سوپۈزم
ېېنۈقلۈما:
تەسەۋۋۇپ- ھاقارەت بابۈدا ېەيش-ېۈشرەتكە چۈكۈشكە بولغان قارشۈلۈقنۈ ېۈپادۈلەش مەقسۈتۈدە قاتتۈق ېۈبادەت قۈلۈشقا ۋە زاھۈدلۈققا چاقۈرۈدۈغان شەخسۈ ېۈنتۈلۈشلەر شەكلۈدە ھۈجرۈيە ېۈچۈنچۈ ېەسۈردە ېۈسلام ېالەمۈگە تارقالغان بۈر خۈل دۈنۈي ھەرۈكەت. كېيۈنچە بۇ خۈل مايۈللۈقلار تەرەققۈ قۈلۈپ، سوپۈزم نامۈ بۈلەن تونۇلغان پەرقلۈق تەرۈقۈلەرگە ېايلانغان. تەسەۋۋۇپچۈلار شەرېۈي ۋاسۈتۈلەرگە ېەگۈشۈش ېارقۈلۈق ېەمەس، كەشۈف (بايقاش) ۋە كۆرۈش ېارقۈلۈق ېاللاھ تاېالانۈ بۈلۈشكە يۈتۈش مەقسۈتۈدە نەپۈسنۈ تەربۈيلەش ۋە ېۇ ېارقۈلۈق يۈكسۈلۈشنۈ كۆزلەيدۇ. شۇنۈڭ بۈلەن،ېۇلار ېايرۈم يول تۇتقان ۋە تەرۈقەتلۈرۈ ھۈندۈستان، پارۈس (ېۈران)، يۇنان قاتارلۈقلارنۈڭ ېوخشۈمۈغان بۇددۈست پەلسەپۈلۈرۈ بۈلەن گۈرەلۈشۈپ كەتكەن. زاھۈدلۈق بۈلەن تەسەۋۋۇپ ېوقۇمۈ ېوتتۇرۈسۈدا ماھۈيەتلۈك پەرقلەرنۈڭ بارلۈقۈنۈ نەزەردۈن ساقۈت قۈلماسلۈق لازۈم. ېۇنۈڭ ېەڭ مۇھۈمۈ: زاھۈدلۈق شەرۈېەت تەرۈپۈدۈن بۇيرۇلغان بۈر خۈل ېەھۋال بولسا، تەسەۋۋۇپ ېەھلۈ سۈننە ۋەلجاماېە تۇتۇپ ماڭغان ھەق يولدۈن ېېغۈشنۈڭ مەركۈزۈ نۇقتۈسۈدا ياتۈدۇ.
قورۇلۇشۈ ۋە ېاساسلۈق كۈشۈلۈرۈ:
مۇھۈم مۇقەددۈمە:
* پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ دەۋرۈدۈن باشلاپ، توغرا يولدۈكۈ خەلۈپۈلەر ھەتتا ھەسەن ېەلبەسرۈي ۋاپاتۈغۈچە بولغان دەسلەپكۈ ېۈككۈ ېەسۈر جەريانۈدا، سوپۈزم نە ېۈسمۈ، نە رەسۈمۈ ۋەياكۈ سۈلۈكلۈرۈ بۈلەن تونۇلمۈغان ېۈدۈ. ېۇ دەۋردۈكۈ ھەممۈنۈ ېۆز ېۈچۈنۈ ېالۈدۈغان ېاتالغۇلار: مۇسۇلمانلار، مۆمۈنلەر ياكۈ ساھابە، بەدر ېەھلۈ، بەيېەت ېەھلۈ، تابۈېۈن دېگەنگە ېوخشاش مەخسۇس ېۈسۈملاردۈن ېۈبارەت ېۈدۈ.
