مەن كېرىيە بازىرىدا تۇرغان مەزگىللەردە،ئوردا -سارايلارنىڭ دەرۋازىللىرىنى .ئەسلىتىدىغان ھەيۋەتلىك دەرۋازىلارنى ئۆزىگە تاشقى گۈزەللىك قىلغان،ئادەمگە ئۆزگىچە گۇزەللىك تۇيغۇسى بىرىدىغان چىغ ۋاسىلىق ئاسماق ئۆيلەردە جىق داستىخانلارغا داخىل بولدۇم.پەقەت كېرىيەگىلا خاس بولغان بۇ خىل ئاسماق ئۆي شەكلى ۋە دەرۋازا مەدەنىيىتى بۇ خەلىقنىڭ  چوڭقۇر يەرلىرىدىن ئېتىلىپ تۇرغان گۇزەللىكنى ھەشەمەتنى سۆيۈش ئىستىكىدىن.تارىختىكى سەلتەنەتلىرىنى سېغىنىش،ئۇنىڭدىن ئىپتىخارلىنىش تۇيغۇلىرىدىن ئۇچۇر بېرىپ تۇراتتى. ئەمما بۇ ياسىداق ئايۋان -سارايلارنىڭ  شاھانە تۈسى ھەرقانچە قويۇق بولسىمۇ، ئۇ چىرايلاردىكى مىسكىنلىكنى ،كۆزلەردىكى مۇڭ ئالامەتلىرىنى يېپىپ قالالمايتى.

يىراق تارىىتىن باشلاپ ۆزىنى ئۇلۇغ تەبىئەتنىڭ بىر قىسمى دەپ ئويلاپ،تەبىئەت دۇنياسى بىلەن بولغان ماسلىقنى ساقلاپ كەلگەن بۇ خەلىقنىڭ ئەنئەنىگە بولغان ئېغىشچانلىقى،قەلىب دۇنياسىنى مەھكەم چىرمىۋالغان مىسكىنلىق ،غېرىبلىق،تەنھالىق تۇيغۇسى كىشىگە گارسىيا ماركوزنىڭ <يۈز يىللىق غېرىبلىق>رومانىدىكى خىيالىي كەنىت ماكاندۇ ۋە ماكاندۇلۇقلارنى ئەسلىتەتتى.
تارىختا ئۆز دەۋرىنىڭ سەركىللىرى سۈپىتىدە باشلامچىلىق رولىنى ئويناپ كەلگەن بۇ خەلىقنىڭ كىيىنكى چاغلاردىكى مەنبەسىنى شۈبھىسىزكى،يىپەك يولى خارابلىقى ھەم شۇنىڭدىن كىيىن يۈز بەرگەن بىر قاتار ئىجتىمائىي  ھادىسلەردىن ئىزدەشكە توغرا كىلەتتى.
يىپەك يولىدىكى كولدۇرما سادالىرىنىڭ تەدرىجىي پەسكويغا چۈشىشىگە ئەگىشىپ،جەنۇبىي يىپەك يولىنىڭ تۈگۈنىگە جايلاشقان كېرىيەلىكلەرمۇ تارىم ۋادىسىدىكى باشقا بوستانلىق شەھەرلىرىگە ئوخشاشلا تارىختىكى پارلاق مەدەنىيەت سەلتەنەتلىرى بىلەن خوشلىشىپ .بىكىنمىچىلىك ،ئۇزاققا سوزۇلغان تەنھالىق،غېرىبلىق پاتقىقىغا پېتىشقا باشلىغان .يىپەك يولىدىكى تۆگە كارۋانلىرى ئېلىپ كەلگەن تاشقى مەدەنىيەت تەسىرلىرى ئەمدى بۇ خەلىقنىڭ تەپەككۇرىنى غىدىقلىيالماي،ئۇلاردىكى تەسەۋۋۇر ۋە ئىجاتچانلىق روھىنى بوغۇپ قويغان.