مۇقاملارنىڭ نامى ۋە ئۇنىڭ مەزمۇنى
كۇرشات
مۇقام دېگەن بۇ ئاتالغۇ «ئورۇن»، «دەرىجە»، «دائىرە» دگەن مەنىدە بولۇپ، مۇزىكىدا مۇقام ئاتالغۇسى مەلۇم دائىرىدىن يۈرۈشلەشتۈرۈلگەن،
بەلگىلىك دەرىجىدە سېستىمىلاشتۇرۇلغان مۇزىكىلىق ئەسەر دېگەن ئۇقۇمنى بىلدۈرىدۇ.
ئاتاقىق خەلق مۇقامچىسى تۇردى ئاخۇن ئاكا (1881-يىل 5- ئايدا تۇغۇلۇپ، 1956-يىلى 9- ئاينىڭ 8- كۈنى ۋاپات بولغان) ئورۇنلىغان 12 مۇقام بىر قەدەر تولۇق بولۇپ، ھەر بىر مۇقامنىڭ مەخسۇس نامى ۋە بىر پۈتۈن مەزمۇنى بار. ھازىر غىچە ساقلىنىپ كېلىۋاتقان مۇقاملارنىڭ نامى ۋە ئۇنىڭ ئاھاڭلىرىنىڭ سانى تۆۋەندىكىچە؛
1- راك مۇقامى -- 23 ئاھاڭ ،
2- چەببىيات مۇقامى 23 ئاھاڭ ،
3- مۇشەۋرەك مۇقامى 31 ئاھاڭ،
4- چارگاھ مۇقامى 18ئاھاڭ ،
5- پەنجىگاھ مۇقامى 23ئاھاڭ ،
6- ئۆزھال مۇقامى 29 ئاھاڭ ،
7- ئەجەم مۇقامى 17 ئاھاڭ ،
8- ئوشاق مۇقامى 23 ئاھاڭ ،
9- بايات مۇقامى 19 ئاھاڭ .
10- ناۋا مۇقامى 21ئاھاڭ ،
11- سىگاھ مۇقامى 6 ئاھاڭ،
12- ئىراق مۇقامى 8 ئاھاڭ ،
ئۇنىڭدىن باشقا 12مۇقامنىڭ تەركىۋىگە ئۆز سېستىمىسى بويىچە كىرگۈزۈلمىگەن، لىكىن 12 مۇقامنىڭ تەركىۋى قىسمى بولغان ئابۇ چەشمە مۇقامىنى(ئابى چەشمە=سۈزۈك سۇ دېگەن مەنىدە) قوشقاندا( ئابۇ چەشمە مۇقامى 20 ئاھاڭ) مۇقام جەمى 268 ئاھاڭ(نەغمە)، 2700مىسرادىن ئارتۇق. ئەگەر مۇقامنى باشتىن-ئاخىر ئۇلاپ چېلىشقا توغرا كەلسە توپ-توغرا 24 سائەت ۋاقىت كىتىدۇ.
مۇقاملارنىڭ ناملىرى ھەرخىل تارىخىي ھۆججەتلەردە ۋە مۇزىكانت، شائىرلارنىڭ خاتىرىلىرىدە ھەرخىل ناملار بىلەن ئېيتىلغان بولسىمۇ، ئەمما بىزنىڭ دەۋرىمىزگىچە تۇردى ئاخۇن ئاكا ساقلاپ كەلگەن مۇقاملارنىڭ نامى خەلق ئىچىگە سىڭگەنلىكى ئۈچۈن 12 مۇقامنى ئاشۇ ناملار مەزمۇنى بويىچە چۈشىنىمىز:
بۇ ناملارنىڭ مەزمۇنى تۆۋەندىكىچە:
(1) راك مۇقامى:
«راك» مۇقامىنىڭ ئەسلى نامى «راھابى» مۇقامى بولۇپ، «راھابى» دېگەن سۆز «ئازاتلىق تىلەش» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. ئەسلى تەلەپپۇزى«راك» بولماستىن، بەلكى «راق»، «رەك» ئىدى، دەۋرلەرنىڭ ئۆتۈشى بىلەن تىل تەلەپپۇزىنىڭ ئۆزگىرىشى نەتىجىسىدە «راك» قا ئۆزگەرگەن. بۇ سۆزنىڭ مەنىسى «راۋا ئىزلەش، شىپالىق ئىزلەش» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. موللا ئىسمەتۇللانىڭ «تارىخى مۇسقىيون» دىگەن كىتاۋىغا ئاساسلانغاندا، راك مۇقامىنىڭ مەزمۇنى خەلق ئاممىسىنىڭ تاڭغا، ئازاتلىققابولغان سېغىنىش، ئۈمىدلىنىشىنى ئىپادىلەپ بېرىدۇ.
(2) چەبىيات مۇقامى:
بۇ مۇقامنىڭ بۇرۇنقى نامى«ھۈسەيىن مۇقامى» بولۇپ، «ھۈسەيىن» دېگەن سۆز «نەپىس»، «گۈزەللىكنى سېغىنىش» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. ھازىرقى ئىسمى « چەبىيات»مۇ يەنىلا «گۈزەللىكنى سېغىنىش»، « گۈزەللىكنى ئەسلەش» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ.
(3)مۇشاۋىرەك مۇقامى. بۇ مۇقامنىڭ ئەسلى ئىسمى «راست» مۇقامى بولۇپ،بۇ سۆز «راستلىق»، «چىنلىق»، «توغرىلىق» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. كىيىن ئۆزگەرگەن نامى «مۇشاۋىرەك» بولۇپ، بۇ سۆز « مۇڭدۇشۇش»، «مۇڭ ئېيتىشىش»، « چىنلىقنى سۆزلەش» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ.
(داۋامى بار)
