كەڭ مەنىلىك نىسپيلىك نەزەرىيىسىگە ئاساس بولغان بوشلۇق قۇرۇلمىسى
-«تار مەنىلىك ۋە كەڭ مەنىلىك نىسپىيلىك نەزەرىيىسى ھەققىدە قىسقىچە چۈشەنچە»نىڭ ئېنگىلىزچە تەرجىمە نۇسخىسى 14-نەشىرى (1946-يىل) ئىلاۋىسى①
ئالبېرىت ئېينىشتىيىن
بۇ كىتاپچىنىڭ تۇنجى نەشىرى تارقىتىلغاندىن بويان، بىزنىڭ پۈتكۈل بوشلۇق قۇرۇلمىسىى (ئالەمشۇناسلىق مەسىللىرى) ھەققىدىكى بىلىملىرىمىز زور تەرەقىياتلارغا ئېرىشتى، بۇ مەسلە ھەققىدىكى ئاممىباپ بىر ئەسەردىمۇ بۇ خىل تەرەققىيات تىلغا ئېلىنغان.
مېنىڭ ئەسلىدىكى ئوي-خىياللىرىم تۆۋەندىكى ئىككى پەرەزنى ئاساس قىلغان ئىدى:
⑴پۈتكۈل بوشلۇق ئىچىدە، ماددىنىڭ ئوتتۇرچە زىچلىقى تەكشى بولۇپ، ئۇ ھەممە يەردە ئوخشاش بولىدۇ، بىراق نۆلگە تەڭ بولمايدۇ.
⑵بوشلۇقنىڭ چوڭ-كىچىكلىكى (رادىئوس)نىڭ ۋاقىت بىلەن مۇناسىۋىتى يوق.
كەڭ مەنىلىك نىسپىيلىك نەزەرىيىسىگە ئاساسلانغاندا، بۇ ئىككى پەرەز زىددىيەتلىك ئەمەس، بىراق، پەقەت بىر پەرەزنىڭ ئەزاسىنى مەيدان تەڭلىمىسىگە ئېلىپ كىرگەندىلا شۇنداق بولىدۇ، بىراق بۇ ئەزانى نەزەرىيەنىڭ ئۆزى تەلەپ قىلغان ئەمەس، شۇنداقلا نەزەرىيە نۇقتىسىدىن قارىغاندا، ئۇ تەبىئىي بولغان «مەيدان تەڭلىمىسىدىكى ئالەم ئەزاسى»گىمۇ ئوخشىمايدۇ.
مېنىڭ ئەينى ۋاقىتتىكى قارىشىمدا پەرەز⑵دىن ساقلانغىلى بولمايتتى، چۈنكى ئۇ ۋاقىتتا مەن ئەگەر ئىنسانلار ئۇنىڭدىن ئايرىلسا، تېگى يوق خىيالغا چۈشۈپ كېتىدۇ دەپ قارىغان ئىدىم.
بىراق 20-يىللاردا، روسىيە ماتېماتىكى فىرىدىمان ئوخشاش بولمىغان باشقا بىر پەرەزنى ئوتتۇرغا قويغان بولۇپ ئۇ،
نۇقۇل نەزەريىۋىي نۇقتىدىن قارىغاندا تولىمۇ تەبئىي كۆرىنەتتى. ئۇ ئەگەر كىشىلەر پەرەز⑵دىن ۋاز كېچىپ، ئاشۇ بىر قەدەر تەبئىي بولمىغان ئالەم ئەزاسى تارتىش كۈچى مەيدان تەڭلىمىسىگە تارتىپ كرىلسە، پەرەز⑴نى ساقلاپ قېلىشقا بولىدىغانلىقىنى تونۇپ يەتكەن. بۇ ھالدا، ئەسلىدىكى مەيدان تەڭلىمىسى مۇشۇنداق بىر «ئالەم رادىئوسى» ھەر قاچان «كېڭەيگەن ئالەم»گە ئۆزگىرىشنىڭ يېشىمگە يول قويىدۇ. شۇ مەنىدىن قارىغاندا، فېرىدىماننىڭ چۈشەندۈرىشىگە ئاساسەن، كىشىلەر :بۇ نەزەرىيە بوشلۇق كېڭەيگەن بولىدۇ دېگەننى تەلەپ قىلىدۇ، دېيەلەيدۇ.
بىر قانچە يىلدىن كېيىن، ھۇببلى سامانيولى سېستىمىسىنىڭ سىرتىدىكى يۇلتۇزلار تۇمانلىغى («سامان يولى سېستىمىسى»)نى مەخسۇس تەتقىق قىلىش ئارقىلىق، ئۇلار تارقاتقان بارلىق سېپىكتىر سىزىقلىرىدا بىر خىل قىزىلغا سىلجىش كېلىپ چىقىدىغانلىقىنى، بۇ قىزىلغا سىلجىشنىڭ يۇلتۇزلار تۇمانلىقىنىڭ ئارلىقىنىڭ ئۇزىرىشىغا ئەگىشىپ قانۇنيەتلىك يۇقىرى ئۆرلەيدىغانلىقىنى ئوتتۇرغا قويغان. بىزنىڭ ھازىر بار بولغان بىلىملىرىمىزگە نىسبەتەن ئېيىتقاندا، بۇ پەقەت دوپلېر پىرىنسىپى بويىچە بولغاندا پۈتكۈل يۇلتۇزلار سېستىمىسىدىكى بىر خىل كېڭىيىش ھەركىتى بولۇپ- فىرىدىماننىڭ نەزەريىسىگە ئاساسلانغاندا، بۇنداق ھالەتنى دەل تارتىش كۈچى مەيدان تەڭلىمىسى تەلەپ قىلدۇ. شۇڭا، ھۇببىلىنىڭ ئىختىراسىنى مەلۇم دەرىجىدە بۇ نەزەرىيىنڭ بىر خىل ئىسپاتى دەپ قاراشقا بولىدۇ.
بىراق بۇ يەردە تەسەۋۇر قىلىشقا بولمايدىغان بىر خىل قىيىنچىلىق بار. ئۇ بولسىمۇ ھۇببلى بايقىغان تۇرغۇن يۇلتۇز سېستىمىسى سېپىكتىر سىزىقلىرىنىڭ سىلجىشى بىر خىل كېڭىيىشنى چۈشەندۈرىدۇ (نەزەرىيە جەھەتتىن ئېيىتقاندا، بۇ شەك-شۈبىھىسىز)، شۇڭا بۇنىڭدىن بۇ خىل كېڭىيىشنىڭ باشلىنىشى تەخمىنەن «پەقەت» 109
يىل ئىلگىرى ئىكەنلىكىگە ئېرىشكەن. بىراق ئاسترونومىيە فىزىكىسى: يەككە يۇلتۇز بىلەن يۇلتۇز سېستىمىسىنىڭ تەرەقىياتى ئېھتىياجلىق بولغان ۋاقىت بۇنىڭدىن ئۇزۇن بولىشى مۇمكىن، دەپ قارايدۇ. بۇ خىل زىددىيەتنى قانداق ھەل قىلىش كېرەكلىكىنى، ئەمەلىيەتتە بىلىپ بولمايدۇ.
مەن يەنە بىر ئېغىز سۆزلەي: بوشلۇقنىڭ كېڭىيىىش نەزەرىيىسى ئاستورونوملارنىڭ تەجىرىبە سانلىق مەلۇماتلىرى بىلەن بىردەك بولىدۇ، (ئۈچ ئۆلچەملىك) ئالەمنىڭ چەكسىز ياكى چەكلىكلىكىنى بېكىتىشكە ئامال يوق، بىراق ئەسلىدىكى «تىنىچ ھالەت»تىكى بوشلۇق پەرىزى بوشلۇقنىڭ يېپىق (چەكلىك) ئىكەنلىكىنى بىلدۈرىدۇ.
ئىزاھات:
①بۇ ئېينىشتىيىن يازغان «تار مەنىلىك ۋە كەڭ مەنىلىك نىسپىيلىك نەزەرىيىسى ھەققىدە قىسقىچە چۈشەنچە»نىڭ تۆتىنچى ئىلاۋىسى بولۇپ، كىچىك ماۋزودا چۈشەندۈرۈلگىنى «32-پاراگىرافنىڭ تولۇقلىمىسى». بۇ كىچىك ماۋزو بەلكىم ئېنگىلىزچە تەرجىمە نۇسخىسى 14-نەشىرى (1946-يىل)دا قوشۇلغان بولىشى، يېزىلغان ۋاقتى 1945-1946-يىللار بولىشى مۇمكىن. بۇ ماقالە بۇ كىتاپنىڭ ئىنگىلىزچە تەرجىمە نۇسخىسى 17-نەشىرى (1957-يىل)، 133-134-بەتلەردىن ئېلىندى.
ئېينىشتىيىن ئەسەرلىرى توپلىمى1-توم، 423-424-بەتلەر
تەرجىمە قىلغۇچى:زەررە
