ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا ( خوتەن ) دىگەن نامنى تەخەللۇس قىلغان ئەدىبلەر

ئۇيغۇر ئەدەبىيات تارىخىدا «خوتەن» نى تەخەللۇس قىلغان ئەدىبلەر }VJ>}i*  
JE9v+a{7  
x!GDS>  
(شنجاڭ پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتىتى تارىخ ۋە مىللەتشۇناسلىق ئىنىستىتۇتى شىنجاڭ ئاز سانلىق مىللەتلەر تارىخى كەسپى بويىچە ماگىستىر ئاسپىرانتى) U!|)M  
ZzE(S  
قىسقىچە مەزمۇنى : ھەممىزگە مەلۇمكى، خوتەن ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخى جۈملىدىن شىنجاڭ تارىخىدا ئالاھىدە موھىم ئورۇن تۇتىدىغان قەدىمىي مەدەنىيەت مەركەزلىرىنىڭ بىرى بولۇپ، ئۆز تارىخىدا كۆپ خىل دىن، يېزىق ۋە مەدەنىيەتلەرنىڭ ئۇچرىشىش جەريانى بولغان ھەمدە يىپىك يولىنىڭ جەنۇبىي بەلبىغىغا جايلىشىشتەك ئەۋزەل جۇغراپىيىلىك ئورنى بىلەن جوڭگۇ-چەتئەل ئالىملىرى، سەيياھلىرى، دىنى تارقاتقۇچىلىرى ۋە ئېكىسپىدىتسىيەچىلەرنىڭ دىققەت نەزىرىدىكى ئاتەش ماكانغا ئايلانغان. بۇ دىياردا ياشاپ ئۆتكەن ئەدىب، شائىر، يازغۇچى ۋە ئەللامىلەر ئۆزىنىڭ مۇشۇنداق خاسىيەتلىك ماكاندا تۇغۇلۇپ، ئۆسۈپ يېتىلگەنلىكىدىن پەخىرلەنگەن ھەمدە ئۆزىگە بۇ نامنى تەخەللۇس قىلىپ ئىشلەتكەن. بۇ ئارقىلىق ئانا يۇرتىغا بولغان بىر خىل مېھرى-مۇھەببىتىنى، ئۆزى شۇغۇللىنىۋاتقان ئىجادىيەت ئىشلىرىغا بولغان ئىشەنچىنى ئىپادىلىگەن. بۇ ماقالىدە قەدىمكى دەۋرلەردىن باشلاپ «خوتەن» نى تەخەللۇس قىلغان ئەدىبلەرنىڭ ھاياتى، ئەسەرلىرى ۋە ئەسەرنىڭ مەزمۇنى ھەققىدە قىسقىچە مۇلاھىزە يۈرگۈزىلىدۇ.   L%v@|COQ3  
  
ئاچقۇچلۇق سۆزلەر : خوتەن، ئەدىبلەر، ئەسەر، تەخەللۇس، مەزمۇن.                                                                                                             خوتەن-تارىختا قاشتېشى دىيارى، شايى-ئەتلەس ماكانى ۋە گىلەم يۇرتى دېگەندەك ناملار بىلەنمۇ مەشھۇر. بۇنىڭدىن ئالتە-يەتتە مىڭ يىللار ئىلگىرى قەدىمكى خوتەنلىكلەر يېڭى تاش قوراللار دەۋرىگە قەدەم قويغان، بۇنىڭدىن بەش-ئالتە مىڭ يىللار ئىلگىرى بولسا خوتەن قاشتېشى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك ۋە ئوتتۇرا دېڭىز رايونى بويلىرىغا كۆپلەپ كىرگۈزۈلۈپ «يىپەك يولى»دىن ئىلگىرىلا «قاشتېشى يولى» شەكىللەنگەن.                       yP$esDP  
8wkhbD|;  
     خوتەن مەدھىيىسى-كىلاسسىكلاردىكى بىر خىل ئىجادىيەت خاسلىقىدىن ئىبارەت.خەنزۇ شائىرلىرىدىن سۈي سۇلالىسى دەۋرىدە ياشىغان نامەلۇم شائىرنىڭ «خوتەندە گۈل سەيلىسى» ناملىق شېئىرىدىن باشلاپ تيەن جيەن، فاڭ جىمىن قاتارلىقلار، پارس شائىرلىرىدىن ئوبۇلقاسىم فىردەۋسى، شەيخ سەئىدىن، ھاپىز شىرازى، سابىر تېرمىزى، نادىرە قاتارلىقلار، تۈركىي شائىرلاردىن لۇتفى، ئەلېشىر نەۋائي،سەككاكى، ئاتايى، ئابدۇرەھىم ھاپىز خارەزمى، ھۈۋەيدا، ھەيدەر خارازەمى، فۇرقەت، شاھ مەشرەپ، موللا نىياز قارى سابىر، مۇھەممەت رەھىم راغىبى، سەدائىي، ئابدۇراززاق ئەندىجانى، موللا بىلال نازىمى ،زەلىلى، نەۋبەتى قاتارلىقلار، زامانىمىزدا كۆزگە كۆرۈنگەن ئالىملىرىمىزدىن ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر، ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن، ئىمىن تۇرسۇن قاتارلىقلارمۇ خوتەن ھەققىدە مەدھىيە ناخشىلىرىنى ياڭراتتى. بەزىلىرى خوتەنگە بىر بېرىپ كېلىش ئارزۇسىدا ئارماندا كەتتى. m=9 b/Nr4  
?+hEs =Xs  
         20-ئەسىر ئۇيغۇر تارىخشۇناسلىقىنىڭ ئاساسچىسى موللا مۇسا سايرامى ئۆزىنىڭ مەشھۇر ئەسىر « تارىخى ئەمىنىيە» ۋە بۇنى قايتا تۈزۈتۈش ئاساسىدا  تولۇقلاپ يېزىپ چىققان ئەسىرى «تارىخى ھەمىدىيە» دە خوتەن ئۇيغۇرلىرىنىڭ پىسخىكىسىنى تۆۋەندىكىدەك خۇلاسىلەپ چىققان. J8Wits]A]$  
3#,6(k4>  
خوتەن - ناھايىتى قەدىمىي شەھەردۇر، ئاداملىرى گېپىدە چىڭ تۇرىدىغان، مۇستەھكەم ئىتتىپاق خەلقتۇر. ئۇلار پىششىقلىقتا ۋە بېخىللىقتا تەڭدىشى يوق بولۇپ، تەقۋەدار، پەرھىزكارلىرى تولا، يامانلىرى ئاندىن تولا، ھەممە ئادەملىرى ھۈنەرۋەن ۋە كاسىپ، ئەقىل ۋە ئىدراكى زىيادە، تەدبىرلىك ۋە پاراسەتلىك ، ھۈنەرنى كامالەتكە يەتكۈزۈپ خىرىدارغا ئوبدان كۆرسىتىپ قولىدىن ئۆتكۈزۈشكە قولىدىن ئۆتكۈزۈشكە ماھىر خەلقتۇر. بىز بۇ باياندىن خوتەن خەلقىنىڭ ناھايىتى ئەمگەكچان، ھۈنەرۋەن ۋە ئىلىم-مەرىپەتنى قەدىرلەيدىغان روھىنى كۆرۈۋالالايمىز. مانا مۇشۇنداق ئۇلۇغ زېمىن ۋە جاسارەتلىك، مېھرى ئېسسىق خەلقنىڭ قوينىدا چوڭ بولۇپ ئۆسكەن خوتەن دىيارىدىكى ئەدىبلەر بۇنىڭدىن چەكسىز پەخىرىلىنىپ « خوتەن» دىن ئىبارەت يۇرت نامىنى ئۆزىنىڭ تەخەللۇسى قىلغان. بۇ خوتەندىكى پارلاق مىللى مەدەنىيەت ۋە خوتەن خەلقىنىڭ ئۇلۇغلۇقى ئەدىب – شائىرلارنىڭ ئىجادىيەت قىزغىنلىقىغا بىر مەنىۋى كۈچ بىغىشلىغان. FA-cTF[,(  
j$Ndq( 
     خوتەندە يارىتىلغان پارلاق مەدەنىيەت ۋە مۇقەددەس ئىنسان خاراكتېرى  كلاسسىكلارنى بۇ ھەقتە قەلەم تەۋرىتىشكە دالالەت قىلغان ئەڭ موھىم ئىلھام بۇلېقىدىن ئىبارەت. ئىجتىھاتچان پروفېسسور ئابدۇللا سۇلايمان باشچىلىقىدا تۈزۈپ چىقىلغان «دۇنيادا بىرلا خوتەن بار» ناملىق بىر يۈرۈش كىتابلار بىر پۈتۈن خوتەن ئېنىسكلوپىدىيەسىنى تەشكىل قىلىپلا قالماستىن، بەلكى بۇ مەدھىيە ناخشىسىنىڭ بۇندىن كېيىنمۇ توختاپ قالماي تېخىمۇ ياڭراۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىدىغان موھىم ئىسپالارنىڭ بىرىدۇر. Tfh2 >  
26aDPTP$<  
   ئۇيغۇرلاردا تەخەللۇس ۋە فامىلە قوللىنىش ئەنئەنىسى خېلى ئۇزاق تارىخقا ئىگە . تەخەللۇس- ئەرەبچە سۆز بولۇپ، ئۇ يازغۇچى ، شائىرلارنىڭ ئىسىم-فامىلىسىدىن باشقا، ئۆزلىرىگە نام قىلىپ ئالغان ۋە ئۆز ئەسەرلىرىدە ئىشلەتكەن سۆزدۇر. مۇنداقچە ئېيتقاندا ، شۇ كىشىنىڭ ئەدەبىي لەقىمىدۇر. )@DDs(q=i  
eV}"L:bgJ  
ئۇيغۇر ئەدىب - شائىرىلىرى ئۆز ئىسمى ، ئاتىسىنىڭ ئىسمىدىن كېيىن ئۈچىنچى بىر ئىسىم ئورنىدا تەخەللۇس قوللىنىدۇ. ئەمما ئۇنى قەلەمكەشلەر ئۆز ئەسەرلىرىدە ئىشلىتىدۇ. يەنى شائىرلار ئۆز ئەسەرلىرىنىڭ خۇلاسە مىسرالىرىدا ':_9o5I
 
