كىلاسسىك قاپىيە ئىلمىدىن روزى سايىت شېئىرلىرىغا نەزەر

??T#QQ
 
كىلاسسىك قاپىيە ئىلمىدىن روزى سايىت شېئىرلىرىغا نەزەر Q,9oKg  
go"Hf_  
s@DLt+ O5  
g*"P:n71  
ئابلىمىت ئابدۇراخمان
0RK!/:'  
yZ`wfj$Jj  
شېئىرىيەت –ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا ئەڭ دەسلەپ بارلىققا كەلگەن،سالماقلىق ئورۇن ئىگەللەپ، ئىزچىل داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان ئەنئەنىۋى بەدىئىي ژانىر ھىسابلىنىدۇ. ئۇيغۇر خەلقى ئاجايىت رەڭدار ئېغىز ئەدەبىيات چەشمىلىرى بىلەنلا ئەمەس، بەلكى ئۈلگىلىك كىلاسسىك ئەدەبىيات خەزىنىسىدىكى ئەدەبىيات دۇردانىلىرى بىلەنمۇ ئىپتخارلىنىشقا ھەقلىق. ئۇيغۇر شېئىرىيتنىڭ بىر قانچە مىڭ يىللىق ئۆركەشلىك ئېقىمىدا پەلسەپە، ھېكمەت،ئىلىم،تىبابەت،تارىخ ۋە تەلىم- تەربىيە ئۈنچىلىرى ئۆزىگە لايىق شېئرىي تۈستە گەۋدىلنىپ كەلگەن. ئابدۇشۇكۇر مۇھەممەتئىمىن ئېيتقاندەك:«ئۇيغۇر شېئىرىيتىنى ئۇيغۇر خەلقى مەۋجۇتلۇقىنىڭ مەنىۋى تىنىقى، ئۇيغۇر خەلقى ھايات سەرگۈزەشتىلىرى ۋە ئىنتلىشچان تەسەۋۋۇرلىرىنىڭ ئوبرازىچانلىق بىلەن شۆھرەت تاپقان بەدىئىي پاۋلىئونى دېيىش مۇمكىن»①. ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تارىخنىڭ ھەرقايسى دەۋىرلىرىدە شېئىرىيەت ئىجادىيتى ئەدەبىي ئىجادىيەتنىڭ ئاساسلىق ژانىرى بولۇش سۈپىتىدە زور تەرەققىياتلارغا ئىرىشىپ، كلاسسىك شېئىرىيەتنىڭ ئاساسلىق شەكىللىرى بولغان مەسنەۋى، غەزەل، مۇخەممەس، روبائىي،تۇيۇق... قاتارلىق تۈرلەردە كۆپلىگەن ئەسەرلەر ئىجاد قىلىنىپ، ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ئۆزىگە خاس بولغان مول-ھوسۇللۇق يىڭى ئىجادىيەت پەللىسىنى ياراتقان. دۇنيا ئەدەبىيات تارىخىدىكى ھەرقانداق بىر مەشھۇر ئەسەر شۇنداقلا بىر مىللەتنىڭ ئەدەبىياتى تاسادىپىيلا مەيدانغا كەلگەن ئەمەس، بەلكى ئۇنىڭ مۇۋەپپەقىيىتى كەينىگە سانسىزلىغان ئەدىبلەرنىڭ، ئەدەبىيات ئۈچۈن كۆيگەن ئوت يۈرەكلەرنىڭ جاپالىق ئىزدىنىشلەر بىلەن ئۈن- تۈنسىز تۆككەن قان-تەرى، قانلىق ئەجىر-مېھنىتى يۇشۇرۇنغان بولىدۇ. ئۇيغۇر ئەدەبىياتىمۇ تارىخ تەرەققىياتىدا كلاسسىك  ئەدەبىيات دەۋرى،  ھازىرقى ۋە بۇگۇنكى ئەدەبىيات دەۋرىنى بېسىپ ئاز بولمىغان داۋالغۇشلارنى ئىچىدە بۇگۇنگە ئۇلاشتى. يىڭى دەۋىر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ بۇگۇنى ئۇيغۇر كلاسسىك ئەدەبىياتنىڭ ۋارىسى، دەۋىرلەر تەرەقققىيات جەريانىدىكى قولغا كەلتۇرگەن نەتىجلىرىنىڭ مەھسۇلى. يىڭى