ئۇيغۇر ئالىملىرنىڭ ھاياتى ئىش - ئىزلىرى

tohrah

	مەھمۇت قەشقەرى <1008_ 1105>   بۇيۇك ئالىم ، تىلشۇناس ، شاھانە ئەسەرلەر < تۈركىي تىللار دىۋانى> نىڭ مۇئەللىپى. ئۇ خان جەمەتتى ئائىلىسدە دۇنياغا كىلىپ، بىر ئۆمۇر ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇلىنىشتىن سىرت، قەشقەردە مەدرىسە ئېچىپ مۇدەرىسىلىك قىلغان. ئۇنىڭ يەنە باشقا ئەسەرلىرى بارلىقى مەلۇم بولسىمۇ ، زامانىمىزغىچە يېتىپ كېلەلمىگەن . ئالىمنىڭ تۇغۇلغان ۋە ۋاپات بولغان ۋاقتى ھەققىدە ئېنىق مەلۇمات يوق . ئەمما 97 يىل ئۆمۇر كۆرۇپ ئوپالغا دەپنە قىلىنغانلىقى مەلۇم. يۈسۈپ خاس ھاجىپ < 1018 _ 1085> قاراخانىلار سۇلالىسى دەۋىردە< مىلادىيە 880 ــ 1212 - يىللار> مەيدانغا چىقىپ ئۆزىنىڭ << قۇتادغۇبىلىك>> ( << بەخـت - سائادەتكە ئېرشتۇرگۇچى بىلىم >> ) ناملىق زور ھەجىملىك داستانى ئارقىلىق ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا بۇيۇك بىر ئابىدە تىكلىگەن شائىر . ئۇنىڭ بىر دېداكتىك داستانى ئۆز ئىچىگە ئالغان غايەت زور بىلىم مەنبەسى ئارقىلىق كۆپلىگەن خەلقلەرنىڭ تىللىرغا تەرجىمە قىلىنىپ ، دۇنيا مەدەنىيەت خەزىنىسىدىن تېگىشلىك ئورۇن ئالغان . ئەلىشىر نەۋائى  < 1441 ــ 1501 > شەرق شېئىرىيىتىنىڭ ئاجايىپ جىلۋىدار گۈلتاجى بولغان ، ئىجادى بىلەن جاھانغا تونۇلغان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تارىخىنىڭ شانلىق ئىپتىخارى ئۇلۇغ مۇتەببەككۇر شائىر ئەلىشىر نەۋائى ھىراتتا تۇغۇلغان ۋە يەتتە يىشىدىن باشلاپ شېئىر يېزىشقا كىرىشكەن. ئەلىشىر نەۋائىنىڭ ئەسەرلىرى ناھايىتى كۆپ بولۇپ، بولارنىڭ ئىچىدە << خەزائىنۇل مەئانى>> ناملىق داستانلار توپلىمى ئالاھىدە ئورۇن تۇتىدۇ، ئۆمەر ھەييام  < 1040 ــ 1123>   نىشاپۇردا تۇغۇلغان ، خۇراسان ۋە ماۋەرائۇننەھردە پائالىيەت ئېلىپ بارغان مۇتەپەككۇر ، شائىر ۋە ئاستۇرنۇم ئىدى . ئۇ سالجۇق تۈرك شاھلىردىن مالىك شاھ ھۇزۇرىدا ، ۋەزىر نىزامىمۇلىك ھامىلىقىدا << مالىك شاھ ئاستۇرنۇميىلىك جەدىۋالى >> نى ئىشلەپ ، سالجۇقىلار كالىندارنى تۇزگەن . ئۇ << ھېساپ مەسىلىلىرىنىڭ يېشىلىشى ۋە ئىسپاتى  >> ، << ئارفىمىتكىدىكى قىيىن مەسەلىلەر>> ...  