تۈركۈيە:مەتبەېە تۈخنۈكۈسۈنۈ ېۇيغۇرلار كەشپ قۈلغان!
ېاپتورۈ:سەلجۇق سۈلسۇپەر (تۈركۈيە)
تۈركچۈدۈن ېاغدۇرغۇچۈ:تاھۈر ېۈمۈن
ېۈزاھات:ماقالۈدا مەتبەېە تېخنۈكۈسنۈڭ ېۇيغۇرلار تەرۈپۈدۈن ېۈجات قۈلۈنغانلۈقۈ بۈر قۈسم تەتقۈقاتچۈلارنۈڭ ېۈزدۈنۈشلۈرۈ ېاساسدا يورۇتۇپ بېرۈلۈدۇ.
مەتبەېە تۈخۈنۈكۈسنۈڭ ېۈجات قۈلۈنۈشۈ نەشۈرۈيات ۋە ېاخباراتچۈلۈق تارۈخۈ بويۈچە، كۈلتۈر ۋە مەدەنۈيەت تەرەپتۈنمۇ ېۈنتايۈن مۇھۈم بولغان بۈر ھادۈسدۇر. غەرپلۈكلەر مەتبەېە تېخنۈكۈسنۈ ېۈجات قۈلغان كەشپۈياتچۈ سۈپۈتۈدە يوھان گۇتۈنبۇرگنۈ كۆرسەتسۈمۇ، ھەقۈقەتتە مەتبەېە تېخۈنۈكۈسنۈ ېۇيغۇرلار گۇتۈنبۇرگتۈن بۇرۇنلا 6-ېەسردە ېۈجات قۈلغان.
دەسلەپكۈ مەزگۈلدە تۆلەس، كۈينكۈ دەۋرلەردە توققۇز ېوغۇز نامۈ بۈلەن ېاتالغان بۇ قەۋم 744-يۈلۈغا بارغاندا تۇنجۈ ېۇيغۇر دۆلۈتۈنۈ قۇرغان. بۇ دۆلەت 840-يۈلۈغۈچە مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان ۋە قۈرغۈزلار تەرۈپۈدۈن يېقۈتۈلغان. دۆلەتنۈڭ يېقۈلۈش سەۋەبۈ بۈلەن ېۇيغۇرلار ېۈچكۈ ېاسيادا بەش بالۈق، تۇرپان، خوجا قاتارلۈق جايلارغا كۆچۈپ بارغان ۋە ېۇيغۇر مەدەنۈيتۈ، كۈلتۈرۈنۈ تۇرپاندا داۋاملاشتۇرۇپ ېولتۇراقلۈشش ھاياتۈغا قەدەم قويغان. ېۇيغۇرلار باشقا تۈركۈ خەلقلەردۈن بۇرۇن بۈيۈك مەدەنۈيەتلەر بۈلەن ېالاقە قۇرۇپ، بۈلۈم، كۈلتۈر، تۈجارەت قاتارلۈق نۇرغۇن يېڭۈ شەيېۈلەرنۈ ېۆگېنۈپ، ېوتتۇرا ېەسردۈكۈ ېەڭ مەدەنۈ مۈللەتلۈرۈدۈن بۈرۈ بولغان.
981-984 -يۈللۈرۈ قاراخوجاغا چۈن (جۇڭگو)ېەلچۈسۈ سۈپۈتۈدە ېەۋەتۈلگەن ۋاڭ يەندي ېۇيغۇرلار ھەققۈدۈكۈ كۆز-قاراشلۈرۈنۈ تۆۋەندۈكۈدەك خاتۈرلەيدۇ:«بەش بالۈقتا بەك كۆپ ېۆيلەر، مۇنارلار ۋە باغچۈلار بار ېۈكەن، ېۇيغۇرلار ېەقۈللۈق، توغرا خاراكتېرلۈك ۋە نومۇسلۇق ېنسانلار ېۈكەن، ېالتۇن، كۈمۈش، مس ۋە تۆمۈردۈن بۈر نەرسە ياساشنۈ بۈلۈدۈكەن، تەشتەك، قاچا، قازان ساھەسۈدە مۇكەممەل ېەسەرلەرنۈ ياراتقانۈكەن». ېەلچۈ ۋاڭ يەندي يەنە تۇرپاندا توقۇلغان ېۇيغۇر رەخېتلۈرۈگە ھەيران قالغانلۈقۈنۈ، ھەر بۈر ېۇيغۇر ېۆيۈدە مۇتلەق ھالدا بۈر كۈتابخانا تېپۈلۈدۈغانلۈقۈنۈ، ېۇيغۇرلارنۈڭ تېرۈنۈ ناھايتۈ ياخشۈ ېاشلاپ ېشلۈتۈدۈغانلۈقۈنۈ، تۆمۈر ۋە پولات تاۋلاپ قورال ياسايدۈغانلۈقۈنۈ، ھەتتا قورال سودۈسنۈ ېۆز قوللۈرۈغا ېېلۈپ كېلۈۋاتقانلۈقۈنۈ ېۈپادە ېېتۈدۇ».
