كىتاب تەقدىم قىلىش ئادىتى - «ئارمىغان»
miN(a; Q2P k, v.U8 قەدىمكى ئۇيغۇر - تۈركىي تىللىق خەلقلەردە ھەر خىل سوۋغىلار بولغان ، بۇلارنىڭ ئىچىدە كىتاب سوۋغا قىلىش ئادىتى ئەڭ قەدىرلەشكە ئەرزىيدىغان ئەنئەنىلەرنىڭ بىرى ئىدى . گەرچە «دىۋان» دا كىتاب سوۋغا قىلىشقا دائىر بىرەر ئۇچۇرغا ئىگە بولمىغان بولساقمۇ ، ئەسەرنىڭ بېشىغا يېزىلغان مۇقەددىمىسىدە مەھمۇد كاشغەرىي:«تۈركىي تىللار دىۋانى»
b: %>T PT نى يېزىپ بولۇپ ئۆز دەۋرىدىكى ئىسلام دۇنياسىنىڭ خەلپىسى ئوبۇلقاسىم ئابدۇللا مۇقتەدى بىئەمرۇللاغا ئارمىغان قىلغانلىقىنى تەنتەنە بىلەن جاكارلايدۇ :«بۇ كىتابنى پەيغەمبىرىمىزنىڭ مۇقەددەس ئورنىدا ئولتۇرغان ھاشىم ئۇرۇقىدىن ۋە ئابباسىيلار سۇلالىسىدىن يولباشچى بولغان غۇجىمىز ، ئىگىمىز ، مۆمىنلەرنىڭ ئەمرى ۋە تەڭرى تەيىنلىگەن خەلىپە مۇھەممەد ئوغلى ئوبۇلقاسىم ئابدۇللا مۇقتەدى بىئەمرۇللا ھەزرەتلىرگە ئارمىغان قىلدىم ». قەدىمكى دەۋر شەرق دۇنياسىدىكى كىتاب يېزىپ شاھلارغا ، بەگلەرگە تەقدىم قىلىش ، كىتابنى بەگلەر نامىدا ئاتاش خېلى ئومۇملاشقان ئادەتكە ئايلانغان . ئۆز دەۋرىدىكى مەرىپەتلىك پادىشاھلارغا مال - دۇنياسىغا نىسبەتەن يەنىلا مەنىۋى سوۋغا - كىتابنى ئەزىز بىلەتتى . چۈنكى ، كىتاب مەڭگۈلۈك يادىكار بولۇپ قالاتتى ، نال - دۇنيانىڭ ئىزى قالمايتتى . ئۇيغۇرلارنىڭ كىتاب تەقدىم قىلىش ئادىتىنى ئەمەلىي ھەرىكىتى ئارقىلىق ئەڭ يۈكسەك پەللىگە يەتكۈزگەن يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئۆمۈرلۈك توپلىغان ئىلغار بىلىم جۇغلانمىلىرىنى 18 ئايلىق مىننەتلىك ئەمگەك ئارقىلىق قەغەز يۈزىگە چۈشۈرۈپ ، ئۇنى «قۇتادغۇبىلىك» دەپ ئاتاپ ، ئۆز دەۋرىدىكى قاراخانىيلارنىڭ ھۆكۈمرانى ھەسەن بۇغراخانغا نورۇزلۇق «تارتۇق» قىلغانىدى . ئۇ نورۇزنامىسى مۇنداق قۇرلارنى تىزىدۇ :
wRie{Vk 99.قايۇسى توغاردىن تۇتار مىڭ ناتۇق ،
.WG@ "2z| قايۇسى باتاردىن تاپۇغچى ئانۇق.
aUA+% مەنىسى:بەزىلەر شەرقتىن مىڭلاپ سوۋغا «تانۇق» تۇتسا ، بەزىلەر غەربتىن خىزمىتىگە جان تىكمەكتە.
r &ToUU 5 112. تالۇ نەڭ تانۇق تۇتتى مىڭ مىڭ ئەلىگ،
&a Hj;Z( مۇنۇ قىل تانۇقى قۇتادغۇبىلىك.