ھەر قاچان بوستانلىقنىڭ مەۋجۇتلىقىغا تەھدىت سېلىپ تۇرىدىغان بىپايان چۆل ھەم ئۇنى تىزگىنلەش ھەلەكچىلىكى،تەكرار تۇرمۇش رېتىمى،تەكرار ئىشلەپ چىقىرىش شەكلى  ئۇلارنىڭ نەزەرىيىۋى تەپەككۇرىدىكى چېكىنىشنى تېخىمۇ تېزلەتكەن.ئىلگىرى،بالىلار ئۇزاق -ئۇزاق تۈنلەردە ئۈزۈلمەي كىلىۋاتقان كارۋانلارنىڭ قونالغۇ ۋە گۈلخانلىرى ئەتراپىدا ئۇلارنىڭ تاشقى دۇنيا ھەققىدىكى تۈگىمەس بايانلىرىنى ئاڭلاپ،بالىلىق دۇنياسىنى مول تەسەۋۋۇرلار،توسۇۋالغۇسىز ئىستەكلەر  بىلەن تۇيۇندۇرۇپ،شەكىلسىز  مائارىپتىن تولۇق بەھرىمەن بولۇپ  قاتارغا قېتىلغان بولسا، كىيىنچە بۇ ئامەت يېڭى گۈللەنگەن پورت شەھەرلىرىگە نىسىپ بوپ كىتىپ،بۇ ماكاندىكى باللار <<يۈز يىللىق غېرىبلى>> رومانىدىكى بالىلارغا ئوخشاش ئۆسۈپ يىتىلىشتىكى  ئۇزۇنغا سوزۇلغان روھى قاغجىراغلىقنىڭ مەھكۇملىرىغا ئايلانغان... ئۇلارنىڭ بالىلارچە تەسەۋۇرلىرى،تەبىئەت چۈشەنچىللىرى بىپايان چۆل زىرىكىشلىكى ۋە ۋاقىت ئۆز قىممىتىنى  يوقاتقان تۇرمۇش رىتىمدارلىقىدا بوغۇلۇپ قالغان.كىيىنچە،كىشىلەر بارغانچە ئەسلىنى ئۇنتۇپ،غېرىبلىق تەنھالىق ئازابىغا مۇپتىلا بولغان.



داۋامىنى ئىنكاس شەكلىدە يوللايمەن

ئەينى ۋاقىتتا بۇ كىتابنى ئۈچ كۈن ئىچىدە بېرىلىپ تۇرۇپ ئوقۇپ تۈگىتىۋەتكەن ئىدىم . ياخشى كىتاب .

داۋامىغا تەشنامىز.

ئالدىنقى بىر ئېرا مابەينىدە،ئىسلام دىنى ئەقىدىچىلىكىنى ئۆز ئىدېئولوگىيسىنىڭ مەنىۋى تۈۋرىكى قىلغان خەلقىمىزنىڭ ئىسلام شەرقىنىڭ يېقىنقى بىر قانچە ئەسىردىن بۇيانقى چۈشكۈنلۈك ئېقىمىغا قوشۇلۇپ كېتىشى،مۇستەبىت ھاكىمىيەتنىڭ مۇدھىش ھۆكۈمرانلىقى،ۋابا،كوللېكتىپ قەتلىئام ھەم نامراتلىق ئامىللىرى بۇ خەلىقنىڭ غېرىب -تەنھالىق  قىسمەتلىرىگە مىسكىنلىك،مەزلۇملۇق سەۋدالىرىنى قوشقان.نىياز ھېكىمبەگ دەۋرىدىكى پاجىئەلىك قىسمەتلەر،ياڭزېڭشىننىڭ مەدىنىيەت مۇستەبىتلىكى ۋە جىن شۇرېن،شېڭشىسەيلەرنىڭ سىياسىي سېھرىگەرلىكلىرى،خەلىقنى نادانلىقتا قالدۇرۇش سىياسەتلىرىنى تىلغا ئالمايلا تۇرايلى،ئۆتكەن ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا كېرىيە دىيارىدا يۈز بەرگەن يۇقۇملۇق كىسەل ھەم ماخوسەن باشچىلىقىدىكى تۇڭەان قوشۇنلىرىنىڭ ئاپەت -زۇلۇملىرىنىڭ ئۆزىلا  بۇ خەلىقنى ئۈزۈل كىسىل ھالسىزلاندۇرىۋەتكەن.