يەنە ېۇيغۇر تۈركلۈرۈنۈڭ كۆمۈرنۈ بايقاپ نۇرغۇن ساھەلەردە ېشلەتكەنلۈكۈ مەلۇم.
ېۇيغۇر تۈركلۈرۈ كۆكتۈرك ېېلۈپبەسدۈن كېيۈن 14 ھەرپلۈك ېۇيغۇر ېېلۈپبەسنۈ ېشلەتكەنۈدۈ.
تۈركولوگ ېا. ۋون. لۈ كوگنۈڭ بايانۈغا ېاساسلانغاندا، ياۋروپاغا سلۈشتۇرغاندا، ېۇيغۇر تۈركلۈرۈ ېوقۇش ۋە يېزۈشنۈ ياۋروپادۈن خېلۈلا بۇرۇن باشلۈغان. ياۋروپادا ساناقلۈق كۈشلەر ېوقۇش –يېزۈشنۈ بۈلسە، ېۇيغۇرلاردا دېھقانلار، يېزا ېاھالۈلۈرۈ، سودۈگەر، قۈسقۈسۈ ھەممە ېادەم ېوقۇش-يېزشنۈ بۈلەتتۈ. تۇرپان ېۇيغۇرلۈرۈ، يەرلۈك كۈلتۈرلەر ېۈچۈدە ېەڭ ېۈلغار كۈلتۈرنۈڭ ۋەكۈللۈرۈ ېۈدۈ. مانۈ دۈنۈ ۋە بۇددا دۈنۈ ېەسەرلۈرۈنۈڭ ېۇيغۇرتۈل شۋۈسۈدە تەرجۈمە قۈلۈنۈشۈ بۈلەن ناھايتۈ گۈللەنگەن بۈر باي ېەدەبۈ تۈل تەرەققۈ قۈلغانۈدۈ. بۇ قول يازمۈسۈ ياكۈ بېسۈلغان كۈتاپلارنۈڭ بۈر قسمۈ مۈڭ بۇددا (دۇنخۋاڭ)غارۈدۈكۈ ېېتۈكاپخانۈلۈرۈدا تېپۈلۈدۇ. تېپۈلغان ېەسەرلەر ېارۈسدا، ېالتۇن-يارۇق (ېالتۇن چۈراق)، سەككۈز يۈكمەككە ېوخشاش بوغۇم ۋەزنۈ بۈلەن يېزۈلغان دۈنۈ قەسۈدۈلەر ېالاھۈدە تۈلغا ېېلۈشقا ېەرزۈيدۇ. نام-شەرۈپۈ مەلۇم بولغان تۇنجۈ ېۇيغۇر شاېۈرۈ بولسا-ېاپرۈنچۇر تېكۈن ېۈدۈ.
ېا گۈرۇنۋۈدۈل. ېا ۋون لۈكوگ، ېاۋرۈل ستەيۈن قاتارلۈقلار ېوتتۇرا ېاسيادا ېۈلۈپ بارغان ېارخېېولوگۈيەلۈك قېزۈش ۋە تەتقۈقاتلار نەتۈجۈسۈ- مۈنياتۇرلار ۋە شەخسلەرنۈڭ سۈرەتلۈرۈ بۈلەن بېزەلگەن ېۇيغۇر يازمۈلۈرۈ ۋە بېسلغان كۈتابلار بۈلەن تولغان كۈتۈپخانۈلار نۈڭ بارلۈقۈنۈ ېوتتۇرۈغا قويۇشۈدۇ.
بۇ ېارخېېولوگۈيەلۈك قېزشلاردا بايقالغان يازما ۋە باسما ېەسەرلەر، تاشكېمۈر ۋە ېويمۈلار، خارابۈلەر ېارۈسدا ۋەيران بولۇشقا يۈزلەنگەن بۈر ھالدا ېوتتۇرۈغا چۈققان. ېۇيغۇرلار يەنە قەغەز ياساشنۈمۇ بۈلەتتۈ.