ep"{{S5g  
خاس ئىسىمنىڭ ئورنىدا تەخەللۇسنى يالغۇز قوللىنىدۇ. شۇڭا بەزى تەخەللۇسلار كىشىلەرگە قەلەمكەشنىڭ ئەسلى ئىسىمدەكلا بىلىنىدىغان بولۇپ كەتكەن. ھازىرغىچە ئۇيغۇرلار ئىشلىتىپ كېلىۋاتقان تەخەللۇسلار ئومۇمەن« مەشرەپ، زۇلپىقار » دېگەندەك ئىسىملاردىن، « لۇتفى، سەبۇرى، تەجەللى، سۈزۈك، ئۆتكۈر» دېگەندەك سۈپەت سۆزلىرىدىن، شۇنىڭدەك ئاخىرىغا « ئى » قوشۇمچىسى قوشۇلۇپ سۈپەتلەشتۈرۈلگەن « قەشقەرى، خوتەنى، يېڭىسارى، سايرامى » دېگەندەك يەر-جاي ناملىرىدىن، ئۇنىڭدىن باشقا سۈپەتلەشتۈرۈلگەن باشقا ئىسىملاردىن تەشكىل تاپقان. نۆۋەتتە سۈپەتلەشتۈرۈلمىگەن نۇرغۇن ئورۇن - جاي ئىسىملىرىمۇ ئەينەن قوللىنىلىپ تەخەللۇس ئورنىدا ئىشلىتىلمەكتە. مەسىلە : « باغراش، كرورەن، بوغدا، كەلپىن» دېگەندەك. *CXc{{  
&u& WP  
تەخەللۇسمۇ فامىلىگە ئوخشاش ئۆز ئىگىسى تەرىپىدىن قويۇلۇپ، ئۇنىڭغا چوڭقۇر مەنىلىك، ۋەكىللىك خارەكتىرگە ئىگە سىمۋۇللۇق مەنىلەر يۈكلىنىدۇ. بەزى تەخەللۇسلاردا يازغۇچى ۋە شائىرىنىڭ مەقسەت –ئارزۇسى، شۇ ۋاقىتتىكى رىئال تۇرمۇشى ، جەمئىيەت قارىشى ئەكس ئەتتۈرلگەن بولسا؛ بەزىلىرىدە مىدسىزلىنىش، ئازابلىنىش، ئۆزىنى كەمسىتىش، تۆۋەن كۆرۈش،  جەمئىيەتتىن نارازى بولۇش ئېڭى ئىپادىلەنسىمۇ ، بىراق ئۇنىڭدا ئەدىب ياكى شائىرىنىڭ ئۆزى ياشىغان دەۋردىكى زامان شۇملۇقلىرىدىن نەپرەتلىنىش، بىزار بولۇش، ئۆز ھالىغا ئېچىنىش ، مەلۇم مۇددىئانى يوشۇرۇش ھىسسياتى نامايان قىلىنىدۇ. مەسىلەن، زەلىلى (خار)، گۇمنام (نامى ئۆچكەن)، مەھزۇن ( كۆڭلى پەرىشان)، ناقىس ( يىتەرسىز، كەم ) دېگەندەك. rtAPkXJFM  
l9uocP:D  
نۇرغۇن شائىرلار ئۆز تەخەللۇسلىرىنى ئەستايىدىل تاللاپ، ئىزچىل قوللانغانلىقتىن ، ئۇ ئاخىرقى ھېسابتا شۇ شائىر ياكى يازغۇچىنىڭ  ئەسلى ئىسمىدەكلا كەڭ ئومۇملىشىپ ۋە ئەسلى ئىسمىنىڭ ئورنىنى بېسىپ ئىشلىتىلىپ كەلمەكتە. مەسىلەن ، ئاتايى، سەككاكى، لۇتفى، نەۋائى قاتارلىق كىلاسسىك شائىرىلىرىمىزنىڭ تەخەللۇسى گويا ئۇلارنىڭ ئۆز ئىسمىدەكلا مەشھۇر بولۇپ كەلمەكتە. تارىخىمىزدا « خوتەن » نامىمۇ نۇرغۇنلىغان ئەدىب، شائىر ۋە باشقا ساھەدىكى كىشىلەر تەرىپىدىن تەخەللۇس قىلىنىپ بۈگۈنگىچە ئىشلىتىلىپ كەلمەكتە. تۆۋەندە ئەدەبىيات تارىخىمىزدا «خوتەن» نى تەخەللۇس قىلغان ئەدىبلەر ۋە ئۇلارنىڭ ھاياتى، ئەسەرلىرى ۋە ئەسەرلىرىنىڭ مەزمۇنى ھەققىدە قىسقىچە توختىلىپ ئۆتىمىز. b%MZfaU  
$)NS]wJ]3  
    1. مەۋلانا ئەلائىددىن مۇھەممەت خوتەنى : ئۇ مىلادى 1160-يىلى ھازىرقى خوتەن ناھىيىسىگە قاراشلىق بۇرزات رايونى (ھازىرقى باغچا يېزىسى) خەلىچە كەنتىدە دۇنياغا كەلگەن. بۇ دەل خوتەن خەلقى بۇددا دىنىدىن قايتىپ ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلغان، ئىسلام دىنىنىڭ قائىدىلىرى ئومۇملىشىۋاتقان دەۋر ئىدى، كېيىن ئۇ قەشقەردىكى داڭلىق بىلىم يۇرتى بولغان ساجىيە مەدرىسىگە ئوقۇشقا كېرىپ ئەرەب، پارس تىللىرىنىلا ئىگىللەپلا قالماستىن، دىنىي ئىلىم ۋە تېبابەتچىلىك ئىلىملىرىنىمۇ تىرىشىپ ئۈگۈنگەن. ئۇ بۇ يەردە ئوقۇشنى تۈگەتكەندىن كېيىن خوتەنگە قايتىپ مۇدەررىسلىككە تەيىنلىنلەنگەن. بۇ ۋاقىتتا خوتەنگە قېلىچخان ھۆكۈمرانلىق قىلىۋاتقان ۋاقىت ئىدى. ئۇ بۇ جەرياندا تېبابەتچىلىك مۇۋەپپىقىيەتلىرىنى ۋە سىناقتىن ئۆتكەن رېتسىپلارنى توپلاپ «زەبدەتۇل قەۋانىل ئىلاج»(داۋالاش دەستۇرلىرىنىڭ جەۋھەرلىرى)  ناملىق ئەسەرنى ۋە ساختا تېۋىپلىقنى پاش قىلىدىغان «ئەلفىقىسۇن تېببىيە» ( تېببىي ئىلىم ھەقىقەتلىرى ) ناملىق ئەسەرنى يېزىپ چىقىدۇ. بۇ ۋاقىت گەرچە خوتەندە ئىلىم-مەرىپەت تازا تەرەققى تېپىپ، خەلق خاتىرجەم تۇرمۇش كۆچۈرۈۋاتقان بولسىمۇ، ئەمما يەنە بىر جەھەتتىن  چىڭگىزخان تەرىپىدىن يېڭىلگەن نايمان قەبىلىسىنىڭ قەبىلە باشلىقى تايانخاننىڭ ئوغلى، شاھزادە كۈچلۈك 1217-1218-يىللىرىدىن سەل كېيىن خوتەنگە  خوتەنگە باستۇرۇپ كېرىپ ھۆكۈمرانلىق قىلغان ۋاقىتلار ئىدى. ئۇ خوتەن خەلقىگە ئىسلام دىنىدىن ۋاز كېچىپ ئۆز دىنى بولغان ئاتاشپەرەسلىك دىنىغا ۋە ئۇلارنى ئۆزىنىڭ مىللىتىگە تەكلىپ قىلىپ ئۇلارنى مىللىتىنى ئۆزگەرتىشكە مەجبۇرلىغان ۋە تەھدىت سالغان. لېكىن ئاۋام خەلق ھەر ۋاقىت قارشىلىق قىلغان ۋە ئاخىرىدا ئىككى تەرەپ دىنىي بەس-مۇنازىرە ئېلىپ بېرىپ خوتەندىكى   3000 دىن ئارتۇق دىنىي ئۆلىما قاتارىدا ئەلالىدىن مۇھەممەت خوتەنىمۇ بۇ مۇنازىرىگە قاتنىشىپ ئۇتۇپ چىققان . شەرمەندە بولغان كۈچلۈك مەغلۇبىيىتىگە تەن بەرمەي مۇنازىرىگە قاتناشقان ئاشۇ 3000 دىن ئارتۇق دىني ئۆلىمانى قەتىلى قىلىۋەتكەن ، ئۇنىڭ جەسىتى ئۆزى مۇدەررىسلىك قىلغان مەدرىسىنىڭ ئالدىدىكى قەبرىستانلىققا قويۇلغان . كېيىن بۇ جاي خەلقنىڭ تاۋاپگاھىغا ئايلىنىپ «ئەللامە بۇزرۇكۋار مازىرى» نامى بىلەن ئاتىلىدىغان بولىدۇ. خوتەن خەلقى ھازىرمۇ ئاشۇ جايغا بىرىپ دۇئا-تىلاۋەت قىلىدۇ. _a
b8z]H   
s1wlOy  
     2. موللا ئارىپ خوتەنى : ئۇ 14-ئەسىر ئۇيغۇر ئەدەبىياتى ۋە تېبابەتچىلىكىدە مول نەتىجە ياراتقان ئەدىب ۋە تېبابەت ئالىمىدۇر. ئۇنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللىنىپ قانداق ئەدەبىي ئەسەرلەرنى يازغانلىقى ھەققىدە ئېنىق مەلۇمات يوق .  لېكىن ئەدەبىي ئىجادىيەت بىلەنمۇ شۇغۇللىنىپ بۇ جەھەتتىمۇ بەلگىلىك ئەمگەكلەرنى قىلغانلىقى ھەققىدە مەلۇماتلار بار. بۈگۈنكى كۈنگىچە ساقلىنىپ كىلىۋاتقان «تۈركىي دەستۇرۇل ئىلاج»( تۈركىيلەرنىڭ داۋالاش دەستۇرى  ياكى جەۋھەرلىرى دېگەن مەنىدە،  بۇ يەردىكى  تۈركىي دېگىنى ئۇيغۇرلارنى كۆرسىتىدۇ ) ناملىق تېبابەتچىلىككە ئائىت ئەسىرى خېلى  يۇقىرى ، تارىخى ۋە ئىلمىي قىممىتىنى نامايان قىلىپ تۇرماقتا، بۇ ئەسەر شۇ دەۋردىكى تېبابەتچىلىككە ئائىت ئەڭ موھىم ئۇچۇرلار، دورا ياساش تېخنىكىسى ، ھەر خىل دورىلارنىڭ شىپالىق رولى، ساقلىقنى ساقلاش ئۇسۇللىرى جەھەتتە زور بۆسۈش ھاسىل قىلىنىش بىلەنلا قالماستىن، بۈگۈنكى كۈندىمۇ تىبابەتچىلىكتە موھىم پايدىلىنىش ماتېرىيالى سۈپىتىدە رول ئوينىماقتا. بۇ ئەسەر 14-ئەسىر تۈركى مىللەتلەر تىبابەتچىلىك نەمۇنىلىرىنى ئۆرنەك قىلىش ئاساسىدا يېزىلغاچقا، شۇ دەۋردە پۈتكۈل ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ مەدرىسەلىرىدە دەرسلىك ماتېرىيالى سۈپېتىدە قوللىنىلغان. &1<[@:;  
yfV]f LZ  
    3 . ئەمىر خوتەنى : ئۇ ئەمىر تىمۈر كۆراگان ئەۋلادىدىن بولۇپ،ياركەند  خانلىقىنىڭ قۇرغۇچىسى سۇلتان سەئىدىخان ۋە «تارىخى رەشىدى» نىڭ ئاپتورى نىرزا ھەيدەر كوراگان بىلەن ئانا تەرەپتىن بىر نەۋرە بولۇپ ، زەھۇرىددىن مۇھەممەد بابورنىڭ نەسەبلىرىدىندۇر. يەنە 16-ئەسىردە ياشاپ، ئىجادى پائالىيەت بىلەن شۇغۇللانغان شائىر دۆلەت ئەربابى سۇلتان ئابدۇرىشىدخاننىڭ تۇغقانلىرىدىندۇر. N{bg-%s10i  