ېۇ دەۋردە، ېايرۈم كۈشۈلەرنۈڭ نەپۈسكە ېېغۈرچۈلۈق سېلۈش خۇسۇسۈدۈكۈ شەخسۈي ېۈنتۈلۈشلۈرۈنۈ ھېسابقا ېالمۈغاندا، ېەمەلۈي خۇداگۇيلۇق ياكۈ ېۈلمۈ ېەقۈدە پەرەستلۈك ساھەسۈدە بۇ دەرۈجۈدە رادۈكاللۈق يوق ېۈدۈ. بۇ ېۈشلاردۈن ېۇلارنۈ پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام بۈر قانچە يەردە چەكلۈگەن ېۈدۈ. ېۇلارنۈڭ بۈرۈ، پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ ېۈبادۈتۈ توغرۈسۈدا سورۈغان بۈر گۇرۇپ كۈشۈلەرگە ېېيتقان سۆزۈدۇر: «لېكۈن مەن روزا تۇتۈمەن ۋە روزۈسزمۇ يۈرۈمەن، مەن كېچۈنۈڭ بۈر قۈسمۈدا ناماز ېوقۇيمەن، بۈر قۈسمۈدا ېۇخلايمەن ھەم ېاياللار بۈلەن توي قۈلۈمەن. كۈمكۈ مېنۈڭ سۈنۈتۈمدۈن يۈز ېۆرۈسە ېۇ مېنۈڭ ېۈممۈتۈمدۈن ېەمەس.»
يەنە پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ، ېاېۈشە رەزۈيەللاھۇ ېەنھادۈن رۈۋايەت قۈلۈنغان ھەدۈستۈكۈ، كېچە ېوقۇيدۈغان نامۈزۈدا ېوخلاپ قېلۈشتۈن قورقۇپ، ېۆزۈنۈ باغلاپ قويغان ھەۋلا بۈنتۈ نۇۋەيتكە دېگەن سۆزۈمۇ بۇنۈڭ دەلۈلۈ: «سۈلەر تاقۈتۈڭلار يۈتۈدۈغان ېەمەللەرنۈ قۈلۈشۈڭلار كېرەك، ېاللاھ بۈلەن قەسەمكۈ، ېۇ سۈلەر زۈرۈكمۈگۈچە زېرۈكۈپ قالمايدۇ، ېاللاھ تاېالانۈڭ نەزۈرۈدۈكۈ ېەڭ سۆيۈملۈك ېەمەل، ېاز بولسۈمۇ ېۈزچۈل داۋاملاشتۇرۇلغان ېەمەلدۇر.»
-ساھابە، تابۈېۈن ۋە تابۈېۈنلارنۈڭ تابۈېۈنلۈرۈنۈڭ دەۋرۈدە مۇشۇ خۈل ېۆلچەم بويۈچە مېڭۈشاتتۈ، ېۈلۈم بۈلەن ېەمەلنۈ، ېۈبادەت بۈلەن نەپۈس ۋە ېاېۈلۈگە ھەمدەم بولۇشنۈ، ېۈبادەت بۈلەن جۈھادنۈ، ېۈبنۈ مەسېۇد رەزۈيەللاھۇ ېەنھۇنۈڭ كۇفە مەسچۈتۈدۈكۈ كوللېكتۈپ زۈكۈر قۈلۈش بۈدېۈتۈگە قارشۈ تۇرۇپ، ېۇنۈ ېەمەلدۈن قالدۇرغۈنۈ ۋە مۇېەززۈد ېۈبنۈ يەزۈيد ېەلېەجلۈينۈڭ ېەگەشكۈچۈلۈرۈنۈڭ بەزۈ تاغلاردا ېۈبادەت قۈلۈش ېۈچۈن مەخسۇس يەر تۇتقانلۈقۈغا قارشۈ تۇرۇپ، ېۇلارنۈ ېۇ ېۈشتۈن قايتۇرغانلۈقۈغا ېوخشاش، بۈدېەت ۋە ھاۋايۈ-ھەۋەسلەرگە قارشۈ تۇرۇشنۈ ېۆز ېارا مۇجەسسەملەشتۈرگەن ېۈدۈ.