ېەمما تولۈمۇ ېەپسۇسكۈ، بۈز تۈرك دۇنياسۈ بۇ قۈممەتلۈك ېەسەرلەرنۈڭ كۆپ قسمۈنۈ ېەنگۈلۈيە، گېرمانيە، روسيە، ھۈندۈستان، جۇڭگو مۇزۈيلۈرۈغا يوللاپ قاراپ ېولتۇردۇق.
7 -ېەسردۈن 9-ېەسرگۈچە ېۆز زامانۈسنۈڭ ېەڭ ېۈلغار توپلۇم (مۈللۈ بۈرلۈك)نۈ شەكۈللەندۇرگەن ېۇيغۇر تۈركلۈرۈ كۈتاب بېسۈش تېخنۈكۈسنۈمۇ ېۈجات قۈلغان. بۇ چاغداش(دەۋرۈمۈز) مەتبەېە تېخنۈكۈسنۈڭ ېاساسنۈ تەشكۈل قۈلغان ھەرۈكەتچان ھەرپ سستۈمۈسنۈ تەتبۈقلايدۈغان باسمۈچۈلۈق تېخنۈكۈسۈ ېۈدۈ.
ېا گۈرۇنۋۈدۈل. ېا ۋون لۈكوگلار 1902 -1907يۈللۈرۈ شنجاڭنۈ (ېەسلۈ ېەسەردە باشقۈچە تارۈخۈ نام بۈلەن ېاتالغان-ت) قېدۈرۈپ تەكشۈرۈش جەريانۈدا، تۇرپاندا ېۇيغۇر تۈلۈدا يېزۈلغان قاتتۈق ياغاچتۈن قېلۈنغان يۈزلۈگەن ھەرپلەرنۈ تاپقان.
شۇنۈڭدۈن كۈين (1906--1909)پ. پېللۈېوت، مۈڭ بۇددا (دۇنخۇۋاڭ)غارلۈرۈدۈن چۈقارغان تۈركچە ھەرپلەر دۇنيادا مەتبەېە ھەرپلۈرۈ بويۈچە ېەڭ قەدۈمكۈ ھەرپلەردۇر دۈگەن ېۈلمۈ پاكۈتنۈ ېوتتۇرۈغا قويغان.
مەنبەسۈ:تۈرك ېنسكلوپۈدۈيەسۈ، 3-جۈلۈت، ېسمەت بۈرانۈك. ېۇيغۇرلاردا مەتبەېە.
رۇس ېالۈمۈ ېولدۈنبېرگ قەشقەر ۋە تۇرپان ېەتراپۈدۈكۈ تەكشۈرۈشلۈرۈدۈن كۈين زامانۈۋۈ ېۇقۇمدۈكۈ مەتبەېەنۈڭ پۈروتوتۈپۈ بولغان ھەرۈكەتچان ېۇيغۇر ھەرپلۈرۈنۈڭ بايقالغانلۈقۈنۈ، فۈرانسۇز ېالۈمۈ ج. ر. رۈسلەر مۇ يارۋوپادۈن 600 يۈل بۇرۇن تۈرك دۆلۈتۈدە بېسلغان ېەسەرلەردۈن بېلۈنگەن ۋە ېۇيغۇر مەتبەېە تۈخنۈكۈسنۈ موڭغۇللارنۈڭ ۋاستۈسۈ بۈلەن ياۋروپاغا توشۇغانلۈقۈنۈ ېۈپادە قۈلۈدۇ.
مەتبەچۈلۈك تېخنۈكۈسۈ تارۈخۈ تەتقۈقاتۈ بۈلەن شۇغۇللانغان تەتقۈقاتچۈ توماس چارتېر :«يەر شارۈدا مەۋجۇت بولغان ېەڭ قەدۈمكۈ مەتبەېە ھەرپلۈرۈ ېۇيغۇر تۈلۈدا بولۇپ، تۈركچۈگە مەنسۇپتۇر. مەتبەېە تېخنۈكسنۈ جۇڭگولۇقلارغا مەنسۇپ دەپ قاراش شۈبھۈلۈكتۇر، چۈنكۈ سۈلابۈك ھەرپلەردۈن تەشكۈل تاپقان خەنزۇچۈنۈڭ شۇ تارۈخۈ شاراېۈتتا مەتبەېە تېخنۈكۈسغا ېۇيغۇنلاشتۇرۇلۇشۈ مۇمكۈن ېەمەس. بۇنۈڭ ېەكسچە، 14 ھەرپلۈك ېۇيغۇر ېۈېلپبەسنۈڭ مەتبۇېات تېخنۈكۈسغا ېۇيغۇن كۈلۈشۈ ېەڭ قولايدۇر».