AJ6l#j-  
ئۇنىڭ قاچان ئالەمدىن ئۆتكەنلىكى ۋە ھەقىقىي ئىسمىنىڭ نېمە ئىكەنلىكى بۈگۈنگىچە سىر، لېكىن ئۇ خوتەندە تۇغۇلۇپ بالىلىق دەۋرىنى شۇ يەردە ئۆتكۈزگەن. كېينكى ۋاقىتلاردا بەدەخشان ۋە خوجەند قاتارلىق جايلارغا ئەمىرلىككە تەيىنلىنىپ سەلتەنەت تەختىدە ئولتۇرغان بولسىمۇ، ئۆز يۇرتى خوتەننى تەشنالىق بىلەن سىغىنىپ تۇرغان ۋە ھەر بىر غەزىلىدە خوتەننى تېلغا ئالماي قالمىغان. v3cMPN  
#&)H&H}  
ئۇ ئۆزىنىڭ سىياسى ئورنىنى ئىلمىي ئىجادىيەت ئالدىدا ھىچقانچە كۆرمەي مەنسەپ نامىنىڭ ئاخىرىغا «خوتەن» نى تەخەللۇس قىلغان. ئۇ ئۆز دەۋرىدە مەملىكىتىنى (ئادەتتە ئۆزى باشقۇرۇۋاتقان ۋىلايەتنى) ئادالەت بىلەن باشقۇرۇپلا قالماستىن مائارىپنى راۋاجلاندۇرۇپ، ئىلىم ئەھلى ئۈچۈن ئىلمىي پائالىيەت شارائىتىغا كاپالەتلىك قىلغان. ئۇنىڭ غەزەللىرى ناخشا تېكىستى قىلىنىپ، سورۇنلاردا ناخشا قىلىپ ئېيتلىشى بىلەنمۇ مەشھۇر بولغان.ئۇنىڭ ئۇيغۇر تىلىدىن باشقا پارس تىلىدا يېزىلغان شېئىرلىرىمۇ ئۇنى شېئىرىيەت ساھەسىدە تونۇتقان. ئۇنىڭ«دىۋان ئىرفان ئەمىر فەرغانە» ( پەرغانە ئەمرىنىڭ دىۋانى ) ناملىق كىتابى دەۋرىمىزگىچە يىتىپ كەلگەن. ئەسەرنىڭ يىرىمى پارسچە، يىرىمى چاغاتايچە بولۇپ ئاپتورنىڭ ھاياتىغا دائىر ئاز-تولا ئۇچۇرلارمۇ بار. qvu1u GCc  
w( SY  
     4. موللا نىياز خوتەنى :  ئۇ 18-ئەسىر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ يېرىك نامايەندىلىرىدىن بىرى بولۇپ، 1777-يىلى تۇغۇلغان ۋە  20 نەچچە يېشىدىن باشلاپ ئەدەبىي ئىجاىيەت بىلەن شۇغۇللىنىشقا باشلىغان.ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە فېئودالىزىمغا قارشى روھ جۇش ئۇرۇپ تۇرىدۇ، ئۇ ئۆمرىدە كۆپلىگەن نەزمە، تارىخ، ئىجتىمائىي ئەخلاققا ئائىت ئەسەرلەرنى يازغان بولۇپ،دەۋرىمىزگىچە يېتپ كەلگەنلىرىدىن  2080 مىسرالىق تارىخى داستانى «تەزكىرەئى ئىمام زەبىبۇللا»، «ئەرزنامە» قاتارلىق ئەسەرلىرىدىن باشقا «قىسەسۇل غەرايىپ» قاتارلىقلار بار. o_Z 9\'u  
u-&V, *3l  
شائىرنىڭ «قىسەسۇل غەرايىپ» ناملىق ئەسىرى خوتەن خانى ئابدۇلئەزىزنىڭ ھاۋالىسى بىلەن يېزىلغان بولۇپ، ئەسەرنىڭ بىرىنجى قېسىمىدا نوھ ئەلەيھىسالامدىن باشلاپ چىڭگىزخانغىچە، ئىككىنجى قىسىمىدا چىڭگىزخاننىڭ ئەسلى نەسەبى، تۇغۇلۇشى ۋە جەڭ قىرغىنچىلىقى، ئۈچىنجى قېسىمىدا ھومايۇن پادىشاھنىڭ نەسەبى توغرىسىدىكى ۋەقەلەر، قىسسەلەر ۋە رىۋايەتلەر بايان قىلىنىغان. بۇ كىتابنىڭ ئەسلى قول يازمىسى گۈيجۇ ئۆلكىلىك كۇتۇپخانىدا ساقلانغان بولۇپ، بەزى جايلىرى ئۆچۈپ كەتكەچكە ئوقۇش بىر قەدەر قىيىن. %XN;S29d5W  
QAx9W%  
5.مەھزۇن خوتەنى :  شائىرنڭ ھاياتى ھەققىدە ھازىرغا قەدەر ئېنىق مەلۇمات يوق. بىز شائىرنىڭ ھاياتى ۋە تۇغۇلغان يۇرتىغا دائىر پاكىتلارنى ئۇنىڭ شېئىرلىرىدىن بىلەلەيمىز. شائىرنىڭ يۇرت كېزىپ يۈرگەن ۋاقىتلاردا : V  H`_  
@,1_CqV  
تۇت ئەي ساقى، ماڭا بىر جامى قاتىل، HdtGyh6X0  
p5E okh  
مەلال ئەتتى ئەجەپ رەنجى خۇمارىم. g7?[}?]3"p  
VtzZ1/JE  
مەنى مەھزۇن نېتەي بۇ غۇربەت ئىچرە، p/_W*0/i  
P=EZ6 
خوتەن مۈلكى مېنىڭ ئېردى دىيارىم. gzi=+oJ|4  
t)8crX}P  
دەپ يازغان مىسرالىرىدىن ۋە بىر قېسىم شېئىرلىرىدا 18-ئەسىردە خوتەندە ئۆتكەن خوجا ئېسھاقنى تىلغا ئېلىشىغا ئاساسلىنىپ ، مەھزۇن خوتەنى ئىسىملىك بۇ شائىرنىڭ خوتەنلىك ئىكەنلىكىنى ، 18-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يىرىمىدا ياشاپ ئىجادىيە بىلەن شۇغۇللانغانلىقىنى بىلەلەيمىز. S+KKGi_e  
:T$}@& -  
شائىر قەشقەر، يەكەن، ئاقسۇ، ئۇچتۇرپان ۋە كۇچا قاتارلىق جايلارنى كېزىپ يۈرگىنىدە جەننەت  كەبى دىيارى خوتەننى كېچە-كۈندۈز سىغىنغان. لېكىن، ئۇنىڭ يۇرتىغا قايتىپ بارغانلىقى ۋە يۇقىرىدا دېيىلگەن شەھەرلەرنىڭ بىرەرسىدە ۋپات بولغانلىقى ئېنىق ئەمەس. شائىرنىڭ بىزگىچە يېتىپ كەلگەن ھەر خىل تېمىدىكى لېرىك شېئىرلىرىدىن تۈزۈلگەن «دىۋان مەھزۇن» ناملىق ئەسىرى ئۇنىڭ ئاساسلىق ئەسىرىدۇر. شائىر بۇ دىۋاندا ئاپتور ئۆز يۇرتىغا بولغان سىغىنىش مۇھەببىتىنى، سۆيگۈگە بولغان ساداقىتى ۋە يار ۋىسالىغا يېتىش يولىدىكى ئارزۇ-تىلەكلىرىنى ناھايىتى ئوتلۇق ھىسياتقا تولغان مىسرالار ئارقىلىق ئىپادىلەش بىلەن بىرگە، يۇرتىدا بولۇۋاتقان زۇلۇملارغا بولغان نارازىلىقلىرىنىمۇ روشەن ئىپادىلىگەن.   9$v\D3<Z  
|%8t.
Z  
«دىۋان مەھزۇن» 215 غەزەل ۋە مۇنازىرە تېمىسىدىكى بىر ئىبرەتلىك شېئىردىن تۈزۈلگەن.«قوغۇنلار ئۆز-ئارا ھۆرمەت تالاشتى» دېگەن مىسرا بىلەن باشلانغان مۇنازىرە ژانىرىدىكى ئىپىك شېئىرى ئەسەر تېپىگە كىرىدىغان ئاخىرقى مىسرالىرىدا شائىر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ۋە كىلاسسىك ئەدەبىياتىمىزدا كۆزگە چىلىقىدىغان «مىۋىلەر مۇنازىرىسى» تېمىسىغا مۇراجەت قىلىپ قوغۇنلارنى جانلاندۇرۇش ئارقىلىق خوتەن جەمئىيىتىدىكى چوڭ-كىچىك فېئودال ھۆكۈمرانلارنىڭ خەلققە سالغان زۇلۇملىرىنى، نەپسانىيەتچىلىك ۋە ئاچكۆزلۈكتەك بىر قاتار رەزىل قىلمىشلىرىنى قاتتىق پاش قىلغان. 4J,6cOuW4  
bS: $VyH6  
       6. ئىبراھىم ئىبنى يۈسۈپ خوتەنى : 1980- يىلى خوتەن دىيارىدىن «دىۋان بىلال» ناملىق قوليازمىنىڭ تېپىلىشى بىلەن شائىر ئىبراھىم ئىبنى يۈسۈپ خوتەنىنىڭ نامى ئەدەبىياتىمىزغا مەلۇم بولدى. بۇ قوليازما شائىر ۋاپاتىدىن تەخمىنەن بىر ئەسىر كېيىن خەتتات موللا نىياز تەرىپىدن كۆچۈرۈلگەن بولۇپ، شائىرنىڭ شېئىرلىرىدىكى بىر قىسىم پاكىتلىق ماتېرىياللار ۋە ئۇنىڭ ئىشلەتكەن تىل، ئەدەبىي ئۇسلۇبتىكى ئالاھىدىلىكىگە قاراپ ئۇنى 17-ئەسىرنىڭ ئاخىرى، 18-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا ياشاپ ئىجاد ئەتكەن شائىرلارنىڭ بىرى دەپ پەرەز قىلىشقا بولىدۇ. = aj|auu  
bZWR. 
ئىبراھىم ئىبنى يۈسۈپ خوتەنىدىن ئىلگىرى مەشھۇر كېلاسسىك شائىرلىرىمىزدىن ئەلېشىر نەۋائى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ئىران ئەدەبىيات تارىخىدا موھىم ئورۇن تۇتقان ۋە ۋەكىللىك خاراكتىرگە ئىگە بولغان مەشھۇر شائىرلاردىن شەيخ پەرىددىن مۇھەممەد ئەتتارىنىڭ «مەنتىقۇت تەير» ناملىق ئەسىردىن ئىلھام ئېلىپ ۋە ئۇنىڭغا تەقلىد قىلىپ پۈتكۈل ئوتتۇرا ئاسىيا، جۈملىدىن خەلقمىز ئارىسىدا چوڭقۇر تەسىر قوزغىغان «لىسانۇت تەير» (قۇشلار تىلى) ناملىق يېرىك پەلسەپىۋىي داستانىنى يېزىپ چىققان. 18-ئەسىرگە كەلگەندە، يەنى نەۋائىدىن تەخمىنەن ئۈچ ئەسىر كېيىن ئىبراھىم ئىبنى يۈسۈپ خوتەنى خۇددى ئەلېشىر نەۋائىغا ئوخشاش پەرىدىدىن ئەتتارىنىڭ ئەسەرلىرىدىن زوق ئېلىپ ئەينى دەۋر خوتەن لەھجىسى  بىلەن 157 بۆلۈم، 4670 مىسرادىن تەركىب تاپقان «مەنتىقۇت تەير» ناملىق ئەسىرىنى يېزىپ چىققان ئىدى. Bz,D4E$  