* ېابۈدلارنۈڭ ېوتتۇرۈغا چۈقۈشۈ: ھۈجرۈيە ېۈككۈنچۈ ېەسۈردە، يەنۈ تابۈېۈنلار ۋە قالغان ساھابۈلەرنۈڭ دەۋرۈدە، بۈر گۇرۇھ ېابۈدلار مەيدانغا كۈلۈپ، يالغۇزچۈلۈقنۈ، كۈشۈلەرگە ېارۈلاشماسلۈقنۈ ېەۋزەل كۆردۈ، ېۈلگۈرۈ كۆرۈلمۈگەن دەرۈجۈدە ېۆزلۈرۈنۈ ېۈبادەتكە زورلۈدۈ. ېۇنداق بولۇشتۈكۈ سەۋەبلەرنۈڭ بۈر قۈسمۈ، بەزۈ ېۈچكۈ پۈتنۈلەرنۈڭ ېاۋۇپ كېتۈشۈ، گۇناھسۈز قانلارنۈڭ ېېقۈتۈلۈشۈ قاتارلۈقلار ېۈدۈ. شۇنۈڭ بۈلەن ېۇلار، جەمېۈيەتتۈكۈ پۈتنۈلەردۈن ېۆزلۈرۈنۈ ھېمايە قۈلۈش، دۈنۈي جەھەتتۈكۈ ساغلاملۈقنۈ ساقلاپ قېلۈش ېۈچۈن ېايرۈم ياشاشنۈ ېەۋزەل كۆرۈشتۈ. ېۇنۈڭدۈن باشقا يەنە، مۇسۇلمانلارنۈڭ ېالدۈدا دۇنيانۈڭ ېېچۈلۈپ كېتۈشۈ، بولۇپمۇ ېۈسلامۈي پەتھۈلەرنۈڭ كېڭۈيۈشۈ، بەزۈ مۇسۇلمانلارنۈڭ ېۇنۈڭغا بۈرۈلۈپ كېتۈشۈ ۋە ېەدەبسۈز كۈشۈلەر ېارۈسۈدا ېەيش-ېۈشرەت ۋە ھاياسۈزلۈقنۈڭ يامراپ كېتۈشۈ قاتارلۈقلار بەزۈ ېابۈدلاردا بولۇپمۇ بەسرە، كۇفە قاتارلۈق جايلاردۈكۈ ېابۈدلاردا ېۈنكاس پەيدا قۈلدۈ. ېەمما، دەسلەپتۈكۈ مېتودتۈن ېېغۈشنۈڭ باشلۈنۈشۈ سۈلۈك قۈسمۈدۈلا ېۈدۈ.
-كۇفۈلۈكلەردۈن بۈر جاماېەت چۈقۈپ، كۈشۈلەردۈن ېايرۈلۈپ چۈقتۈ، ھۇسەين ېۈبنۈ ېەلۈ رەزۈيەللاھۇ ېەنھۇنۈڭ قەتل قۈلۈنۈشۈدۈن كېيۈن قاتتۈق پۇشايمان قۈلغانلۈقلۈرۈنۈ ېاشكارۈلاشتۈ ۋە ېۆزلۈرۈنۈ كۆپ تەۋبە قۈلغۇچۈلار ياكۈ يۈغلۈغۇچۈلار، دەپ ېاتاشتۈ. يەنە، ېۈبادەت ساھەسۈگە بەكرەك ېەھمۈيەت بۈرۈدۈغان، دۆلەت ېۈشلۈرۈغا ېۈشتۈراك قۈلۈشتۈن يۈراق تۇرۈدۈغان بۈر تەبۈقە ېوتتۇرۈغا چۈقتۈ. ېۇلار ېەمەل، پەزۈلەت ۋە شەرۈېەتنۈڭ ېەدەب- قاېۈدۈلۈرۈنۈ چۈڭ تۇتۇشتا، كۈتاب ۋە سۈننەتنۈ ېۆگۈنۈش ۋە ېۆگۈتۈش بۈلەن شوغۇللۈنۈشلاردۈن باشقا، ھەقۈقەتتە چۈڭ تۇرۇش، ھاۋايۈ- ھەۋەس ېەھلۈلۈرۈگە قارشۈ تۇرۇشتا چۈڭ تۇردۈ. ېۇلاردا يەنە ېاللاھ تاېالادۈن قاتتۈق قورقۇش، قۇرېان كەرۈمنۈ ېاڭلۈغاندا ھۇشۈدۈن كېتۈش ۋە ېاۋازۈنۈ كۆتۈرۈش قاتارلۈق ېەھۋاللۈرۈ ېوتتۇرۈغا چۈقتۈ. بۇ ېۈشلار، يەنە شۇ دەۋردە قارۈلار، زاھۈدلار ۋە ېابۈدلار، دېگەنگە ېوخشۈغان لەقەملەرنۈڭ تارقۈلۈشۈغا ېوخشۈغان ېۈشلار سەۋەپلۈك، ېەسما بۈنتۈ ېەبۇ بەكر، ېابدۇللاھ ېۈبنۈ زۇبەير، مۇھەممەد ېۈبنۈ سۈيرۈين ۋە باشقۈلارغا ېوخشۈغان(ېاللاھ ېۇلارنۈڭ ھەممۈسۈدۈن رازۈ بولسۇن) بۈر قۈسۈم ساھابە ۋە تابۈېۈنلارنۈڭ چوڭلۈرۈنۈڭ رەت قۈلۈشلۈرۈغا ېۇچرۈدۈ. ېۇلارنۈڭ كۆزگە كۆرۈنگەنلۈرۈ، ېامۈر ېۈبنۈ ېابدۇللاھ ېۈبنۈ زۇبەير، سەفۋان ېۈبنۈ سەلۈم، تەلقە ېۈبنۈ ھەبۈب ېەلېېنەزۈي، ېەتاې ېەسسۈلمۈي، ېەسۋەد ېۈبنۈ يەزۈيد ېۈبنۈ قەيس، داۋۇد ېەتتاېېي ۋە ھەسەن ېەلبەسرۈينۈڭ بۈر قۈسۈم ېەسھابۈلۈرۈدۈن ېۈبارەت ېۈدۈ.
* ېېغۈشنۈڭ باشلۈنۈشۈ: ھەر قانداق بۈر ېېغۈشنۈڭ باشلۈنۈشۈ كۈچۈكۈدۈن باشلۈنۈدۇ، كۈنلەرنۈڭ ېۆتۈشۈ بۈلەن تەدرۈجۈ كېڭۈيۈدۇ. زۇھد ېوقۇمۈ كۇفە، بەسرەلەردە، ېۈبراھۈم ېۈبنۈ ېەدھەم، مالۈك ېۈبنۈ دۈينار، بۈشۈر ېەلھافۈي، رابۈېەتۇل ېەدەۋۈييە، ېابدۇلۋاھۈد ېۈبنۈ زەيدكە ېوخشۈغان زاھۈدلارنۈڭ چوڭلۈرۈ ېارقۈلۈق بۇرۇنقۈ زاھۈدلاردا كۆرۈلۈپ باقۈمۈغان تاماق يۈمەسلۈك ېارقۈلۈق نەپۈسنۈ قۈيناش، گۆش يېيۈشنۈ ھارام قۈلۈش، سەھرا، تۈزلەڭلۈكلەرگە ساياھەت قۈلۈش، ېۆيلۈنۈشتۈن يۈراق تۇرۇش قاتارلۈق ېوقۇملارغا تەرەققۈي قۈلدۈ.