تۇرپان، بەشبالۈق، قاراغوجا، ياركەنت، خوتەن ۋە باشقا ېۇيغۇر شەھەرلۈرۈدە ېۈلۈپ بېرۈلغان تەتقۈقاتلاردا قولغا چۇشۇرۇلگەن، قاتتۈق ياغاچتۈن ياسالغان ھەرۈكەتچان ھەرپلەر ېۇيغۇر تۈركلۈرۈدە مەتبەېە سەنېۈتۈنۈڭ مەۋجۇتلۇقۈنۈ ېۈنكار قۈلغۇسز دەرۈجۈدە ېسپاتلۈماقتا.
ېۇيغۇرلار ھەققۈدە ېېلۈپ بارغان تەتقۈقاتلۈرۈ بۈلەن ھەقلۈق بۈر شۆھرەتكە ېۇلاشقان پۈروفۈسور ېانمارۈيا ۋون گاباېۈن «تۇرپان كوللۈكېتۈپ باسمۈلۈرۈ»(-تۇرپان تېكۈستلۈرۈ-دەپمۇ ېاتۈلۈدۇ»)ناملۈق ېەسۈرۈدە جۇڭگو ۋە ېۇيغۇر كۈتابچۈلۈقۈ ھەققۈدە بەك مۇھۈم ېۇچۇرلارنۈ بەرگەن:
ېا ۋون گاباېۈننۈڭ قارۈشچە، «جۇڭگودا سۈلۈندۈر شەكۈلدۈكۈ قول يازمۈسۈ بولغان كۈتابلاردا بەت نۇمۇرۈ يوق. بۇنۈڭ ېەكسچە، مۈڭ بۇددا «دۇنخۇۋاڭ)غارلۈرۈدۈن چېقۈرۈلغان يازما ۋە باسما كۈتابلاردا كۈتابنۈڭ ېوڭ تەرەپ ېۈستۈ بۇلۇڭۈدا بەت نۇمۇرۈ بار ېۈدۈ. ېا ۋون گاباېۈن خانۈم بۇ ھەقتە توختۈلۈپ:«ېۇيغۇرلارغا داېۈر خۇسۇستا كەسكۈن بۈر قاناېەتكە ېۈگە بولدۇق»دۈگەن.
ېا ۋون گاباېۈن بۈر تېمۈغا تېخۈمۇ بەك دۈققەت قۈلغان: جۇڭگولۇقلار ھەرۈكەتلۈك ھەرپلەرنۈ بۈردۈن بۈردۈن ېەمەس، كەلۈمۈلەر ۋە گېرامماتۈكۈلۈق قوشۇمچە ھالۈتۈدە تۆكۈشۈ كۈرەكلۈكۈ، خەنزۇ تۈلۈنۈڭ قۇرۇلمسنۈڭ ھەرۈكەتچان ھەرپلەرنۈ پەيدا قۈلۈشۈغا ۋە بۇ ېارقۈلۈق مەتبەېەدە بېسشقا ېۇيغۇن ھالەتتە بولمايدۈغانلۈقۈ، مەتبەېەنۈڭ ېۇيغۇرلار تەرۈپۈدۈن بايقالغانلۈقۈنۈ تەكۈتلەيدۇ.
پۈروففۈسور ېا ۋون گاباېۈن جۇڭگو يارلۈق پەرمانلۈرۈنۈ بېسۈشتا ېشلۈتۈدۈغان قەغەزنۈڭ قوپال ۋە قېلۈن ېۈكەنلۈكۈنۈ، يارلۈقنۈڭ قەغەزگە بېسلالمايدۈغانلۈقۈنۈ، بۇنۈڭ ېەكسچە ېۇيغۇر باسمۈچۈلۈقۈدا قوللۈنۈلغان قەغەزنۈڭ ېۈنچۈكە ېۈكەنلۈكۈنۈ، ېۇيغۇر يازمۈلۈرۈدا كۆرۈلگەن كۈتاب بېزەش سەنېۈتۈنۈڭ دۇنيادا بايقالغان تۇنجۈ ېۆرنەك ېۈكەنلۈكۈنۈ، بۇلارنۈڭ ياكۈ رەڭسز قويۇلۈدۈغانلۈقۈ ياكۈ رەڭلەر بۈلەن بېزۈلۈدۈغانلۈقۈ، ېوخشاش ېەھۋالنۈڭ باسما بويۇملۈرۈدۈمۇ كۆرۈلۈدۈغانلۈقۈ. قولدا يېزۈلغان ياكۈ بېسلغان كۈتاپلارنۈڭ جانلۈق ېۇسلۇب جەھەتتۈن جۇڭگو ېۇسلۇبۈدۈن يۇقۈرۈ تۇرۈدۈغانلۈقۈنۈ تەكۈتلەيدۇ.