u *iqwm.  
شائىر ئەدەبىياتنىڭ جانلاندۇرۇش ۋاستىسىدىن پايدىلىنىپ، سىمىۋۇللۇق خاراكتىرلىك بىر نەچچە قۇشنىڭ ئوبرازىنى يارىتىش ئارقىلىق ئىجتىمائىيەت، ئەخلاق، ھايات ھەققىدىكى پەلسەپىۋى قاراشلىرىنى سىمۋۇللۇق ئوبرازلار تەسۋىرى ۋە ئۆزىگە خاس بەدىئىي ئۇسسۇللار ئارقىلىق ئىخچام بايان قىلىپ، تەمەخور، نەپسانىيەتچى ۋە تويماس ئادەملەرنى قاتتىق مەسخىرە قىلغان. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا يەنە رىئاللىققا يانداشقان ھالدا ئادالەتپەرۋەر ئادىل شاھلارنى ۋە پاك ، خەلق غېمىدە يۈرىدىغان ئەمەلدارلارنى قىزغىن مەدھىيلىگەن. (*eX'^Q)d  
:W&klUU"  
      7. موللا نىياز مۇھەممەد ئوشۇر ئوغلى خوتەنى : ئۇنىڭ خوتەندە تۇغۇلۇپ  ۋە ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللانغانلىقى ھەققىدە مەلۇمات بار بولسىمۇ، لېكىن قاچان، قەيەردە ۋاپات بولغانلىقى ۋە قانداق ئىجادىي ئەسەرلەرنى يازغانلىقى ھەققىدە ئىشەنچلىك مەلۇمات يوق. ئۇنىڭ دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كەلگەن بىردىنبىر ئەسىرى «تارىخى شاھرۇخى» بولۇپ، 1855-يىلى قازاندا نەشىر قىلىنغان. بۇ ئەسەردە ئۆزبېك مىللىتىنىڭ پەيدا بولۇشى، تەرەققى قىلىشى ۋە ئوتتۇرا ئەسىر ئۆزبېك جەمئىيىتىنىڭ ئەھۋالى ۋە ئۇلارنىڭ تارىخى سەھنىسىگە چىقىش ، ئوتتۇرا ئاساىياغا كېڭىيىش ۋە ئەتراپتىكى ھەر قايسى ئەل ۋە مىللەتلەر بىلەن بولغان سىياسى، ئېقتىساد ، مەدەنىيەت  مۇناسىۋەتلىرى ۋە شۇ دەۋر ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىغا زور تەسىر كۆرسەتكەن ئۇرۇشلار خېلى تەپسىلى خاتىرلىگەن. قېسقىسى، بۇ ئەسەر ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئۆزبېكلەرنىڭ تارىخى ھەققىدە خېلى كۆپ، ئىشەنچلىك مەلۇماتلارنى بىرەلەيدىغانلىقى بىلەن موھىم ئەسەر قاتارىدىن ئورۇن ئېلىپ كەلمەكتە. o>]w76A^(  
O+XQP!T  
      8. مۇھەممەت سىدىق خوتەنى :  ئۇ خوتەندە تۇغۇلغان بولۇپ، ھاياتىنىڭ كۆپ قىسىمى خوتەندە ئۆتكەن ۋە خوتەن ھەققىدە خېلى كۆپ يازما- مەلۇماتلارنى قالدۇرغانلىقى مەلۇم. ئۇ 18-ئەسىر ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا بەلگىلىك ئورۇن تۇتىدۇ (ئىگىلەيدۇ).ئۇنىڭ بىزگە يىتىپ كەلگەن بىردىنبىر قوليازمىسى «تەزكىرەتۇل ئەۋلىيا» دۇر. بۇ ئەسەر 624 بەت بولۇپ، بۈگۈنكى كۈنگىچە خېلى مۇكەممەل ساقلانغان ئەسەرلەرنىڭ بىرىدۇر. ئۇ بۇ ئەسەردە ئىسلام دۇنياسىغا زور تەسىر كۆرسەتكەن 93 ئەۋلىيانىڭ تەرجىمھالى ۋە ئۇلارنىڭ ھاياتى پائالىيىتى ۋە ھېكمەتلىك سۆزلىرى تەپسىلىي بايان قىلىنغان. < :eKXH2  
\K9Y@jnr  
       9. مۇھەممەت يۈسۈپ خوتەنى :  ئۇنىڭ ھاياتى پائالىيتى ھەققىدە ئېنىق مەلۇمات ھازىرغىچە تېپىلمىدى. ئۇ ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى مەشھۇر داستان «غېرىپ-سەنەم» داستانىنى 1924-1925-يىللىرى قەلەمگە ئېلىپ، قايتىدىن  رەتلەپ ۋە ئۆز پىكرىنى قوشۇپ ئىجادىي خارەكتىردىكى ئەسەرگە ئايلاندۇرغان .ئاپتۇر ئەسەردە  ئىلگىرىكىگە قىسمەن ئوخشمىىغان ھالدا غىرىپ ۋە سەنەمدىن ئىبارەت بىر جۈپ ئاشىق-مەشۇقنىڭ سۆيگۈ ساداقىتى يولىدا ئاجايىپ كەچمىش، سەرگۈزەشتىلەرنى ۋە نۇرغۇن جاپا-مۇشەققەتلەرنى بېشىدىن ئۆتكۈزۈپ ، ئاخىرى ۋىسال تاپقانلىقىدەك ئەگرى-توقاي ھايات يولىنى ناھايىتى ئۇستىلىق بىلەن يېزىپ  چىققان. ') F@em  
_mdJIa0D6k  
10. موللا تۇردى خوتەنى : ئۇنىڭ قەيەردە تۇغۇلۇپ، قەيەردە ۋاپات بولغانلىقى ھەققىدە ئېنىق مەلۇمات تا ھازىرغىچە تېپىلمىدى. يېقىندا خوتەن ناھىيىسىنىڭ باغچا يېزىسى تەۋەسىدە موللا تۇردى خوتەنىنىڭ بىر قوليازما دىۋانى تېپىلدى، خوتەن قەغىزىگە 12×18 سانتېمىتېر ئۇزۇنلۇق ۋە كەڭلىكتە چىرايلىق قىلىپ كۆچۈرۈلگەن بۇ كىتابىنىڭ باش-ئاخىرى تولۇق بولۇپ، 2240 مىسرادىن تەركىب تاپقان، شائىر بۇ كتابىنى مىلادى 1878-يىلى يېزىپ تاماملىغان بولۇپ، ئۇنىڭدا 17 چوڭ ماۋزۇ ئايرىم-ئايرىم ھالدا پاساھەتلىك تىل ئارقىلىق ئىخچام ۋە چوڭقۇر ئىپادىلەنگەن. ئالدىنقى تېمىلاردا قويۇق دىني ئەھكاملار بايان قىلىنسا، كېيىنكى تېمىلار، مەسىلەن، «ھازىرقى جاھان ۋاقىئاتلىرى (ۋەقەلىرى)»،«ئىنساپلىق ۋە دىيانەتلىكلىكنىڭ بايانلىرى»، «جامائەتكە قوشۇلماقلىقنىڭ پەزىلەتلىرى» قاتارلىق دەۋر رىئاللىقىغا زىچ يانداشقان مەزمۇنلار ئاپتۇرنىڭ لېرىك ھىسياتى بىلەن بىرلەشتۈرۈلگەن. ھازىر بۇ دىۋاننىڭ قوليازمىسى خوتەندىكى ئۇستاز يازغۇچى مەتقاسىم ئابدۇراخماننىڭ قولىدا ساقلانماقتا. ND9;%
<80  
h*P0;V`UX  
11. مۆمىن ئىبنى سابىت خوتەنى : ئۇنىڭ ھاياتى ھەققىدە ئېنىق تا ھزارغىچە تېپىلغىنى يوق. پەقەت ئۇنىڭ 19-ئەسىردە «ئادا بول مۇتەئەللىم» ناملىق مائارىپچىلىق ئىدىيىسى تەرغىپ قىلىنغان ئەسەرگە شەرھ يازغانلىقى مەلۇم. بۇ ئەسەر 169 بەت بولۇپ، ئەسەرگە «شەرھى ئادا بول مۇتەئەللىم» دەپ نام قويۇلغان. بۇ ئەسەر شۇ دەۋر تارىخىغا نىسبەتەن ئوتتۇرىغا قويغان مائارىپچىلىق مەسىلىلىرى ،شۇ دەۋر مەدرىسە مائارىپىنىڭ ئالاھىدىلىكلىرى ۋە مائارىپتا قانداق قىلغاندا مۇۋەپپىقىيەت قازانغىلى بولىدۇ دېگەن مەسىلىلەرنى ئوتتۇرىغا قويغانلىقى ۋە بۇ ھەقتە خېلى  مۇپەسسەل بايانلارنىڭ بارلىقى بىلەن ئالاھىدە گەۋدىلىنىپ تۇرىدۇ. z SsogAx  
>>J!|  
12. ئابدۇرېھىم ئىبنى ئىسلام خوتەنى :  ئۇنىڭ ھاياتى پائالىيىتى ھەققىدە 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا ياشىغان ۋە  ئىجادىيەت، تەرجىمە ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللانغان دېگەندەك قىسقىلا مەلۇمات بار. باشقا مەلۇماتلار نىسبەتەن كەم، ئۇ مىرزا فازىل جورراسنىڭ «ئانسەتتالبىن» (كېيىنكىلەر بۇ كىتابقا «تارىخ» دەپ ئات قويغان، ئاپتۇر ئۆزى « تارىخى رەشىدىينىڭ داۋامى» دېگەن نامدا يازغان، قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى بۇ كىتابنى 1988-يىلى « سەئىدىيە خانلىقىغا ئائىت تارىخى ماتېرىياللار» دېگەن نامدا نەشىر قىلغان) ناملىق ئەسىرىنى 1914-1915-يىللىرى  خوتەندە ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىپ چىققان، ئەمما ، ئەسەرنىڭ بەت سانى ئېنىق ئەمەس. \hzx?  
jq/{