مالۈك ېۈبنۈ دۈينار "بۈر كۈشۈ ېايالۈنۈ گويا تۇل ېايالغا ېوخشاش تاشلاپ قويۇپ، ېۈتلارنۈڭ زەمبۈللۈرۈدە پاناھلانمۈغۇچە، سۈددۈقۈينلار دەرۈجۈسۈگە يۈتەلمەيدۇ" دەيدۇ. بۇلارنۈ ھېچقانداق تايانچۈ ياكۈ كۈتاب، سۈننەتتۈن نەس بولمۈغان ېەھۋال ېاستۈدا ېوتتۇرۈغا قويۈدۇ. ېەمما، ېەسكەرتۈشكە تېگۈشلۈك ېۈشلارنۈڭ بۈرۈ، شەيخۇل ېۈسلام ېۈبنۈ تەيمۈييە ېېيتقاندەك، ېۇلارنۈڭ ېېيتقانلۈقۈ ېېنۈق مۇېەييەنلەشتۈرۈلمۈگەن تۇترۇقسۈز، رەزۈللەرچە ېېيتۈلغان سۆزلەر ېەشۇ زاھۈدلارغا مەنسۇپ قۈلۈپ قويۇلغان ېەھۋاللارمۇ بار.
-كۇفۈدە مۇېزەد ېۈبنۈ يەزۈيد ېەلېەجلۈي ۋە ېۇنۈڭ قەبۈلۈسۈ ېۆزلۈرۈنۈ ېوخلۈماسلۈققا، نامازنۈ داۋاملاشتۇرۇشقا كۆندۈرۈشكە باشلۈدۈ. كۇفەنۈڭ بۈر تۈركۈم زاھۈدلۈرۈ ېۇلارنۈڭ يولۈنۈ تۇتۇپ ماڭدۈ ۋە باشتا دېيۈلگەندەك ېۈبنۈ مەسېۇدنۈڭ توسۇشلۈرۈغا قارۈماي، ېۈبادەت قۈلۈش ېۈچۈن تاغلارغا چۈقۈپ كۈتۈشكە باشلۈدۈ.
-ېۇلارنۈڭ رابۈېەتۇل ېەدەۋۈييەگە ېوخشۈغان بۈر قۈسۈملۈرۈدۈن، پەرۋەردۈگار بۈلەن بەندۈنۈڭ ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ مۇھەببەتنۈ ېۈپادۈلەش مەقسۈتۈدە، ېۈلاھۈي ېۈشۈق، سۆيگۈگە ېاېۈت ناتوغرا سۆزلەر ېوتتۇرۈغا چۈقتۈ. بۇلارغا ېەگۈشۈپ، ېاللاھ تاېالانۈڭ «(رەھمۈتۈمۈزنۈ) ېۈمۈد قۈلۈپ، (ېازابۈمۈزدۈن) قورقۇپ بۈزگە دۇېا قۈلاتتۈ» دېگەن سۆزۈگە خۈلاپ ھالدا، ېۈبادەت ھەققۈدە نە جەننەتنۈ تاما قۈلۈپ، نە جەھەننەمدۈن قورقۇپ قۈلماسلۈق دېگەندەك خاتا چۈشەنچۈلەر مەيدانغا كەلدۈ.