>Xb
]n_` 113 . ئۇلارنىڭ تانۇقى كەلىر ھەم بارىر ،
Jge;/ f!i مەنىڭ بۇ تانۇق بولدى مەڭۈ قالىر.
m&ZdtB| 114.نەچچە تەرسە دۇنيا تۈكەل ئالقىنۇر،
H9jj**W ;$ بىتىسە قالىر سۆز ئاژۇن تەزگىنۇر.
J-,T^W v 115.كىتابقا بىتىندى بۇ خاقان ئاتى،
/-4%ug tD$ بۇ ئات مەڭۈ قالدى ئاي تەركەن قۇتى
p(x[zn+%Y مەنىسى: مىڭ - مىڭچە قۇللار نى - نى قىممەتلىك سوۋغىلارنى تۇتتى ، مېنىڭ سوۋغام «قۇتادغۇبىلىك» نى قوبۇل قىل ، ئۇلارنىڭ سوۋغىسى كېلىدۇ ھەم كېتىدۇ ، مېنىڭ بۇ سوۋغام مەڭگۈ قالىدۇ . مال - دۇنيا دېگەننى ھەر قانچە توپلىسىمۇ تۈگەيدۇ ،توقىلىدۇ ، كىتاب يېزىلسا جاھانغا نام تارىلىدۇ . كىتابىمغا خاقاننىڭ نامى پۈتۈلدى ، ئەي تەڭرى تەيىنلىگەن خاقان ، بۇ ئات مەڭگۈ قالىدۇ .
%HSoQ?qA يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىدا ، جۈملىدىن نورۇز تارىخىدا تەڭداشسىز ئۇلۇغ سوۋغىسى بىلەن مەڭگۈلۈك ئۈلگە ياراتقانىدى . بۇ ئىككى ئالىمنىڭ سوۋغىسى ئەمەلىيەتتە خەلىپىگە ، خاقانغا قىلىنغان سوۋغا بولماستىن ، ئاۋۋال ئىنسانىيەتكە قىلىنغان قىممەتلىك سوۋغا ئىدى . ئۇنىڭدىن كېيىن خەلققە ، ۋەتەنگە ، مىللىي مەدەنىيىتىگە ، ئەۋلادلارنىڭ كەلگۈسى تەقدىرىگە سۇنۇلغان سوۋغا ئىدى . بۇ ئىككى بۈيۈك ئالىمنىڭ خاسىيەتلىك سوۋغىسى بىلەن تۈركىي تىللىق خەلقلەرنىڭ نەچچە مىڭ يىللىق مەدەنىيەت جۇغلانمىسى ، تەل بايلىقى ، تەپەككۇر بايلىقى ، مىللىي كىملىكى ، ئىدېئولوگىيىسى ، ئومۇمەن مول بىلىش نەتىجىلىرى ئەۋلادلارغا سوۋغا قىلىنغانىدى . يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئېيتقاندەك نى - نى ئوردا - سارايلار يۇقالىدى ، شۇنچە سەلتەنەت سۈرگەن شاھ - خاقانلار كەتتى . مانا بۇ ئەقىل - پاراسەتنىڭ مېۋىسى بولغان ئۇلۇغ ئەسەرلەر تارىختىكى دەھشەتلىك ئوڭۇشسىزلىقلاردىن غالىب كېلىپ ، جاھاننىڭ ئىلىم بېغىنى نۇرغا چۆمدۈردى .