دەۋىر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ تەرەققىيات يۈزلىنىشىدىكى بىر مۇھىم ئالاھىدىلىك- ئۇنىڭ خىلمۇ-خىللىقىدا، دەپ ئېيتىش مۇمكىن. يىڭى دەۋىر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ 20نەچچە يىللىق مۇساپىسىدىن كۆرۇشكە بولىدۇكى،  ئەدەبىي- ئىجادىيەت ئىشلىرى مىسلى كۆرۇلمىگەن دەرىجىدە گۈللىنىپ، كۆپلىگەن مۇنەۋۋەر ئەسەرلەر مەيدانغا كەلدى. ئەدەبىي ژانىرلارتۇلۇقلىنىپ، مەزمۇن ۋە شەكىل جەھەتتىن كۆپ خىللىشىپ، تىما دائىرسى كېڭەيدى. مەزمۇنى چوڭقۇرلاشتى، ئۆزىدىن ئىلگىرىكى دەۋىرئەدىبىياتىدىن ئالاھىدە پەرىقلىنىپ ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخىدىكى ئەڭ گۈللەنگەن ئەدەبىيات دەۋىرى بۇلۇپ قالدى. يازغۇچىلار قوشۇنى تېز سۈرئەتتە زورىيىپ، تارىختىكى زۇر قوشۇنغا ئايلاندى. ئەسەرلەرنىڭ سانىمۇ زۇر دەرىجىدە كۆپەيدى. ياخشى ئەسەرلەرنىڭ سالمىقى ئاشتى. نۇرغۇنلىغان يازغۇچى- شائىرلار تۇلۇپ تاشقان قىزغىنلىق بىلەن ھەرخىل تېمىدىكى مۇنەۋۋەر ئەسەرلەرنى يازدى. ھەتتا بەزىلىرى تىما جەھەتتە خاسلىققا يۇزلىنىپ، تېما خاسلىقى ئارقىلىق شۇ تېمىنى چۇڭقۇرلۇققا يەتكۆزۇش ئۈچۇن تىرشىپ، ئۆز ئىجادىيىتدە زور ئۇتۇقلارغا  ئېرىشتى.  بۇنىڭ ئىچىدە شئىرىي ئىجادىيتىنىڭ تەرەققىياتى بىر قەدەر تىز بولۇپ، قولغا كەلتۇرگەن نەتىجلەرمۇ زور بولغان بولسىمۇ، گەۋدىلىك بولغانلىرى ئاز بولدى. ئەينى دەۋىردىكى كلاسسىك شائىرلار قولغا كەلتۇرگەن نەتىجلەرنى بۇگۇنكىدەك يىڭى تەرەققىياتلارغا ئىگە بولغان دەۋرلەردە تۇرۇپ بىزنىڭ قولغا كەلتۇرگەن نەتىجىلىرىمىز بىلەن سىلىشتۇغاندا ئارلىقنىڭ خېلىلا چوڭلىقىنى كۆرۈۋىلىشقا بولىدۇ.بۇ بوشلۇق  بىزنىڭ ئالدىمىزغا ھەر ۋاقىت سۇئال بەلگۇسىنى قويۇپ كەلدى. ھەرقانداق بىر يۈكسەكلىككە يىتىشنىڭ بىر يىتەكچى ئىدىيسى، ئىچكى قانونىيتى بولغىندەك، كلاسسىك شائىرلار شېئىرىي ئىجادىيتىدە شېئىرنى تەشكىل قىلغۇچى ئامىللارنى  مۇكەممەل بولغان بىر نەزىرىيەۋى سېسىتىمىدىن ئۆتكۈزگەن، ھەم شۇ نەزىرىيەنىڭ يۈكسەكلىكىدە تۇرۇپ ئىجادىيەت ئىلپ بارغان. بۇ نەزىرىيەۋى ئۇلارنىڭ شېئىرى ئىجادىيىتىدە ئاكتىپ ئىجابى رول ئوينىغان. كىلاسسىكلار شېئىرىيدا ۋەزىن،قاپىيە ۋە شېئىرىي سەنئەتتىن ئىبارەت ئۈچ مۇھىم ئامىل بۇلىدۇ دەپ قاراپ بۇ ئۈچ ئامىل ھەقتە ئېنىق بولغان سېستىملىق بىر نەزىرىيەنى شەكىللەندۇرگەن بولۇپ، ئۇنى شئىرىي ئىجادىيتىدە قاپىيە ئىشلىتىشنىڭ ئۆلچەمى قىلىپ بىر ئىلىم نۇقتىسىغا كۆتۈرۈگەن ھەم  بۇ قاپىيەگە