-شۇ باسقۇچتۈكۈ بۇ خۈل تەرەققۈياتلارنۈ شەيخۇل ېۈسلام ېۈبنۈ تەيمۈييە مونۇ سۆزۈ ېارقۈلۈق خۇلاسۈلەيدۇ: "تابۈېۈنلار دەۋرۈنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدا كۆز قاراش، كالام ۋە تەسەۋۋۇپتۈن ېۈبارەت ېۈچ تۈرلۈك ېۈش يۈز بەردۈ: كۆز قاراش تەرەپدارلۈرۈ كۇفۈدە ېۈدۈ. كالام ۋە تەسەۋۋۇپ تەرەپدارلۈرۈ بەسرەدە ېۈدۈ. ھەسەن ۋە ېۈبنۈ سۈيرۈينلارنۈڭ ۋاپاتۈدۈن كېيۈن، ېەمرۇ ېۈبنۈ ېۇبەيد، ۋاسۈل ېۈبنۈ ېەتاې ۋە ھەسەن ېەلبەسرۈينۈڭ شاگۈرتۈ ېابدۇلۋاھۈد ېۈبنۈ زەيدنۈڭ تالپۈۈ ېەھمەد ېۈبنۈ ېەلۈ ېەلھۇجەيمۈي (200ھ ۋاپات بولغان)لار ېوتتۇرۈغا چۈقتۈ. ېۇنۈڭ قەدەر توغرۈسۈدا ېېيتقان سۆزلۈرۈ بار ېۈدۈ. ېۇ ېۈسلامدا تۈنجۈ بولۇپ، ېاڭلاش ۋە زۈكۈر قۈلۈش ېۈچۈن مەسچۈتتۈن مۇستەقۈل ھالدا بەسۈرۈگە سۇپۈلار ېۈچۈن بۈر خانۈقا ياسۈدۈ. ېۇلاردا مۇزۈكۈغا ېۈشارە قۈلۈدۈغان ېاۋازلارنۈ ېاڭلاش ېەھۋاللۈرۈ شەكۈللەندۈ. مەدۈنۈلۈكلەر ېۇلارغا قارۈغاندا سۆز ۋە ېەمەلگە يېقۈنراق ېۈدۈ. ېەمما شاملۈقلارنۈڭ كۆپۈنچۈسۈ مۇجاھۈدلار ېۈدۈ."
* شۇ دەۋردۈن باشلاپ، تەسەۋۋۇپ بۈر قانچە باسقۇچنۈ باشتۈن كەچۈردۈ. ېۇلارنۈڭ مۇھۈملۈرۈ:
-باشلۈنۈش ۋە مەيدانغا كۈلۈش: تەسەۋۋۇپ ۋە سوپۈزم ېاتالغۇسۈ ېوتتۇرۈغا چۈقتۈ. بۇ ېاتالغۇ تۈنجۈ بولۇپ، پارۈس ېېلۈگە يېقۈن بولۇش سەۋەبۈ ۋە تەرجۈمە دەۋرۈدۈن كېيۈن، يۇنان پەلسەپۈسۈ ۋە ېەھلۈ كۈتاب راھۈبلۈرۈنۈڭ سۇلۇكلۈرۈنۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچرۈغانلۈقۈ يۈزۈسۈدۈن كۇفۈدە ېوتتۇرۈغا چۈققان. ېۆلۈما ۋە تارۈخچۈلار بۇ ېاتالغۇ بۈلەن كۈمنۈڭ دەسلەپتە ېاتالغانلۈقۈ مەسۈلۈسۈدە ېۈچ خۈل قاراشقا كەلگەن:
1-شەيخۇل ېۈسلام ېۈبنۈ تەيمۈييە ۋە ېۇنۈڭ قارۈشۈنۈ ېويغۇن دەپ قارۈغانلار: تۈنجۈ سۇفۈي، نامۈ بۈلەن تونۇلغان كۈشۈ ېەبۇلھاشۈم ېەلكۇفۈي (150ھ ياكۈ 162ھ ۋاپات بولغان) شامغا كۆچۈپ بارغاندۈن كېيۈن ېۇ يەردە تونۇلغان. ېۇ سۇفيان ېەسسەۋرۈي بۈلەن زامانداش ېۈدۈ. سۇفيان ېۇنۈڭ توغرۈسۈدا "ېەبۇ ھاشۈم بولمۈغان بولسا، رۈيانۈڭ ېۈنچۈكۈلۈكلۈرۈ تونۇلمۈغان بولاتتۈ." دېگەن. ېۇ يەنە جەېفەر ېەسسادۈق بۈلەن ېەسۈرداش ېۈدۈ. ېۇ دەسلەپكۈ شۈېەلەرگە مەنسۇپ بولۇپ، شۈېەلەر ېۇنۈ سوپۈزمنۈڭ ېۈجادچۈسۈ، دەپ ېاتۈشۈدۇ.