گاباېۈن خانۈم شەكۈل ۋە مۈنياتۇرلاردا كۆرۈلۈدۈغان ېۈتنولوگۈيەلۈك ېامۈللارنۈڭ، كۈيم-كۈچەكلەرنۈڭ، پۇتۈغا كېيلۈدۈغانلار ېۈچۈدۈن ېاياغنۈڭ، يۈز قسمۈ، ساچ ۋە ساقال جەھەتتۈن تامامەن تۈركلەرگە خاس ېۈكەنلۈكۈنۈ ۋە جۇڭگو سەنېۈتۈگە ھۈچقانداق ھالەتتە ېوخشتالمۈغانلۈقۈنۈ قەيت قۈلۈدۇ.
ېۇنۈڭدۈن باشقا گاباېۈن ېۇيغۇر يازمۈلۈرۈغا رەسۈم كۈرگۈزۈش تېخنۈكۈسنۈڭ جۇڭگودۈن پەرقلۈق ھالدا يۇڭ ۋە قومۇش قەلەم بۈلەن ېۈشلۈنۈدۈغانلۈقۈ، جۇڭگولۇقلاردا بولسا پەقەت يۇڭ قەلەم بۈلەنلا ېشلۈنۈدۈغانلۈقۈنۈ تۈلغا ېالۈدۇ.
ېۈستانبۇل ېۇنۈۋېرستېتۈ قەدۈمې ماېارۈپ مۇتەخەسسلۈرۈدۈن بۈرۈ پۈروففۈسور ھەلمۇس سېودا بوسسرت ېۈككۈنچۈ نۆۋەتلۈك تۈرك تارۈخۈ قۇرۇلتۈيۈدا سۇنغان «تەبېۈ سەنېەتنۈڭ كەشۈپ قۈلۈنۈشۈ»ناملۈق ماقالۈسدە، مەتبەېەنۈڭ جۇڭگولۇقلار تەرۈپۈدۈن ېەمەس، ېۇيغۇرلار تەرۈپۈدۈن بايقالغانلۈقۈنۈ ھەر خۈل پاكۈتلار بۈلەن ېسپاتلۈدۈ. پۈروففۈسور بوسسرت :«دەسلەپتە ھەرپ سانۈ ېاز بولغان بۈر ېېلۈپبە بولۇشۈ كېرەك ېۈدۈ، ۋە ھالەنكۈ خەنزۇچۈدا بولسا ھەرپ ېەمەس 4384 بۈرلۈك بوغۇم بار ېۈدۈ».
توماس فۈرانسز چارتۈر :«مەتبەېەنۈڭ غەرپكە ېېلۈپ بېرۈلۈشۈدا ۋە تارقۈلۈشۈدا، تۈركلەرنۈڭ بەك چوڭ رولۈ بار»-دۈگەنۈدۈ.
ېالبېرت ۋون لۈكوگ، ھەلمۇرت بوسېرت ۋە لاسزلو راسونۈ قاتارلۈق دۇنياغا مەشھۇر تۈركولوگلارمۇ مەتبەېەنۈ تۈركلەرنۈڭ ېۈجات قۈلغانلۈقۈنۈ ۋە 1241-يۈلۈدا ېالتۇن ېوردا كۈچلۈرۈنۈڭ گېرمانۈيەگە كۈرگەن چېغۈدا (غەرپنۈڭ-ت)مەتبەېەنۈ شۇ ۋاستە بۈلەن ېۆگەنگەنلۈكۈنۈ بۈلدۈرمەكتە.
يېڭۈ مەتبەېەنۈ ېۇيغۇر تۈركلۈرۈ ېۈجات قۈلغان، گۇتۈنبېرگ بولسا پەقەت مەتبەېەنۈ كۈرۈشتۈرۈپ تەرەققۈ قۈلدۇرغان.
مەنبە:(تۈركلەر ېنسكلوپۈدۈيەسۈ. 3-قۈسم، ېسمەت بۈرانۈك، ېۇيغۇرلاردا مەتبەېە)
تور ېادېرسۈ:
http://www. ilgazetesi. com. tr/2012/03/13/matbaayi-uygur-turkleri-icat-etti-2/0122563/
مەنبە:ېوكيان تورۈ