ئائىت نەزىرىيەلەرنى« قاپىيە ئىلمى» دەپ ئاتىغان. مەن ئۈگەنگەن ئازغىنە نەزىرىيەۋى بىلىمىنى مۇستەھكەملەش  ۋە يىڭى دەۋىر ئۇيغۇر ئەدەبىياتى شېئىر ئىجادىيتىگە تەتبىقلاپ ئىلمىي تەكشۇرۇش ئېلىپ بىرشىنى ئىستىگىدە مەرھۇم شائىر رۇزى سايىت ‹1944_2001.9 ›رۇزى سايىت شېئىرلىرىدىكى قاپىيەلەرنى ئەمىلىي تەكشۇرۇش ئېلىپ باردىم. روزى سايىت شېئىرلىرى يېڭى دەۋىر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا ئۆزىنىڭ ئىجادى قىممىتى بىلەن مۇھىم سالماقىنى ئىگەللەيدۇ. بۇ ھەقتە پرۇفېسسۇرئازات سۇلتان ئېيىتقاندەك: «ئۇنىڭ شېئىرلىرنىڭ كۆپ قىسمى دېھقانلارنىڭ تۇرمۇشىغا، ئۇلارنىڭ خۇشاللىق قايغۇسىنى ئىپادىلەشكە بېغىشلانغان. ئۇ ئىجادىيەتتە دىھقانلارنى، ئۇلارنىڭ تۇرمۇشىنى، ئۇلارنىڭ ئىدىيە-ھېسياتىنى، بۇلۇپمۇ ياشاش شارائىتىنى، خۇشاللىقىنى، دەرد- ھالىنى، ئەكىس –ئەتتۇرۇشكە ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىدۇ، ئۇنىڭ شېئىرى ئەمىلىيەتتە دىھقانلارنىڭ قەلىب ئىزھارى، دىھقانلارنىڭ قەلىب سۆزلىرى »②.   X76e &~  
:c[L3rJl  
1.قاپىيە ئىلمى ھەققىدە Q^(b)>?r;  
{V-v-f  
كىلاسسىكلار قاپىيە ئىلمىدە ۋەزىن،قاپىيە ۋەشېئىرىي سەنئەتتىن  ئۇلار بۇ ئۈچ ئامىلنى مۇنداق شەرھىلىگەن. 5Dl/aHb  
'eX 
'  
1).ۋەزىن-رېتىم ۋە ئاھاڭدارلىشىش دىمەكتۇر. ئۇ شېئىرنى نەسىرى ئەسەرلەردىن ئايرىدىغان ئۆلچەم.(بۇ ئاروز ئىلمىي دەپ ئاتىلىدۇ). /SrAW`;"  
[h:T*(R?  
2).قاپىيە- شېئىردا ئاھاڭدارلىقنى تەمنىلەيدىغان، ئاھاڭدارلىقتا ئۆزئارا ماسلىشىدىغان سۆزلەر قاپىيە دىيلىدۇ. "}JZU!?  
~!3r&(  
3) . شېئىرىي سەنئەت ـــ شېئىرنىڭ تەسىرى كۈچىنى ئاشۇرۇش ئۈچۈن شېئىرىدا قوللىندىغان ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلەرنى يەنى بەدىئىي سەنئەتلەرنى كۆرسىتدۇ. ( بۇ  بەلاغەت ئىلمىي دەپمۇ ئاتىلىدۇ). C/&-l{7  
orvp*F{7[H  
قاپىيە شېئىردا مۇنداق رول ئوينايدۇ.  65m"J'  
W"3ph6[eW  
1). قاپىيە ئالدى بىلەن شېئىرىي ئەسەرلەرنىڭ قۇرۇلمىسىنى تەشكىللەيدىغان مۇھىم ئامىل.شېئىرنىڭ مەزمۇن بۇلەكلىرى قاپىيە ئارقىلىق بۆلىنىپ تۇرىدۇ. [66!bM&  
TNr :pE<  
2). شېئىرىي مەزمۇننىڭ يارقىن،تەسىرلىك،ئۇنۇملۇك ئىپادىلىنىشى ئۇچۇن خىزمەت قىلىدۇ.شېئىرىي مەزمۇندىكى تەسىرچانلىق قاپىيە ئارقىلىق بارلىققا كېلىدۇ.شېئىردا قاپىيە ماھارىتى ئۈستۇن بولسا،تەسىرى كۈچلۈك بولىدۇ. (2 a`XwR  
;
]jNk'oa  
