ئۇيغۇرلار موڭغۇل ئىگىزلىكىدىمۇ شەھەرلەنى قۇرغان

ئەڭ يىڭى تەتقىقات نەتىجىسى: ئۇيغۇرلار موڭغۇل ئىگىزلىكىدىمۇ شەھەرلەنى قۇرغان C/Vs+aW n  
بۇ ماقالا ئامرىكىدا چىقىدىغان ئىلىم -پەن(Science ) ئىلمى ژورنىلى 4-ئاينىڭ 21-كۈنىدىكى سانىنىڭ «يىڭى فوكۇس»(NEWS FOCUS) سەھىپىسىدە خەۋەر تەرىقىسىدە بىرىلگەن.تەتقىقات نەتىجىسى  بۇ يىل ئېچىلغان ئامرىكا ئارخىئولۇگىيە جەميىتىنىڭ 76-قېتىملىق يىللىق يىغىلىشىدا جامائەتكە سۇنۇلغان.  ماقالا شۇ پېتى تەرجىمە قىلىندى. ]h4
^3   
ئەسلى مەنبە: :^7P. lhK  
Science 22 April 2011: 4W7  
Vol. 332 no. 6028 pp. 416-417 kO:|?}Koc  
, 'WhF-  
DOI: 10.1126/science.332.6028.416-a ~WH4D+  
I&9_F%rX  
قاقاس يايلاق تەكتىدە، مۇڭغۇلدا قالدۇق ھەيراندا l*^J}oY  
Beneath a Barren Steppe, a Mongolian Surprise 3vx5dUgl,  
HUF],[N  
بۇ يىل ئېچىلغان ئامرىكا ئارخىئولۇگىيە جەميىتىنىڭ يىللىق يىغىلىشىدا مەركىزى موڭغۇلىيەنىڭ ئورخۇن جىلغىسى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىدىكى ئورۇنلاردا كەڭ كۆلەمدە ئولتۇراقلاشقان ئورۇنلار بايقالغانلىغى ۋە ۋاقىت جەھەتتىن بۇ ئولتۇراق رايۇنلارنىڭ مىلادى  8-،9-ئەسىر ئەتراپىدىكى ئۇيغۇر ئىمپيرىيسى (Uigher empire) دەۋرىگە توغرا كىلىدىغانلىغى ئىلان قىلىنغان بولۇپ، بۇندىن بۇرۇن بۇ يىراق رايۇنلاردا  كەڭ كۆلەمدە ئولتۇراقلىشىش بولغانلىغى مەلۇم ئەمەس ئىدى. BJGL &N  
*v1M^grKd  
موڭغۇل ئىمپرىيسى دۇنيا تارىخىدا ئۆتكەن ئەڭ باي ۋە چوڭ بولغان ئىمپرىيەلەرنىڭ بىرى بولۇپ ئۇنىڭ تىرىتورىيەسى موڭغۇلىيەنىڭ يايلاقلىرىنى مەركەز قىلىپ ۋېيتنامدىن ۋىنگىرىيەگىچە سوزۇلغان. چىڭگىزخان ھەتتا غەربى ياۋرۇپاغىمۇ تەھدىت سالغان ئىدى. شۇڭلاشقا بۇرۇن موڭغۇل پايتەختى قاراقۇرۇم (Karakorum) نى قىزىپ چىققان بون ئۇنۋېرسىتى (University of Bonn ) ئارخىلوگى جەن بېممان (Jan Bemmann) يىقىندا يىراق ئورخۇن جىلغىسىدا چوڭ كۆلەمدىكى قەدىمقى ئولتۇراقلىشىشنى بايقىغاندا ئۇ ئولتۇراقلىششىنى 13-ئەسىردىكى موڭغۇلىيەنىڭ گۈللەنگەن دەۋرىگە توغرا كىلىدۇ دەپ پەرەز قىلغان. لېكىن ئۇنى ھاڭ-تاڭ قالدۇرغىنى، ئۇ بۇ غايەت زور ئولتۇراق رايون ۋە ئەتراپىدىكى جايلارنىڭ  ۋاقىت جەھەتتىن بۇرۇن بۇ جايدا كەڭ كۆلەمدە ئولتۇراقلاشقانلىغى مەلۇم بولمىغان مىلادى  8-،9-ئەسىر ئەتراپىدىكى ئۇيغۇر ئىمپيرىيسى دەۋرىگە توغرا كىلىدىغانلىغىنى بايقىغان. «بىز ئەسلى نۇرغۇنلىغان موڭغۇل توپا دۆۋىلىرىنى بايقايمىز دەپ ئويلىغان ئىدۇق، لېكىن پۈتۈنلەي خاتالىشىپتىمىز» دەيدۇ  ئارخىلوگ جەن بېممان يىغىندىكى دوكلاتىنى ئاخىرلاشتۇرغاندا. ^)$ (Fe<  
p,_,o3@~  
USF9sF0l  
رادار نوقتىسىدىن بەك يىراقلىغى ۋە يەر يۈزى شەكلىنىڭ كەمتۈكلىگى تۈپەيلىدىن بۇ چاققىچە موڭغۇلىيەنىڭ نۇرغۇنلىغان يەرلىرى رادارنىڭ تەكشۇرۇشىدىن چۈشۈپ قالاتتى. لېكىن ئارخىلوگ جەن بېممان ۋە يىڭى بىر ئەۋلاد تەكشۈرگۈچىلەر يىراق، ئادەملەر ئاز ئولتۇراقلاشقان رايۇنلارنى تەكشۈرۈش ئۈچۈن يىڭى ئىلغار تېخنىكا ئىشلەتكەن. بۇ گېرمان قىدىرىپ تەكشۈرۈش ئۈمىكى بىر سەككىز قانات (octocopter) ، يەنى ئىچى نۇرغۇنلىغان ئەسۋاپلارغا لىق تولغان كىچىك تىپتىكى تىك ئۇچارنى قويۇپ بىرىپ ئۇ ئارقىلىپ يەر يۈزىنىڭ رەقەملىك مودىلىنى قۇرغان. تۈۋەندە بولسا دەرىجىدىن تاشقىرى ئۆتكۈزگۈچلۈك كۇۋانتۇم كاشىلا ئەسۋابى (superconducting quantum interference devices) ئارقىلىق يەر يۈزىنىڭ، تىز، يۇقىرى ئىنىقلىقتىكى ماگىنىت مەيدانىغا رەسىمىگە ئىرىشكەن. بۇ ئىرىشكەن مەلۇماتلار  بولسا يەر يۈزىنىڭ ئاستىدىكى قۇرۇلمىنىڭ تەپسىلى خەرىتىسى بىلەن تەمىنلەيدۇ، چۇنكى چىڭ مۇستەھكەم قۇرۇلمىلار ئاەتتىكى تۇپراققا نىسبەتەن مانا مەن دەپلا كۈرۈنۇپ تۇرىدۇ. «مۇڭغۇللار بىزنى مازاق قىلىپ كۈلۈشۈپ كەتتى»، دەيدۇ  جەن بېممان ، « ئۇلار بۇ يەردە ھىچنىمە يوق دىيىشىتى». S0,q@LV  
ZL!,s#  
لېكىن ئىشلەتكەن يۇقىرى تېخنىكا ئەسۋاپلىرى شۇنى كۆرسەتتىكى، بۇ يەرگە تىك-تۆت بولۇڭ شەكلىدە تامدا قورشالغان، يەر مەيدانى 30 كۇۋادىرەت كىلومىتېر دائىرىسىدا بولغان ئولتۇراق رايۇن جايلاشقان بولۇپ ئىسمى قارابالغاش( Kharbalgas)، بۇ ئورۇننىڭ يەر مەيدانى موڭغول پايتەختى قاراقۇرۇمدىن 10 ھەسسە چوڭ. ئۇنىڭ ئەتراپىدا يەنە نۇرغۇنلىغان توخۇمىسمان تاملار بولۇپ بۇ بەلكىم ئات-ئۇلاق قوتىنى بولىشى مۇمكىن. بۇ ئورۇننىڭ ئىنىق ۋاقىت دەۋرىنى يەنىمۇ ئىلگىرلەپ تەكشۈرۈشكە توغرا كىلىدۇ، لېكىن بەزى قىزىپ چىقىلغان چىنە ۋە باشقا ئاسارە ئەتىقىلەر بۇ ئولتۇراق رايۇننىڭ ئۇيغۇر ئىمپيرېيسى ( Uigher empire)دەۋرىگە توغرا كىلىدىغانلىغىنى كۆرسەتتى. ئۇيغۇرلار تۈركى خەلىقلەر بولۇپ ئۇلار شۇ دەۋىردە موڭغۇلىيەنى كونتىرول قىلغان ۋە جۇڭگۇغا كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن. ئۇلارنىڭ يېزىقى، تىلى ۋە مەدىنىيتى كىيىنكى دەۋىردىكى موڭغۇللارغا كۆچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن. لېكىن ھىچكىم ئۇلارنى بۇ رايۇندا شەھەرلەرنى قۇرغان دەپ ئويلاپ باقمىغان. 50
,`=Z  
Ir%L%MuR]  
باشقا تەكشۈرۈشلەر يەنە شۇ جىلغىدا نۇرغۇنلىغان ئولتۇراق رايۇن نوقتىلىرىنى كۆرسەتتى. «بۇ ھەقىقەتەنمۇ ئادەمنىڭ ئىشەنگۈسى كەلمەيدىغان يىڭى ئۇچۇر ئىكەن » دەيدۇ  ئۇيغۇر ئېپرييسى دەۋرى تارىخى مۇتەخەسسىسى،  ۋاشىڭتوندىكى سىمىسونىيان ئىنستىتوتى تەبىئەت تارىخى دۆلەتلىك مۇزىيى (the Smithsonian Institution National Museum of Natural History in Washington, D.C) دىن  ئارخىلوگ دەن روجىرز ( Dan Rogers) « موڭغۇللارغا ئوخشىمايدىغىنى شۇكى، ئۇيغۇرلار ئوخشىمىغان سىتىراتىگىيە بىلەن موڭغۇلىيەدىكى ئەڭ چوڭ شەھەرلەرنى قورۇپ چىقىپتىكەن. موڭغۇللار يايلاق تۇرمۇشىنىڭ تەلىۋى بىلەن شەھەرلەردىن يىراق ياشايدۇ ». موڭغۇلىيەدە جىق تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغان، كالىفورنىيەنىڭ پالو ئالتودىكى ستانفورد ئۇنۋېرسىتىنىڭ ئارخلوگى جۇشۇۋا رايت ( Joshua Wright) يەنە بۇ يىڭى بايقاشلار يىراق يايلاقلاردا يۇقىرى پەن-تېخنىكا ئەسۋاپلىرىنى ئىشلىتىشىنىڭ قىممىتنى بىلدۈردى دىدى. OIi8x? .~]  
X[' VZz7  
جەن بېممان يەنە بون ئۇنۋېرسىتىدىن  Hans-Georg Hüttel ۋە ئۆزىنىڭ موڭغۇل كەسىپدىشى  Ulambayar Erdeneba قاتارلىقلارنىڭ يەنە بۇ شەھەرنىڭ پىلان قىلىنىشى ۋە بىنالىرىنىڭ رولى توغرىلىق تېخىمۇ كۆپ ئۇچۇرلارنى تېپىش ئۈچۈن بۇ شەھەرنى قىزىۋاتقانلىغىنى بىلدۈردى. Be~__pd  
تۈگىدى. 9W^sq