قاتارلىق ئەسەرلەرنى ۋە كۆپلىگەن ئۆتكۈر پىكىرلىك رۇبائىيلارنى يېزىپ ، خەلق قەلبىدىن مۇناسىپ ئورۇن ئالغان . غازىباي    < مىللادىىدىن ئىلگىرى 4 _ 3 ئەسىرلەر>     ئەپلاتۇن بىلەن قويۇق مۇناسۋەتتە بولۇپ ئۆتكەن دەپ قاراۋاتقان قەدىمكى داڭلىق ئۇيغۇر تېۋىپى غازىباي خوتەندە ئۆتكەن بولۇپ ، ئۇنىڭ << غازىباينىڭ ئوت _ چۆپ دورلار قامۇسى >> ناملىق مەشھۇر كىتابنى يازغانلىقى مەلۇمدۇر . ئەينى ۋاقىتتا ئەپىلاتۇن ۋە ئۇنىڭ شاگىرتلىرى غازىباينىڭ بۇ دورلار قامۇسىدىن ناھايىتى زور مەنپەئەتلەر ئالغان . بۇ ئەجداتلىرىمىز نىڭ مىلادىدىن 4 _ 3 ئەسىر ئىلگىرىلا ئىنسانيەتنىڭ تېبابەت ئىلىمىگە غايەت زور تۇھپە قوشقانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ.   مۇساباي   < 1809 __ 1895 >    19 ئەسىرنىڭ  ئاخىرىدا پۈتكۇل ئوتتۈرا ئاسىيا تەۋەسىدە زور شۆھرەت قازانغان كاتتا باي - مۇساباي ، شىنجاڭنىڭ يېقىنقى زامان تارىخىدا ئۆتكەن مەشھۇر شەخىستۇر.   ئۇ ئىلىدا كۆن خۇرۇم زاۋۇتى قۇرۇپ 200 ئادەمنى ئىشقا ئورۇنلاشتۇرغان ۋە قەشقەر خانلىق مەدرىسىسىنى چوڭ كۆلەمدە رىمۇنت قىلغان . ئۇ بالىلىرنىڭ پەننىي مەكتەپ ئىچىشىغا ئىلھام بەرگەن ھەم << پۇلنىڭ خۇجايىنى بولماي ، بىلىمنىڭ خوجايىنى بولۇڭلار >> دېگەن ۋەسىيەتنى قالدۇرۇپ ، دۇنيادىن كەتكەن . ئابدۇخالىق ئۇيغۇر   < 1901 __  1933 >   ئۇيغۇر دېموكراتىك ئەدەبىياتىنىڭ ئەڭ ئاتاقلىق ۋەكىلىلىرىنىڭ بىرى ، ئىنقىلابى ۋەتەنپەرۋەر شائىر ، ئازاتلىق ، تەڭلىك دېمۇكراتىيە ۋە  ئىلىم _ مەرىپەتىنڭ يالقۇنلۇق كۇيچىسى ، نۇرغۇن جەڭگىۋار شېئىرلارنىڭ ئۇئەللىپى  ئابدۇخالىق ئۇيغۇر  شېئىر يېزىش بىلەنلا قالماي ، ئىنقىلابقا قاتناشقان ئاكتىپ جەڭچىدۇر .    شائىر ئابدۇخالىق ئۇيغۇر  32 يېشىدا جاللات شېڭ شىسەينىڭ قولى بىلەن ۋەھشىلەرچە ئولتۇرۇلگەن . مەمما ، ئۇنىڭ جەڭگىۋار شېئىرلىرى ، ھازىرغىچە خەلقىمىز ئارىسىدا كەڭ تارقىلىپ كەلمەكتە . مەنبە : ئەدەپ __ ئەخلاقتىن تەۋسىيىلەر < جىلىل ئۆمەر >