3).قاپىيە شېئىرىي ئەسەرلەردە جەزىبە كۈچىنى ئاشۇرىدىغان مۇھىم ئامىللارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ.نۇرغۇن شېئىرىي سەنئەتلەر قاپىيە بىلەن چەمبەرچاس باغلانغان بۇلۇپ رېتىم ئاھاڭدارلىقمۇ قاپىيە ئارقىلىق ۋۇجۇتقا كېلىدۇ. قاپىيە ياخشى بولمىسا تەسىر كۈچى سوسلايدۇ. K!]/(V(}  
3 SGDy]  
قاپىيەنى تەشكىل قىلغۇچى تاۋۇشلار ئۈچكە بۆلىنىدۇ. I15{)o(8$  
C=4Qlt[`  
1) ھەرىكە ـــ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى ئە،ئو،ئۆ،ئې ھەرىپلىرىنى تەشكىل قىلىدۇ. y 
FtC^5{V+V  
2) ھەرفى ئىللەــ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى ئا،ئۇ،ئۈ،ئى ھەرىپلىرىنى تەشكىل قىلىدۇ. *C=>X193U  
&q|K!5[k  
3) ھەرف  ـــ ئۈزۈك تاۋۇش ھەرىپلىرىنى تەشكىل قىلىدۇ. قاپىيە ئىلمىدە ھەرف بىلەن ھەرفى ئىللە ئىككىسىنىڭ قاپىيەدىكى رولى ئوخشاش بولغاچقا بىر دەپ سانىلىدۇ. ئەمما ھەرىكەنىڭ رولى ئۇنىڭغا ئوخشىمايدۇ. 'anG:=  
ig':%
2V/  
قاپىيە ئىلمىدە ھەرف ۋە ھەرفى ئىللەدىن توققۇز ئامىل بارلىققا كېلىدۇ. g !z&~Z:  
:'&brp3ii=  
1) رەۋى، 2) قەيد، 3) رىدف، 4) تەئسس، 5) دەخل، 6) ۋەسل، 7) خۇرۇچ، 8) مەزىد، 9) نائىرە قاتارلىقلار yD6[\'%  
}:*]aL<7_  
1). رەۋى- قاپىيەدە تۈۋرۇكلۇك رول ئوينايدىغان تاۋۇشتۇر. رەۋى ئەرەبچە «تۇگىككە يۇڭ باغلايدىغان ئارقان»دىگەن مەنىدىكى سۆز. قاپىيە ئىلمىدە قاپىيە بولۇپ كەلگەن سۆزنىڭ يىلتىزىدىكى ئاخىرىقى ھەرىپىنى كۆرسىتىدۇ. رەۋى بىرشېئىردىكى ھەرقانداق قاپىيەدە ئوخشاش ھەرىپتىن تەركىب تاپىدۇ. رەۋى بولمىسا قاپىيەمۇ مەۋجۇت بولمايدۇ. ?vHU#  
Jl9k``r*  
         مەسىلەن: تېپىلسىمۇ تېپىلار «توققۇزى تەل» كىشىلەر، %lGfAYEM=  
zeC RK+-  
                    تېپىلمىغاي ئالەمدىن ئارزۇسى ھەل كىشىلەر. W$2C47i  
\1 &,|\E#  
                    بىزگە ئارزۇ ئەزەلدىن خاتىرجەنلىك،ئىناقلىق، EJ:%}HhA  
QM#4uI55B  
                    قوغلىغانچە قاچتى ئۇ،بەردۇق بەدەل،كىشىلەر...③ 9dUravC7  
qF-@V25P  
بۇ روبائىيدا «تەل»، «ھەل»،«بەدەل» قاتارلىق سۆزلەر قاپىيەبۇلۇپ، «تەل»، «ھەل»، «بەدەل» سۆزىلىرىدىكى «ل» رەۋى بولىدۇ.. {_Rr 6  
[ )dXIIM  
قاپىيە سۆزى ئەگەر ھەرىكە «ئە» ھەرىپى بىلەن ئاخىرلاشقان بولسا، ئۇچاغدا«ئە» ھەرىپى سۆز يىلتىزىنىڭ ئاخىرقى ھەرىپى ياكى قوشۇمچە بۇلىشىدىن قەتئىنەزەر ئۇ رەۋى ھېسابلانمايدۇ. ئالدىدىكى ھەرىپ رەۋى ھېسابلىنىدۇ.شۇنداقلا «ئە» ھەرىپى سۆز يىلتىزىنىڭ ئاخىرقى ھەرىپى ياكى قوشۇمچە بۇلسۇن رەۋى بولالمايدۇ. ئۈزۈك تاۋۇش ھەرىپلىرنىڭ رەۋى بۇلىشى كەڭ ئۇمۇملاشقان. A_5P/ARmI  