مىللىتىمدىن  تېخىمۇ پەخىرلىنۋاتمەن  تىمىڭىزغا رەخمەت     :مۇشۇنداق ئاساسى پاكىتى تۇلۇق بولغان تىمىلارنى كۆپ يوللىشىڭىزنى ئۇمۇت قىلمەن

تۈزۈكرەك قايتىدىن بىر تەكشۇرسە تېخىمۇ كۆپ نەرسىلەر چىقاتتى.تېمىڭىزغا تەشەككۇر.

ئاچچىقىڭلار كەلسىمۇ سەۋېرەي، ھەممىڭلار مىسرانىم باشقۇرغۇچىلىرى، نېمىشقا تىلىڭلار بىر ئەمەس.
)&$mFwf  
ئۆتكەندە مەن مەنبەنى راۋۇرۇس ئەسكەرتىپ  يوللىسام تەستىقلىماسلىق ئۇچۇرىنى تاپشۇرۇۋالدىم. ئەمدى يەنە چىقىپتۇ... تىلىڭلار بىلەن دىلىڭلارنى بىردەك قىلىڭلار.  pE {yVs  
ياكى سىلەرنى رەنجىتىپ قويدۇممۇ.... 9DmFa5E
 
0}"'A[xE  
ھەي بولدىلا....  كۆڭلۈڭلارغا كەلگەن بولسا كەچۈرۈڭلار، بىراق مېنىڭ كۆڭلۈم بار...