ئەگەر سىز،تاختا كۆۋرۈك ئەتراپىدا تەمتىرەپ يۈرگەن ياكى كونا شەھەر رايۇنىدىكى دىرەۋزۇنلۇق ئۆيلەر ئالدىدا مۇڭلىنىپ ئولتۇرۇشقان مويسىپىتلار بىلەن پاراڭلىشىپ قالسىڭىز،ئۇلارنىڭ<چوڭ دادام بىرىنچى ۋابادا قازا قىپتىكەن>،<ئىككىنجى ۋابادا يىتىم قاپتىكەن>،<مەزلۇمىم ئۈچىنجى ۋابادا تۇغۇلۇپتىكەن>دېگىنىنى ئاڭلىماي قالمايسىز.1903-،1911-،1920-يىللاردا كەڭ كۆلەمدە تارقالغان يۇقۇملۇق كېسەل كېرىيە خەلقىگە قىيامەتنى كۆرسەتكەن . بولۇپمۇ  ئىككىنجى قېتىملىق ۋابا پۈتكۈل كېرىيە زىمىنىنى قاپلاپ ، خەلىقنى تۈركۈم-تۈركۈملەپ قىرىۋەتكەن. ئەينى دەۋىردە ئۆلكە دائىرلىرىنىڭ مەركىزىي ھۈكمەتكە يوللىغان دوكلاتىدا خوتەن ۋىلايىتى بويىچە ئۆولگەنلەرنىڭ سانى 200مىڭدىن ئېشىپ كەتكەنلىكى ، بىر كېرىيىدىلا ئەڭ ئاز بولغاندىمۇ نەچچە ئونمىڭ ئادەمنىڭ ئۆلگەنلىكى يېزىلغان.ھايات قالغانلارنىڭ سۆزلەپ بېرىشىچە ،جەسەت يۆتكەيدىغانلارمۇ  يۇقۇملىنىپ ئۆلۈپ كىتىپ ،جەسەت كۆمگىلى ئادەممۇ قالمىغان ،سانسىزلىغان جەسەتلەر دالىلاردا قالغان .يۈرەكلەرنى لەختە-لەختە قان قىلىۋەتكەن  بۇ مۇسىبەت قايغۇسى كىشىلەرنىڭ ئىسىدىن كۆتۈرۈلمەي تۇرۇپ،1934-يىلى ياز ئايلىرىدىن باشلاپ ماخوسەن قوشۇنلىرىنىڭ قانلىق قىلىچى كېرىيە ئاسمىنىدا پىرقىراشقا باشلىغان.1500گە يېقىن تۇڭگان ئەسكىرىنىڭ ،2000مىڭدىن ئارتۇق جەڭ ئېتىنىڭ ئوزۇق -تۈلۈكى ،يەم خەشىكى ۋە باشقا تەمىناتلىرى كېرىيىلىكلەرنىڭ زىممىسىگە ئارتىلغان.تۇڭگان قوشۇنلىرىنىڭ خەلىققە سالغان باج -سېلىقلىرى  ئىچىدە غەللە،ئۆشرە دەن ئاشلىق،چۆرىمە ئاشلىق، كىپەك، ئوتۇن،سامان،پىچان،ئاتۇن،كۆمۈش،يامبۇ،خام ،چەكمەن،پاختا يىپ،خۇرۇم،چەم،كوناتېرە،تۆمۈر ،مىس،چكيۈن،قۇغۇشۇن،قەلەي،تۇچ،پولات،ئارغامچا،تاغار،چوڭ-كىچىكخۇرجۇن،چىنە-چەينەك،قازان-قۇمۇچ،كاساڭ-تەڭنە،تاختا-نوغۇچ،كالا،تۆگە،ئات،قوي،توخۇ،ئكردەك،كەپتەر،ھەرخىل تۇخۇم،ئىگەر،يۈگەن،ئۈزەڭگە،پۇشتاڭ،ئاياللارنىڭ چېچې،كىرپە،جىگدە،ۋە ئۈرۈك يىلىمى،قاش تېشى،داۋغان تېرىسى، تۈلكە تېرىسى،كىگىز-گىلەم....