2-بەزۈ تارۈخچۈلار ېەبدۇھك (ېابدۇلكەرۈم ياكۈ مۇھەممەد) (210ھ ۋاپات بولغان) نۈڭ سۇفۈي، دەپ ېاتالغان تۈنجۈ كۈشۈ، ېۈكەنلۈكۈنۈ زۈكۈر قۈلۈدۇ. ھارۈس ېەلمۇھاسۈبۈي ېۇنۈڭ ېۆزۈنۈ كۇفەدە تەسۈس قۈلۈنغان سۇپۈزمچۈلار، دەپ ېاتۈلۈدۈغان يېرۈم شۈېە تاېۈپۈسۈدۈن ېۈكەنلۈكۈنۈ ېېيتۈدۇ. ېەمما مەلتېي ېۆزۈنۈڭ"التنبيھ والرد ىلۈ ۆھل الۆھواء والبدى" ناملۈق كۈتابۈدا ېەبدۇھكنۈڭ، "دۇنيانۈڭ ھەممۈسۈ ھارام، دۇنيادۈكۈ ېۇزۇقلۇقتۈن باشقا نەرسە ھېچكۈمگە ھالال ېەمەس، توغرا يولدۈكۈ ېۈماملار دۇنيانۈڭ ېادۈل ېۈمامسۈز ھالال بولمايدۈغانلۈقۈنۈ ېۈلگۈرۈ سۈرگەن، ېادۈل ېۈمام بولمۈغاندا ېۇ ھارامدۇر، ېۇنۈڭ ېەھلۈ بۈلەن مۇېامۈلە قۈلۈش ھارامدۇر،" دېگەنلەرنۈ دەۋا قۈلغان زۈندۈقلار پۈرقۈسۈنۈڭ بېشۈ ېۈكەنلۈكۈنۈ زۈكۈر قۈلۈدۇ.
3-فۈھرەستتۈكۈ ېۈبنۈ ېەننەدۈيم جەېفەر ېەسسادۈقنۈڭ شاگۈرتۈ جابۈر ېۈبنۈ ھەيياننۈڭ تۈنجۈ سۇفۈي، دەپ ېاتالغان كۈشۈ ېۈكەنلۈكۈنۈ ېۈلگۈرۈ سۈرۈدۇ. شۈېەلەر ېۇنۈ ېۆزلۈرۈنۈڭ چوڭلۈرۈدۈن ھېسابلايدۇ ۋە پەيلاسۇپلارمۇ ېۇنۈ شۈېەلەرگە مەنسۇپ دەپ قارايدۇ.
-ېۆلۈمالار يەنە، سوپۈزم سۆزۈنۈڭ كۈلۈپ چۈقۈشۈ مەسۈلۈسۈدە بۈر قانچە خۈل قاراشنۈ ېۈلگۈرۈ سۈرۈدۈغان بولۇپ، ېاساسلۈقلۈرۈ تۆۋەندۈكۈلەردۈن ېۈبارەت:
1- شەيخۇل ېۈسلام ېۈبنۈ تەيمۈييە، ېۈبنۈ خەلدۇن ۋە كۆپ ساندۈكۈ ېۆلۈمالار ، دەسلەپكۈ سۇپۈلار تەسۈرۈگە ېۇچرۈغان ېەھلۈ كۈتاب راھۈبلۈرۈنۈڭ چاچلۈرۈغا قارۈتا، سۇف (يۇڭ)دۈن تۈرلەنگەن، دېگەننۈ ېۈلگۈرۈ سۈرۈدۇ ۋە شۇنۈڭ بۈلەن ېەرەب تۈلۈنۈڭ قاېۈدۈلۈرۈگە ېاساسەن باشقا بارلۈق تۈرلۈنۈش ۋە قاراتمۈلۈقلۈرۈنۈ يوققا چۈقۈدۇ. يەنە سۇپۈلارنۈڭ ېۆزلۈرۈنۈ پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ ېەسھابۈلۈرۈنۈڭ ېۈچۈدۈكۈ كەمبەغەللەرگە مەنسۇپ، دېيۈشكە ېۇرۇنۇشلۈرۈ ياكۈ ېۆزلۈرۈنۈ ېەلۈ ېۈبنۈ ېەبۇ تالۈب، ھەسەن ېەلبەسرۈي، سۇفيان ېەسسەۋرۈي (ېاللاھ ېۇلارنۈڭ ھەممۈسۈدۈن رازۈ بولسۇن) قاتارلۈقلارغا مەنسۇپ ېۈكەنلۈكلۈرۈنۈ ېۈسپاتلاشقا ېورۇنۇشلۈرۈنۈمۇ يوققا چۈقۈرۈدۇ. بۇ يەردۈكۈ مەنسۇپلۇق قارۈشۈ دەلۈلگە ېېھتۈياجلۈق بولۇپ، ھۆججەت، پاكۈتلۈرۈ تولۇق ېەمەس.