|<0  
بۇ ئەسەر بىر مۇقەددىمە، 61 باپ ۋە بىر خاتىمىدىن تەركىپ تاپقان بولۇپ، پەيغەمبەرلەرنىڭ نەسەبنامىسىنى، مۇھەممەت پەيغەمبەرنىڭ ئەۋلادلىرىدىن بولغان خوجىلارنىڭ (ئەمەلىيەتتە ئۇلار پەيغەمبەر ئەۋلادىدىن ئەمەس، ئەينى دەۋردە ئۇلار تارىم ئويمانلىقىغا كېلىپ نادانلىق پاتقىقىغا يەتكۈچە پاتقان ۋە نامراتلىق دەستىدە ئاچچىق ئىڭراۋاتقان  بىچارە ئۇيغۇر  خەلقنى ئالداش ئۈچۈنلا ئۇلار شۇنداق سالاھىيەت بىلەن مەيدانغا چىققان) كېلىپ چىقىشى، كاسان خوجىلىرىنىڭ شىنجاڭغا پائالىيەتلىرى بايان قىلىنغان. بۇ ئەسەرنىڭ قوليازمىسى ھازىر شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتىتى فىلولوگىيە ئىنىستېتوتىدا 137-نۇمۇر بىلەن ساقلانماقتا. R 
U8g?   
13. مۇسا خوتەنى :  ئۇ 19-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا خوتەن شەھىرنىڭ گۈلباغ مەھەلىسىدە تۇغۇلغان بولۇپ، بالىلىق ۋە ياشلىق دەۋرىدە خوتەندىكى مەدرىسلەردە ئوقۇغان ۋە بۇ جەرياندا ئەرەب، پارس تىللىرىنى ۋە خەتتاتلىق ئىلىمىنى قىتىرقىنىپ ئۈگەنگەن. 1920-يىلىنىڭ بېشىدا ئۇ ئۆز دەۋرىدە زور تەسىرگە ئىگە ئەدىبلەردىن موللا نازىم موللا نىيازى ۋە نەۋرۇز يۈسۈپلەر بىلەن قەشقەرگە كېلىپ قۇتلۇق شەۋقى قاتارلىق ۋەتەنپەرۋەر ئەدىبلەر بىلەن چەتئەل ئەكسىيەتچى كۈچلىرى ۋە چىرىكلەشكەن ياڭ زېڭشىن ھۆكۈمىتىنىڭ بېسمىدا ئىزىلىپ ئىڭراۋاتقان  خەلقىمىزنى غەپلەت ئۇيقۇسىدىن ئويغىنىپ ئۆزلىرىنىڭ بەختىيار تۇرمۇشىنى قولغا كەلتۈرۈشكە ئۈندەيدىغان جەڭگىۋار شېئىرلارنى ۋە باشقا ئەسەرلەرنى يېزىپ 1920-1930-يىللاردىكى ئۇيغۇر دېمۇكراتىك ئەدەبىياتىنىڭ ئاساسلىق ۋەكىللىرىدىن بىرىگە ئايلانغان. ئۇنىڭ بۇ جەرياندا يازغان بىر قىسىم شېئىرلىرى نورۇز يۈسۈپى، قۇتلۇق شەۋقى ۋە ئىززەت قەشقەرى قاتارلىق ئەدىبلەرنىڭ ئەسەرلىرى بىلەن قوشۇلۇپ 1923-1924-يىللىرى «ئويغان ۋە ئىنقىلاب ئەشئارلىرى»، «ئاسارەت ۋە زالالەتكە ئوق ئات» دىگەن نام بىلەن كىتاب قىلىپ باستۇرۇلۇپ كەڭ خەلق ئاممىسىغا قارقىتىلىپ زور تەسىر قوزغىغان. g=v[@{9Pw  
d7c m?+  
14. ئەمىر نۇرئەخمەتخان خوتەنى :  ئۇ 19-ئەسىرنىڭ 20 -ئەسىرنىڭ بېشىدىكى ئۇيغۇر دېمۇكراتىك ئەدەبىياتىنىڭ موھىم ۋەكىللىرىدىن بىرى بولۇپ، 1911-يىلى 3-ئاينىڭ 13-كۈنى خوتەن قاراقاش ناھىيىسىدە ئوقۇمۇشلۇق ئائىلىدە تۇغۇلغان. باشلانغۇچ مەلۇماتنى قاراقاشتا ئالغاندىن كېيىن 1925-1926-يىللىرى قەشقەرگە كېلىپ خانلىق مەدرىسنىڭ مۇدەررىسلىرىدىن بىرى، قەشقەرنىڭ قازى كالانى  ھامىد مەھمۇدنىڭ ئوغلى ئەخەت قارى كاشىغەرىنىڭ قولىدا ئوقۇغان  ۋە بىر مەزگىل بۇ يەردە تۇرۇپ قالغان. )^^}!U#|e  
!q PUQ+  
ئۇ قەشقەرگە كەلگەندىن كېيىن ئەرەب، پارس تىللىرىنىڭ ھەرپ-نەھۋىلىرىنى، تەجۋىد قائىدىسىنى، ئىلمىي مەنتىق، ئىلمىي فىقىھ قاتارلىق ئىلىملەرنى ئۈگۈنۈپلا قالماستىن، ھۈۋەيدا، سوپى ئاللا يار ۋە نەۋائىنىڭ ئەسەرلىرى بىلەن تونۇشۇشقا باشلغان. YX2j;Y?  
p:U{3uN 62  
شائىرنىڭ ئىجتىھات بىلەن ئۈگۈنۈپ، ئەدەبىي ئىجادىيەت قاينىمىدا غۇلاچ تاشلاۋاتقان مەزگىلى دەل 1931-يىلى قۇمۇل دىھقانلار قوزغىڭىنىڭ ئوت يالقۇنى پۈتۈن شىنجاڭغا تۇتاشقان ، تۇرپان، كۇچا، قەشقەر ۋە خوتەن خەلق قوزغىلاڭلىرىمۇ پارتلاپ، جىن شۇرىننىڭ مۇستەبىت ھاكىمىيىتىگە شىددەت بىلەن ئوت ئېچىۋاتقان دەۋرگە توغرا كەلگەن.  شۇنىڭ بىلەن شائىر قەشقەردىكى ئىشلىرىنى تاشلاپ، ئۆز يۇرتى قاراقاشقا كېلىپ دىھقانلار قوزغىلىڭىغا قاتناشقان ۋە يەكەن، خوتەندىكى ئەكسىيەتچىلەرنى تارمار قىلىشتا زور كۈچ كۆرسەتكەن. كېيىن ئەمىر ساھىب مەرتىۋېسىگە ئىگە بولۇپ، 500 ئەسكەرگە باشچىلىق قىلىپ، خوجىنىياز ھاجى رەھبەرلىكىدىكى قۇمۇل دىھقانلار قوزغىلىڭىنىڭ قوشۇنلىرى بىلەن بىرلىكتە قەشقەر يېڭىسارنى مۇداپىئە قىلىش جېڭىگە قاتناشقان، بىراق بۇ مۇداپىئە جېڭىدە خوجا نىياز  ھاجىنىڭ قوشۇنلىرى يەكەنگە چىكىنىپ چىقىپ كەتكەنلىكتىن، ئەمىر نۇرئەخمەتخان خوتەنى ماجوڭيىڭ قوشۇنى تەرىپىدىن يېڭىسار قەلئەسى ئىچگە قورشىلىپ 23 كۈن قورشىلىپ شىددەتلىك جەڭ قىلىپ باتۇرلۇق كۆرسەتكەن بولسىمۇ، لېكىن ئارىدىكى كۈچ پەرقى تۈپەيلىدىن 1934-يىلى 4-ئاينىڭ 16-كۈنى پۈتكۈل ئەسكەرلىرى بىلەن باتۇرلارچە قۇربان بولغان. |om3* ]7  