بەك ئەھمىيەتلىك تىما يوللاپسىز.

Jeck بىلوگىدىكى تېمىلارنى تەستىقلىمايتىغۇ ؟ ئالدىنقى قېتىم مەن بىر نەچچىنى ئەۋەتسەم تەستىقلىماپتىكەن، بۇنى ھەجەپ... XRTiC#6  

دىمەك موڭغۇللانىڭ دۆلىتى بۇرۇنقى ئۇيغۇرلارنىڭ زىمىنى ، .

ئادەمنىڭ تىنىدە كۈچ بار . شۇ كۈچ بىلەن ئۇلار نىمىنى تىلىسە ، يەنى نىمىلەر ئۈچۈن تىرىشسا ئۇلار شۇنى تاپىدۇ . يەنى شۇ كۈچى بىلەن قايسى بىر خىل جىسمانىي ئىشلارنى قىلسا بولىۋىرىدۇ . .&`apQD}  
شۇنىڭدەك ئاللاھ ئىنسانلارغا شۇنىڭدەك روھىي كۈچ بەرگەن بولۇپ ، بۇ ئېتىقادتىن ئىبارەت غەيرىي نىمەتتۇر ! بۇ نىمەت بىلەن ئۆز ۋاقتىدا يەھۇدىيلار مىسىرلىقلارغا 400 يىل قۇل بولۇپ ئىشقا سېلىنىپ بۈگۈنكى زامان ئەقلى يەتكۈسىز قۇرۇلۇشنىڭ بارلىققا چىقىشىغا سەۋەب بولدى . بۇ قۇرۇلۇش ئەنە شۇ خىل ئېتىقادى كۈچلۈكلەردە بولغان ۋە شۇ خىل تۇرمۇش ئىچىدە بولغان ، يارىتىلغان كىشىلەردە بايان بولغان ، روياپقا چىققان نەتىجە ! .8GXpt^U(  
بۇ خىل كۈچ مىسالى تاماق ئىتىپ يەيدىغان ئۇنغا ئوخشاش بولۇپ ، لەغمەنچى ، مانتىچى ، چۆچۈرچى ، سامسىچى ، ناۋاي  ۋە باشقا ۋەھاكازالار ئىلگىرى ئۆگەنگەن شۇ خىل ئىلمىسى بىلەن شۇ خىل كۈچ بىلەن ئۆزىنىڭ بىلگىنى ۋە ئىرادىسى بۇيىچە شۇ خىل شەيئىلەرنىڭ يۇقىرىلىقىغا كۆتىرىلىشىنى ئىزدىگەن بولۇپ ، بۇ بۈگۈن پەن - تېخنىكىنى تۇنىغان ۋە شۇنى ئۆگەنگەنلەر شۇ خىل نەتىجىلەرگە ، يۇلتۇز ئىلمىسى ، قۇرۇلۇش ئىلمىسى ، دىين ئىلمىسى ، ھايۋاناتشۇناس ، قۇششۇناس تارىخشۇناس ، دەۋىرشۇناس ................قاتارلىق قايسى ئىلىمگە شۇ خىل ئېتىقاد بىلەن يول تۇتقۇچىلار تىگىشلىك رەۋىشتە تىلىگەنلىرىنى تاپقۇسىدۇر ! قايسى بىر قەۋم ئاللاھدىن قايسى بىر نىمەتلەرنى تۇنۇپ ۋە چىن ئىشىنىپ تىلەيدىكەن ، ئاللاھمۇ ئۇلارغا قارىتا ئۇلارنىڭ تىلىگەنلىرىنى ئۇلارغا بىرىپ ، تەييارقىلىپ بىرىش بىلەن تىلەيدۇ . نۇرغۇنلىغان كىشىلەر دۇنيالىقنى تىلەيدۇ . شان - شەرەپنى تىلەيدۇ . ئەيىش - ئىشرەتنى تىلەيدۇ . ئاز قىسىملىرى بولسا ئاخىرەتنى ۋە ئاخىرەتتىكى جەننەتنى تىلەيدۇ . \cf'Hj