kaisar

	بىلىۋالدىم   بۇلۇپمۇ  ئۆمەر ھەييام

uMaKXuM0102

	بىلىۋالدىم [s:79]  [s:79]  [s:79]  [s:79]  [s:79]  [s:79]

dilbar

	تىلشۇناس مىرسۇلتان ئوسمانۇف مىرسۇلتان ئوسمانوۋ 1929-يىلى 7-ئاينىڭ 31-كۈنى قازاقىستاننىڭ ياركەنت شەھىرىگە قاراشلىق ئاقكەنت يېزىسىدا تۇغۇلغان. كېيىن غۇلجا شەھىرىگە كۆچۈپ كەلگەن.. مىرسۇلتان ئەپەندى «تۈركىي تىللار دىۋانى»نىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ۋە خەنزۇ تىلىدىكى تەرجىمىسىنى ئىشلەش مۇناسىۋىتى بىلەن 1979-يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسىگە يۆتكىلىپ، «دىۋان»نىڭ 1-، 2-توملىرىنىڭ مۇھەررىرلىكىنى ئىشلىگەن. 1980-يىلى «دىۋان»نىڭ 3-تومىنى تەھرىرلەش جەريانىدا، تىلشۇناس ئىبراھىم مۇتىئى بىلەن قەشقەرگە تەكشۈرۈشكە بېرىپ، مەھمۇت قەشقەرىيىنىڭ قەبرىگاھىغا مۇناسىۋەتلىك كاتتا ئەسەر «مەسنەۋىي شېرىپ»نى بايقىغان. شۇ قېتىملىق تەكشۈرۈشىنىڭ نەتىجىسى سۈپىتىدە تىلشۇناس ئىبراھىم مۇتىئى بىلەن بىرلىكتە «مەھمۇت قەشقەرىيىنىڭ يۇرتى، ھاياتى ۋە مازىرى توغرىسىدا» دېگەن ماقالىنى ئېلان قىلغان. مىرسۇلتان ئوسمانوۋ يەنە «مەملىكىتىمىزنىڭ 11-ئەسىردىكى مەشھۇر تۈركولوگى مەھمۇت قەشقىرى ۋە ئۇنىڭ "دىۋانى"دا بايان قىلىنغان ئەدەبىي تىل ھەققىدە دەسلەپكى مۇلاھىزە» (1982-يىلى)، «11-ئەسىردىكى تۈركىي تىل يادىكارلىقلىرىدىكى "ز" ھەرپى ۋە ئۇ ئىپادە قىلغان تاۋۇش توغرىسىدا» (1984-يىلى) قاتارلىق ماقالىلەرنى يېزىپ، دىۋانشۇناسلىق تەتقىقاتىنىڭ قانات يېيىشىغا تېگىشلىك ھەسسە قوشقان. «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى تەقلىد سۆزلەر توغرىسىدا»، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى رەۋىشلەر توغرىسىدا»، «چاغاتاي تىلى توغرىسىدا قاراشلىرىمىز» (تىلشۇناس خەمىت تۆمۈر بىلەن بىرلىكتە)، « "قۇتادغۇ بىلىك"تە ئىپادە قىلىنغان ئەدەبىي تىل توغرىسىدا» (خەمىت تۆمۈر ئەپەندى، ئامىنە غاپپار خامىنللار بىلەن بىرلىكتە) قاتارلىق ئىلمىي ماقالىلەرنى، «خەنزۇچە-ئۇيغۇرچە لۇغەت» (كوللېكتىپ)، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىملا لۇغىتى» (مەسئۇل مۇھەررىر)، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ تەلەپپۇز لۇغىتى» (كوللېكتىپ)، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دىئالېكتلىرى»… قاتارلىق نۇرغۇن يىرىك ئەسەرلەرنى ئىشلەشكە قاتناشقان ياكى ئۆزى ئىشلەپ چىققان، مۇھەررىرلىكىنى ئىشلىگەن. ئاسپىرانتلارغا ئۇيغۇر تىلىدىن دەرس بېرىپ يېتەكلىگەن. ئىلمىي زىيارەتلىرى جەريانىدا ئۇ يەنە قازاقىستان، ياپونىيە، تۈركىيە قاتارلىق دۆلەتلەردە ئۇيغۇر تىلى مەسىلىلىرى توغرىسىدا لېكسىيە سۆزلەپ ئالقىشقا ئېرىشكەن.

totem

	ئۆمەر ھەييام پارس شائىرى شۇنداقلا ئاستىرنۇم.

ALBENI

	ئۆمەر ھەييام دۇنيا رۇبائىچىلىقىنىڭ پىشۋاسى.  پارس شائىرى ئۇ !

yildiz907

	ىابدۇشكۇر مۇھەممەت ىمىن  قاپتىغۇ  *؟

ALDIRAX

	مەھمۇد قەشقىرىنى دۇنيا خەرىتىسىنى سىزغان دەپ ئاڭلىغان ئىدىم بۇ راسمۇ؟؟ ئەخمەتجان قاسىمى ئەپەندىنىڭ ھەربىر ئىش - ئىزلىرىنى ئاڭلىغاندا ئىچىمدە شۇ كىشىگە مىڭ ئاپىرىن ئېيتىمەن.لىكىن ئۇ كىشى ئۆزىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ئارزۇيىنى ئەمەلگە ئاشۇرالمىغان بولسىمۇ،بۇندىن كېيىن ئەخمەتجان قاسىمىدە يەنە بىراۋ چىقماس ھە!