قاتارلىقلار بولۇپ،تۇڭگان قوشۇنلىرى بويسۇنمىغانلارنى، ۋەزىپىسى توشمىغانلارنى ۋەھشىي ئۇسۇللاردا قەتلىئام قىلىش يولى ئارقىلىق خەلىقنى قورقۇتۇپ نۇرغۇنمال دۇنيا يىغىۋالغان. كىشىلەرنىڭ قولىدا كارغا كەلگۈدەك ھىچنەرسە قالمىغان.تۇڭگان قوشۇنلىرى يەنە 10 خىل ھۇنەرگە كامىل نەچچە يۈز ھۇنەرۋەن- كاسىپنى ھەربىي لاگىرغا يىغىۋېلىپ ئۆزلىرىگە كېرەكلىك تۈرلۈك بويۇملارنى تەييارلاتقۇزغان،دىتىغا ياقمىغانلارنى خالىغانچە ئۆلتۈرۈپ،قەسەتلىرىنى تاشلىۋەتكەن.ئۇلار يەنە نەچچە مىڭ ئادەمنى قۇرۇم تاغلىرىغا يالاپ ئاپپىرىپ ئالتۇن، قاشتېشى قازدۇرغان.ئۇلارنىڭ تەڭ يېرىمىنى كان بېسىۋېلىش،ئاچارچىلىق،تاياق-توقماق دەستىدىن ھاياتىدىن ئايرىلغان.

تېمىڭىز تولىمۇ ئەھمىيەتلىككەن .  دىيارىمنىڭ بېشىغا كەلگەن ، كېلىۋاتقان قىسمەتلەرنى يازالىسا  يۈز يىل غېرىپلىقتىن نەچچىسى پۈتىدۇ .

تارىمنىڭ يۈرىكىدە ئوت ئەمەس،ۋولقان كۆيەمدىكىن دەيمەن.

ئەسكەرلەر ئۆيمۇ ئۆي ئاختۇرۇپ   ،كىشىلەرنى ئاتۇن-كۈمۈش تاپشۇرۇشقا قىستىغان .ئالتۇن ساقلاشقا ھېرىسمەن بۇ ىەلىقنىڭ ئاتا -بوۋىسىدىن  تارتىپ مىراس سۈپۈتىدە كۆمۈپ ساقلىغان  ئالتۇن- كۆمۈشلىرى ،زىبۇ-زىننەتلىرى ئۇلارنىڭ قولىغا ئۆتۈپ كەتكەن.ھەتتا كىيىم كىچەك ،دەرۋازىلاردىكى تىللا -داچەنلەرمۇ يۇلىۋېلىنغان. ئۇلار ئىزىنى يوقۇتۇش ئۈچۈن  بايلىق تاپشۇرغانلارنى ئائىلىسى بويىچە قىرىۋەتكەن.قول ئىلكىدە يوق نامرات كىشىلەر ئاي-ئايلاپ ئۆيلىرىگە قايتالماي قوناقلىق،قومۇشلۇقلاردا مۆكۈپ يۈرۈشكە مەجبۇر بولغان.تۇڭگان قوشۇنلىرى يەنە ئالتۇن -كۆمۈش يىغىۋىلىش ئۈچۈن جەڭ ئاتلىرىنى تولۇقلاش باھانىسىدە يۇرۇتقا ئات ئالۋىڭى چاچقان.لېكىن،ئاتلار كۆپ بولمىغاچقا،خەلىق قىممەت باھادا ئات سېتىۋېلىپ  تاپشۇرۇشقا مەجبۇر بولغان.تۇڭگان ئەمەلدارلارنىڭ قول چۇماقچىللىرى  بۇ پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ  تۇڭگان ئاتلىرىنى بازارغا سېلىپ يۇقىرى باھادا ساتقان،ئۇ ئاتلار شۇ كۈنىلا ئۆز ئوقۇرىنى تاپقان.