tX}Fb0y  
شائىرنىڭ ھازىرغىچە ساقلىنىپ قالغان ئەسىرى ئىلى ۋىلايىتىگە قاراشلىق كۈنەس ناھىيە قاراسۇ يېزا مەسچىتىنىڭ ئىمامى نىياز  ساقلاپ كەلگەن   18  فورمات، 16 بەتلىك «ئەمىر نۇئەخمەتخان خوتەنىنىڭ ئەسىردىن بىر ئاز نىشانە» ناملىق ئەسىرىدۇر، شائىرنىڭ باشقا ئەسەرلىرى ھەققىدە مەلۇمات بار. لېكىن ھازىرغىچە تېپىلمىدى. Fn%:0j  
Ix5yQgnB}j  
قېسقىسى ، خوتەن تېمىسى كىلاسسىكلاردىكى بىر خىل ئىجادىيەت خاسلىقى بولۇپ، ئۇ ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىنىڭ نەچچە مىڭ يىللىق تەرەققىياتىدا ئىزچىللىقنى ساقلاپ كەلگەن. كىلاسسىك ئەدەب ۋە شائىرلار بولسا خوتەن تېمىسىنى ياخشى يۇرۇتۇپ بىرىش بىلەن بىللە يەنە خوتەندە ياشاپ ئۆتكەنلىكىدىن بىر خىل  پەخىرلىك ھىسياتى بىلەن ياشاپ ، ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللىنىپ ئۆز ئىسمىنىڭ تۇغۇلۇپ ئۆسكەن يۇرتىغا مەڭگۈ باغلىنىشىنى ئۈمىدى بىلەن ئۆزىگە مۇقەددەس يۇرت نامى «خوتەن» نى تەخەللۇس قىلغان ۋە ئۆز نامىنى بىلەن يۇرتنىڭ ئەبەدى باغلىنىشقا ئىگە بولۇشنى ئۈمىد قىلغان. خوتەن مەدھىيىسى يەنە بۈگۈنكى كۈندىمۇ توختاپ قالمىدى ھەم توختاپ قالمىغۇسى.   54LCoG/  
IPE
(  
پايدىلانمىلار : 3vs2}IV'  
CnA*o 8w  
[1] موللا مۇسا سايرامى : «تارىخى ئەمىنىيە»[M] ، ئۈرۈمچى : شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2003-401. anV)$PT=  
!p9F'7;Y<  
[2] رەجەپ يۈسۈپ : «ئەللامە مۇھەممەت ئەلالىدىن خوتەنى ھەققىدە»【J】،«يېڭى قاشتېىشى» ، 1997- 93. QU4'x4YS  
"|&*MjwN6  
[3] مەمتىمىن يۈسۈپ : « باياز» (2-قىسىم)【M】،بېيجىڭ :  مىللەتلەر نەشرىياتى، 1995- 17 . {k]VT4/  
SoY&R=  
[4] مۇھەممەت روزى مەھمۇد : « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى تەرجىمە ئەسەرلەرنىڭ ئومۇمىي تەرەققىيات ئەھۋالى توغرىسىدا»[J]، «خوتەن پېداگوگىكا ئالىي تىخنىكومى ئىلمى ژۇرنىلى»، خوتەن : 2004-100 . ,[hJi3xM  
NAocmbfNz  
[5] مۇھەممەت توختى ئەھمەد : «خوتەن دىيارىدىن چىققان بىر قىسىم كىلاسسىك ئەدەبىيات ۋە ھازىرقى زامان ئەدەبىياتى نامايەندىلىرىنىڭ ئىجادىيەت مىۋىلىرى»【J】،  «خوتەن پىداگوگىكا ئالىي تىخنىكومى ئىلمى ژۇرنىلى»،  2004-101 . Cw2+@7?|  
BPOWo8TqD^  
[6] ئابدۇللا سۇلايمان تۈزگەن : «دۇنيادا بىرلا خوتەن بار» ، (ئەدەبىيات-سەنئەت ئۇچۇرى قىسىمى) 【M】،ئۈرۈمچى :  شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى،  2006 - 56. wb9
zJAsc  
tE>:kx0*3  
[7] ئابدۇرېھىم سابىت : «ئىلىم ئۆلمەيدۇ، ئالىم ئۆلمەيدۇ»【M】، قەشقەر : قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى، 2003-87. tr}$82Po  
\^:f4Z
T  
مەنبە : «شىنجاڭ مائارىپ ئىنىستىتوتى ئىلمىي ژورنىلى» نىڭ 2011-يىللىق 2-سان. 0\o'd\  