hUMf"=q+  
مەسىلەن : رەقىبلەر سۆز قىلسىمۇ تەمە، 4 bH^":i(  
$,}E   
                    تىلىڭنى يىغ-سىرىڭنى دېمە. 9!}8UALD  
=i*;VFc  
                    ئاغزى بوشلۇق-غەپلەت،ئۆلۈمدۇر، aV|hCN~  
m(# LhlX  
                    ھوشيارلىققا يېتىدۇ نېمە؟④ Zk"eA'"\  
sN2p76KN  
بۇ روبائىيدا«تەمە»،«دېمە»،«نېمە»قاتارلىق سۆزلەر ئۆز-ئارا قاپىيەبۇلۇپ كەلگەن. سۆز ئاخىرىدىكى«ئە» ھەرىپى رەۋى ئەمەس، بەلكى«م»ھەرىپى رەۋى بۇلىدۇ. d0Qd $ .%A  
Ksj -zR;  
مەسىلەن:بىر زامان يىغلاتتىڭ ئەي چەرخى پەلەك، A}N?/{y)G  
kDN:ep{/  
                   بەرمىدىڭ ئەجرىمگە مۇۋاپىق خەمەك. 4^~(Mh-Mw  
^_u kLzP9  
                   ئەمدى ئۇ كاجلىق ياندى ئۆزەڭگە، M .JoHH  
=L:4i\4  
                   ئەمرىمگە كۆنمەي يوق ئامالىڭ بۆلەك⑤. U\;6mK)M^J  
J) ~L   
   بۇ روبائىيدا قاپىيە بولۇپ كەلگەن «پەلەك»،«خەمەك»، «بۆلەك» قاتارلىق سۆزلەر دىكى «ك» ھەرىپى رەۋى ھىسابلىنىدۇ. DV-;4AxxRq  
V'T ,4  
（2. قەيد- قاپىيە ئىلمىدە رەۋى ھەرپىنىڭ ئالدىدا كېلىدىغان ۋە كىينىگە ھەرپى ئىللە قۇبۇل قىلمايدىغان ئۈزۈك تاۋۇش ھەرىپى«قەيد» بولىدۇ. رەۋى ھەرىپى بىلەن قەيد ھەرىپىنىڭ ئوتتۇرىسىدا سۇزۇق تاۋۇش بولمايدۇ. «قەيد» ئۇزۇك تاۋۇشتىن تەركىپ تاپىدۇ. ھەم رەۋىگە بىۋاستە ئۇلىنىپ كېلىدۇ. مەسىلەن:                                                                           zN@} #Hk  
!~&R"2/  
ئەل قوزغالسا قوزغىلار تەخت، 6qaQ[XTxf  
/[)qEl2]K  
ئەل قوغدىسا قوغدىلار بەخت.     i2(1ki/|O  
<$~mE9a6  
ئەل ئېشىغا توپا چاچسا كىم، NchXt6$i9  
J 
شاھ بولسىمۇ بۇلۇر بەدبەخت!⑥ $UCAhG$  
c|62jY"$-2  
   بۇ روبائىيدا قاپىيە بولۇپ كەلگەن «تەخت»،«بەخت»، «بەدبەخت» قاتارلىق سۆزلەردىكى«ت» ھەرىپى  رەۋى بولىدۇ.«خ»ھەرىپى قەيد بولىدۇ. I_rO!  
a@*S+3  
3) . رىدف-ـ رىدف ئىككى خىل بولىدۇ. بىرى ئاددىي رىدف (رىدف موفرەت)، يەنە بىرى مۇرەككەپ رىدف (رىدف زائىد). !PJ6%"  
W.0L:3<"  
① ئاددىي رىدف دىگىنىمىز ــ ھەرفى ئىللە بىۋاستە ھالدا رەۋىنىڭ ئالدىدا كەلگەن بولسا بۇ« ئاددىي رىدف» بولىدۇ. مەسىلەن: nMvKTH  
I{:(z3  
قويساڭ غەبلەت ياستۇقىغا باش،
)!:Lzi  
p4i]7o@  
تېگەر بىركۈن باش-كۆزۈڭگە تاش.   P7MeX(Tay  
Xo* %/0q'  
بىلسەڭ ياران بىزگە ھەممىدىن، 7C2&NyWJ  
`8>Py~  
بولغىنى خوپ ھوشيارلىق يولداش.⑦ mL`5uf  
mzc 4/