}  
ئېتىقاد دىگەن نەرسە ھەممىلا كىشىلەردە ، ئۆزىنى دىيندار دەپ ئاتىغان كىشىلەردە بولىۋەرمەيدۇ . بۇ ئېتىقاد ياراتقۇچىغا ھەقىقىي رەۋىشتە ئىشەنمىسە ، ھەقىقىي رەۋىشتە ئۇنىڭ بارلىقىنى چۈشەنمىسە ، بۇ خىل تۇنۇش ئۇنىڭ پۈتۈن ۋۇجۇدىغا سىڭمىسە ئۇنىڭدا ئېتىقاد بولمايدۇ . VF b  
بىر ئىلىمنى بىراۋ ئوقۇدى ياكى كۆردى . ئۇنىڭ ھەقلىقىگە ئىشەندى ، مانا بۇ ئەقىدە بولىدۇ . بۇ خىل ئەقىدىلىك چۈشەنچىلەر شۇ خىل كىشىلەردە ھەقىقىي رەۋىشتە پۈتۈن ۋۇجۇدىغان سىڭىپ مۇكەممەللەشكەندە ، ھەر قانداق بىر ۋاقىتتا جان كەتسىمۇ يانمايدىغان دەرىجىدە مۇكەممەللىشىپ كەتكەندە ئاندىن شۇ خىل ئىلىم ئۇنىڭدا ئېتىقادلانغان بولىدۇ . مانا مۇشۇ كىشىلەر ھەقىقىي ئىلىمدارلاردۇر . مانا مۇشىنىڭدەك كىشىلەرلا ئىنسانىيەتنىڭ ھەر خىل ئۆزگىرىشلىرىنى شۇ خىل ئۇن مىسالى كۈچلىرى بىلەن قەيەردە ، قايسى بىر ماكاندا ، قايسى بىر زاماندا بولسۇن نىمىلەر ئالدىغا كەلسە شۇنى قېزىش ، تېىخىمۇ بېيىتىش ئۈچۈن كۈچ چىقارغۇچىلار ، ئالەمنى ئاللاھنىڭ شۇ خىل شۇلاردىن ئۇلارغا ئەڭ پايدىلىق ماددى - مەنىۋى جەھەتلەردىكى شەيئىلەرنى يارىتىپ بىرىش بىلەن ئۇلارغا شۇ خىل مۇھەببەتنى سالغانلىقتىن شۇ خىل مەۋجۇداتنىڭ بارلىققا كېلىشىگە سەۋەب بولغۇچىلار !

ئىشلىتىش

ئاپتور جاۋابىنى بويلاپ 1قەۋەت  Daㄒ╅→ToLa كە 2011-07-24 11:50 AMئەۋەتىلدى  : $J,$_O6  
مىللىتىمدىن  تېخىمۇ پەخىرلىنۋاتمەن  تىمىڭىزغا رەخمەت     :مۇشۇنداق ئاساسى پاكىتى تۇلۇق بولغان تىمىلارنى كۆپ يوللىشىڭىزنى ئۇمۇت قىلمەن   rmtCCPF?0  

nZc6 *jiz  
ئورخۇن خانلىقى ئۆز ۋاختىدا ئورخۇن دەريا ۋادىسى بويىغا شەھەرلەرنى بىنا قىلغان، بىزدە پەقەت شۇلارنى تەتقىق قىلىدىغدىغان ئەمەلىي كۈچ،مالىيە ۋە ئادەم كۈچى كەم بولغانلىقى ئۈچۈنلا باشقىلار تەتقىق قىلماقتا، بۇنىڭغا باشقا ئەمەلىي ئىسپات كەتمەيدۇ. بۇرۇنلا ئىسپاتلانغان ئىشلار بۇ. سىز پەرھات جىلان يازغان ئۈچ كىتاپنى ئوقۇپ چىقىڭ.

بۇ بىر چوڭ بايقاش بوپتۇ.مۇشۇنداق ئەمىلى مىسال بىلەن ئادەمنى قايىل قىلارلىق تارىخ بولسا كۆپرەك خەۋەردار بولساق.

    تارىخ دىگەنگە قىل سىغمايدۇ دە ...

مانا بۇ ئۇيغۇر ئىمپىرىسىنىڭ تىرىتورىيسى ؛ ps/|^8aGZ