مەزكۇر ماقالە ئۇيغۇر ئەدەبىيات-تارىخىدىكى كەم بىر بوشلۇقنى تولدۇرۇپتۇ، ماقالىنىڭ ئىلمىيلىكى كۈچلۈككەن، قەلەم تەۋرىتىپ ئىزدەنگۈچىگە ئاپىرىن، مەن ساقلىۋالدىم ئەمىسە

يۇرتۇم توغرىسىدا مول بىلىملەردىن خەۋەردار قىلغىنىڭىزغا كۆپ رەھمەت،ئەجەپ سېغىندىم يۇرتۇم غېرىبانە خوتەننى.

خوتەن - ناھايىتى قەدىمىي شەھەردۇر، ئاداملىرى گېپىدە چىڭ تۇرىدىغان، مۇستەھكەم ئىتتىپاق خەلقتۇر. ئۇلار پىششىقلىقتا ۋە بېخىللىقتا تەڭدىشى يوق بولۇپ، تەقۋەدار، پەرھىزكارلىرى تولا، يامانلىرى ئاندىن تولا، ھەممە ئادەملىرى ھۈنەرۋەن ۋە كاسىپ، ئەقىل ۋە ئىدراكى زىيادە، تەدبىرلىك ۋە پاراسەتلىك ، ھۈنەرنى كامالەتكە يەتكۈزۈپ خىرىدارغا ئوبدان كۆرسىتىپ قولىدىن ئۆتكۈزۈشكە قولىدىن ئۆتكۈزۈشكە ماھىر خەلقتۇر. C&N4< 2b  
بۇ بايان ھازىرقى دەۋىرگىمۇ شۇنداق ماس كىلىدىكەن .