مەسىلەن،دۆڭباغدىكى سەيدىن ھاجىمنىڭ ئۆيىدە ئولتۇرۇشلۇق بىر تۇڭگان ئوفىتسېرنىڭ لوتەي ئىسىملىك قېينائاتىسى كۈيئوغلىنىڭ ئېتىنى ئىلگىرى كىيىن بولۇپ توققۇز قېتىم ساتقان.تۇڭگانلار يىغىۋالغان ئالتۇن كۈمۈشنىڭ راس -يالغانلىقىنى ئىمىن ئاخۇن ئىسىملىك زەرگەر ئايرىپ بەرگەن بولۇپ،بىر ساختا زىرىنى راست خاتا ھۆكۈم قىلىپ قويغاچقا ئۆلگۈچە دۇمبالىنىپ،بىر مۇنچە خام ئالتۇن تۆلەپ ئاران قۇتۇلغان.پۈتۈن يۇرىتنى ئۆلۈم -يىتىم،ئاچارچىلىق  قاپلاپ كەتكەن.1937-يىلى10-ئايدا سابىق سېۋىت قىزىل ئارمىيىسىنىڭ قول تىاىشى بىلەن بىر نەچچە ئايروپىلان كىرىيە ئاسمىنىدا پەيدا بولۇپ ،تۇڭگان ئارمىيىسىنى بومباردىمان قىلىپ ئوققا تۇتقان.نەچچە مىڭ بىگۇناھ پۇقرانىڭ ھاۋا ھۇجىمىدا ناھەق ئۆلۈپ كىتىشى بەدىلىگە بۇ يۇرىت تۇڭگان زۇلىمىدىن قۇتۇلغان.كىيىنكى چاغلاردا يۈز بەرگەن تۈرلۈك سىياسىي داۋالغۇشلارمۇ بۇ خەلىقنى گاھ كۈلدۈرۈپ ،گاھ يىغلىتىپ تۇرغان....كېرىيىدىكى ياشانغان بوۋاي- مومايلارمۇ  ھېلىمۇ ئۆزبېشىدىن ئۆتكۈزگەن  زۇلۇم-سىتەملەرنى <يۈز-يىللىق غېرىبلىق> رومانىدىكى خوس ئاركودىئو 2 سىرىتتىن كەلگەن بانان شىركىتىدىكىلەرنىڭ ماكادونلۇق 3000 ئىشچىنى قانداق قىلىپ قانغا غەرىق قىلغانلىقىنى ئېچىنىپ تۇرۇپ بايان قىلغىنىدەك خورسىنغان ھالدا سۆزلىشىپ كېتىدۇ.

`تارىم ۋادىسى ئەسلىدىنمۇ <يۈز يىللىق غېرىبلىق> تا تەسۋىرلەنگەن  غېرىبانە كەنىت ماكاندوغا ئوخشاش پارچە-پارچە ئالۋۇنسىمان مەھەللە -كەنىتلەردىن ،چوڭ- كىچىك  شەھەر-يېزىلاردىن  تەركىپ تاپقان <ماكاندولار جۇغلانمىسى>بولۇپ كېرىيە شۇ جۇغلانمىنىڭ ئىچىدىكى بىرى ئىدى .گارسىيا ماركوز قەلىمى ئاستىدىكى ماكاندونىڭ يۈز يىللىق غېرىبلىقى ئەمەلىيەتتە پۈتۈن لاتىن ئامرىكىسى خەلقىنىڭ غېرىبلىقى  بولغىنىدەك ،كېرىيە بوستانلىقىدىكى مەن ئاڭلىغان ياكى ئۆز كۆزۈم بىلەن كۆرگەن غېرىبلىقمۇ يىپەك يولىدىكى خاراباتىدىن كىيىن نۇرغۇن ئاچچىق قىسمەتلەرگە دۇچار بولغان پۈتكۈل تارىم ۋادىسىنىڭ نەچچە ئەسىرلىك غېرىبلىقىنىڭ  بىر قىسمى ھەم داۋامى ئىدى. خۇددى گارسىيا ماركوز نوبىل مۇكاپاتىنى تاپشۇرىۋېلىش مۇراسىمىدا  سۆزلىگەن نۇتقىدا <ھەرخىل بېسىم،،ئېزىلىش،تالان -تاراج  ۋە