\j K ?R
6 بۇ ئىككى ئالىم باشلاپ بەرگەن كىتاب سوۋغا قىلىش ئەنئەنىسى كېيىنكى ئەۋلادلارغا مىراس قىلىپ ، نەچچە مىڭ ئېسىل كىتابلارنىڭ بارلىققا كېلىشىگە مەنىۋى تۈرتكە ۋە ئۈلگە بولدى «تارىخىي رەشىدى» نىڭ ئاپتورى مىرزا مۇھەممەد ھەيدەر كۆرەگان كىتابىنى سەئىدىيە خانلىقىنىڭ ئۆز دەۋرىدىكى خاقانى سۇلتان ئابدۇرېشىتخاننىڭ نامىدا يېزىپ ، ئابدۇرەشىدخانغا تەقدىم قىلغانىدى . ئاپتور سەئىدخاننىڭ چوڭقۇر مېھرىبانلىقى ۋە كۆڭۈل قويۇپ تەربىيىلەپ يېتۈك ئىستېدات ئىگىسى قىلىپ چىققانلىقىغا چوڭقۇر مىننەتدارلىق بىلدۈرگەندىن كېيىن ، «ئۇ مۇئامىلىلەرنى خاننىڭ ماڭا قىلغان ئېھسانلىرى ۋە مۇرۇۋەتلىرىگە مۇقابىلە قىلىمەن . مەيلى قوبۇل قىلسۇن ، رەت قىلسۇن بۇ كىتابىمنى خاننىڭ پەرزەنتىنىڭ ئىسمىغا ئاتاپ يازىمەن ، تاكى بۇ كىتاب مەندىن ئۇنىڭغا ۋە ئالەم ئەھلىگە يادىكار قالغان »دېگەن . ئەلىشىر ناۋايى ئۆزىنىڭ خېلى كۆپ ئەسىرىنى ھۆسەيىن مىرزا ساھىبقىراننىڭ نامىغا يازغان ۋە ئۇنىڭغا تەقدىم ئەتكەن . ئۇ ئۆزىنىڭ «مەجالىسۇن نافائىس» دېگەن ئەسىرىدە كىتابىنى ئەمىرلەرنىڭ نامىدا يېزىش ۋە ئۇلارغا تەقدىم قىلىشنىڭ بىر قانچە مىساللىرىنى بەرگەنىدى ، يەنى «ئابدۇراخمان جامى ئۆزىنىڭ <باھارىستان> ناملىق ئەسىرىنى ئالتۇن ساھىبقىراننىڭ نامى بېزەكلىرى بىلەن زىننەتلەپتۇ ۋە ياخشى خىسلەتلىرىنىڭ گۆھەرلىرى بىلەن تاجىدا قىلىپتۇ» ، يەنە« ئەمىر دەۋلەتشاھمۇ سۇلتان ساھىبقىران نامىغا <شائىرلار تەزكىرىسى> ناملىق كىتابنى يېزىپتۇ» دېگەن بۇنداق مىساللار ناھايىتى كۆپ .
LTa9'
q0 كىتابنى ھەتتا ئۆزىنىڭ بالىسىدىن ئەزىز بىلگەن خەلقىمىز ، كىتاب يېزىشنى مەڭگۈلۈك قىسمەت دەپ قارىغان . ئۇنى ھەم ئىنسانلارغا قىلغان ئەڭ ئېسىل ، مەڭگۈلۈك سەدىقە دەپ چۈشەنگەن . بىرىگە بىر كىتابنى سوۋغا قىلىش ئارقىلىق ئۈزۈلمەس ساۋابقا ئىگە بولۇش ئىستىكىدە بولغان خەلقىمىز، كىتاب سوۋغا قىلىشنى ئەنئەنىگە ئايلاندۇرغان . بۈگۈنكى بىلىم ئىگىلىكى دەۋرىدە بۇ ئەنئەنىنى داۋاملاشتۇرۇش خەلقىمىزنىڭ ئۇنىۋېرسال ساپاسىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش ، مەدەنىيەتلىك دەرىجىسىنى ئاشۇرۇشتا زور رول ئوينايدۇ -
6xj&Qo مەنبە:
يارمۇھەممەت تاھىر تۇغلۇق نىڭ ناملىق كىتابىدىن ئېلىندى. ?^@; 8m 
>eU;lru2Q p6ZKyi 