يېڭى بىلدۈرگۈلەر بىلەن تەمىن ئەتكىنىڭىزگە كۆپ رەھمەت......

ئىشلىتىش

ئاپتور جاۋابىنى بويلاپ 3قەۋەت  altun كە 2011-07-10 04:27 PMئەۋەتىلدى  : %_b^!FR  
خوتەن - ناھايىتى قەدىمىي شەھەردۇر، ئاداملىرى گېپىدە چىڭ تۇرىدىغان، مۇستەھكەم ئىتتىپاق خەلقتۇر. ئۇلار پىششىقلىقتا ۋە بېخىللىقتا تەڭدىشى يوق بولۇپ، تەقۋەدار، پەرھىزكارلىرى تولا، يامانلىرى ئاندىن تولا، ھەممە ئادەملىرى ھۈنەرۋەن ۋە كاسىپ، ئەقىل ۋە ئىدراكى زىيادە، تەدبىرلىك ۋە پاراسەتلىك ، ھۈنەرنى كامالەتكە يەتكۈزۈپ خىرىدارغا ئوبدان كۆرسىتىپ قولىدىن ئۆتكۈزۈشكە قولىدىن ئۆتكۈزۈشكە ماھىر خەلقتۇر. a@fE46o6<  
بۇ بايان ھازىرقى دەۋىرگىمۇ شۇنداق ماس كىلىدىكەن . e$Xq  

|RR
%bQ^{  
]DC;+;8Jc  
شۇنداق ماس كېلىدىكەن ئەمەس، ئاساسەن ماس كېلىدىكەن. پىششىقلىقتا ۋە بىخىللىقتا تەڭدىشى يوق دېگەن گەپ مېنىڭچە بولغاندا قولى ئوچۇق، ساددا خوتەن خەلقىگە ماس كەلمەيدىكەن

ئاۋۋال اللەنىڭ مېنى بۇ خاسىيەتلىك دىياردا تۇغۇلۇپ ياشاشقا نىسىپ قىلغانلىقىغا ھەمدۇ-سانا ئېيتىمەن. eecw]P_?  
كەمىنەمۇ ئەرەبچە خەتلىرىمگە « ياسىن كەرىم خوتەنى » دەپ ئىمزا قويىمەن.

كۆرۇپ بەكمۇ ھاياجانلاندىم ھەم مىللىتىمىز ئەدەبىيات ئىشلىرىغا بولغان چۈشەنچەم يەنىمۇ چوڭقۇرلاشتى .بۇندىن كىيىنمۇ داۋاملىق يۇرتىمىز ھەم مىللىتىمىزگە ئائىت قەدىمكى تارىخ ماتىرياللىرىڭىز بولسا  يوللاپ تۇرىشىڭىزنى ئۆمۈد قىلىمەن

تىما  ئىگىسىگە كوپ رەخمەت شەھىدانە  يۇرتۇم  خوتەن سىنى  ئەجەپ  سېغىندىم

تېما مەنبەسى خاتا بولۇپ قالدىمۇ قانداق؟ ئەگەر يازغۇچىلار تورىدىن كۆچۈرگەن بولسىڭىز مەنبەسىنى يازغۇچىلار تورى دەپ ئەسكەرتىپ قويارسىز، ياكى سىز بېسىپ كىرگۈزدىڭىزمۇ يا؟

ئىشلىتىش

ئاپتور جاۋابىنى بويلاپ 9قەۋەت  kizhumar0998 كە 2011-07-10 08:16 PMئەۋەتىلدى  : . c#90RP  
تېما مەنبەسى خاتا بولۇپ قالدىمۇ قانداق؟ ئەگەر يازغۇچىلار تورىدىن كۆچۈرگەن بولسىڭىز مەنبەسىنى يازغۇچىلار تورى دەپ ئەسكەرتىپ قويارسىز، ياكى سىز بېسىپ كىرگۈزدىڭىزمۇ يا؟   EkDws`@  

vs*>onCf  
.[#xQ=9`  
ئەسسىلامۇ  ئەلەيكۇم   !   سىز  نېمە  دىمەكچى   مەنبەسى      شىنجاڭ  مائارىپ  ئىنىستىتوتى ئىلمىي ژۇرنىلى 2011 - يىىلىق 2 - سان  دىگەن خەتنى    كۆزىڭىزنى   يوغان  ئىچىپ  قاراڭ    بولمىسا  بۇنداق  قاملاشمىغان   ئىنكاس  قالدۇرماي   ئوقۇپ  پايدىلىنىڭ     مىسرانىم  تورىغا  سىز دىگەندەك  يازغۇچىلار  تورى  يەنە  بىر  نىمە   تورى   دىگەن  يەردىن  ئەسەر  ئەكەلسە   قوبۇل  قىلمايدىغانلىقىنى   ئۇقتۇرۇش  قىلغان   بىلەمسىز  

مەنمۇ تۇنجى مۇنبەرگە ئەزا بولغاندا « خوتەنى » دېگەن ئىسىمدا كىرگەن ... شۇنىڭغىمۇ بەش -ئالتە يىل بوپقاپتۇ بۇنا ...