كەمسىتىشلەرگە دۇچ كەلگەندە بىزنىڭ بېرىدىغان جاۋابىمىز -داۋاملىق ياشاش ! ھەرقانداق قىيىنچىلىق،يىرىتقۇچ ھايۋان،ۋابا،قەھەتچىلىك،ھەتتا نەچچە يۈز يىلغا سوزۇلغان ئۇرۇشمۇ ھاياتلىقنىڭ ماماتلىق ئۈستىدىن غالىب كىلىدىغانلىقىدەك قۇدرىتىنى ئاجىزلىتالمايدۇ>دەپ ئېيىتقىنىدەل،قەدىمدىن تارتىپ  رەھىمسىز قۇملۇقنىڭ غىدىقلىشى بىلەن تاۋلانغان  كېرىيە خەلقى ئارقا-ئارقىدىن دۇچ كەلگەن ئوڭۇشسىزلىقلارغا ،تەرەپ-تەرەپتىن  كېلىۋاتقان زۇلۇمغا باش ئەگمەي ،ئۆز يۇرتىنى گۈللەندۈرۈش يولىدا قەيسەرلىك بىلەن  ئىزدىنىپ ،ئاچچىق قىسمەتكە تاقابىل تۇرالايدىغان،خورلانغانسىرى ئىلغارلىشىدىغان روھىنى،تەقدىرگە تەن بەرمەي ياشاش خىسلىتىنى يىتۈلدۈرگەن . بۇنىڭدىن نەچچە يۈز نەچچە يىل ئىلگىرى  ئوتتۇرا ئاسىيا ئىكىسپىدىتسىيىسى بىلەن كېرىيەگە كەلگەن ئاۋرىل سىتېيىن يېسيۇلغۇن بوستانلىقىغا كەلگەندە ،بۇ يەردىكى ئازغىنا ئاھالىنىڭ قۇدۇق سۈيى  ئىچىدىغانلىقىنى،ھېلىمۇ ئۆتكەن-كەچكەن كارۋانلارغا  قونالغۇ-تاماق بېرىپ قىلىدىغان ئازغىنا كىرىمىنى تۇرمۇشىنىڭ  ئاساسلىق ماددىي كاپالىتى قىلىدىغانلىقىنى،  ئەمما يولۇچىلارنىڭ ئازىيىپ كڭتىشىگە ئەگىشىپ،ئۇلارنىڭ تۇرمۇشىنىڭ ناھايىتى غۇربەتچىلىككە چۈشۈپ قالغانلىقىنى  كۆرگەن  .ئۆتكەن ئەسىرنىڭ باشلىرىدا  كېرىيەدە ئۆتكەن تارىخچى   تۇرغۇن قارىي <سەپەر نامە > ناملىق تارىخىي ئەسىرىدە كېرىيىنىڭ ئەينى چاغدىكى بازار سودىسى ئۈستىدە توختۇلۇپ <كېرىيە بازىرىدا ھەر بازار كۈنى  ئات-ئۇلاغ سودىسى بولۇپ تۇراتتى .كېرىيە تۆگۈسى ،كېرىيە ئېتى يول يۈرۈشكە چىداملىق بولغاچقا ،قاغىلىق ،خوتەن، يەتتە شەھەر كارۋانلىرى  كېرىيىگە كىلىپ  ئات-ئۇلاغ سېتىۋېلىپ تۇراتتى. كېرىيەدە 300 كارۋان سارىيى بولۇپ ،نۇرغۇن  سەپەرچى قونۇپ ئۆتۈپ تۇراتتى>دەپ يازغان.دىمەك،كېرىيە خەلقى يىپەك يولى خارابلىشىپ  خېلى بىر زامانلارغىچە ئىلگىركى ئۆتەڭ راباتلىرىدىن  ئايرىلماي ،كارۋان سودىسىنىڭ  ئۈزۈلۈپ قالماسلىقى ئۈچۈن  تۇرىشىپ ،كىرىيىنىڭ جەنۇبىي شىنجاڭدىكى چوڭ بازار لىق  ئورنىنى  يوقاتماي كەلگەن .
      
     داۋامى بار ........