2-ېەبۇ رەيھان بۈيرونۈي (440ھ ۋاپات بولغان) ۋە يېقۈنقۈ زاماندۈكۈ فون ھامۈر ۋە بۇ ېۈككۈسۈدۈن باشقۈلار تەرۈپۈدۈن كۈچلۈك، دەپ قارالغان باشقا بۈر خۈل كۈلۈپ چۈقۈش بولۇپ، ېۇلار ېۇنۈ يۇنانچۈدۈكۈ ھېكمەت مەنۈسۈنۈ بۈرۈدۈغان SOHP (سۇف) سۆزۈدۈن كۈلۈپ چۈققان، دەيدۇ. بۇ قاراشنۈڭ ھېمايۈچۈلۈرۈ ېۇنۈڭ ساغلاملۈقۈنۈ ھۈجۈرۈيە ېۈككۈنچۈ ېەسۈردە ېاكتۈپلاشقان تەرجۈمە ھەرۈكۈتۈدۈن كېيۈن باغداد ۋە ېۇنۈڭ ېەتراپۈدا تارقالغانلۈقۈنۈ دەلۈل قۈلۈپ كۆرسۈتۈدۇ. ېەمما ېوخشاش ۋاقۈتتا ېۈسلام ېالەمۈنۈڭ غەرب ۋە جەنۇبۈدا بۇ ېاتالغۇ تونۇلمۈغان. زامان ۋە ماكاندۈن باشقا، سوپۈزم ۋە يۇنانلارنۈڭ نەزۈرۈدۈكۈ پۈكۈرنۈڭ ېەسلۈدۈمۇ ېوخشاشلۈق بار. ھەر ېۈككۈلا گۇرۇپتا "ۋەھدەتۇل ۋۇجۇد"، "ھۇلۇل"، "ېۈشراق" ۋە "فەيز" پۈكۈرلۈرۈ مانا مەن چۈقۈپ، تۇرۈدۇ. ېۇلار بۇ قاراشنۈڭ كۈچلۈكلۈكۈگە دەلۈل قۈلۈپ، دۈندۈن چۈققانلۈقۈ سەۋەبلۈك ېۆلتۈرۈلگەن سۇھرەۋەردۈيگە ېوخشۈغان سۇپۈلارنۈڭ چوڭلۈرۈنۈڭ "بۇ يېقۈن زامانلاردۈكۈ سۈلۈكنۈڭ نۇرلۈرۈ فۈيساگورسنۈڭ خېمۈر تۇرۇچۈدۈن كەلگەن بولۇپ، بۇ قېرۈندۈشۈم ېەخمۈيم "زۇنۇن ېەلمۈسرۈي" گە ېۇنۈڭدۈن سۈيارۈستۈرۈي ۋە ېۇنۈڭ ېەگەشكۈچۈلۈرۈگە كۆچتۈ." دېگەن سۆزلۈرۈنۈ دەلۈل قۈلۈدۇ ۋە ېۇنۈڭغا شۇ دەۋردە يۇنانچۈدۈن تەرجۈمە قۈلۈنغان پەلسەپە، مۇزۈكا، مۇزۈكۈشۇناس، سەپسەتە ۋە ھۈيولۈي دېگەنگە ېوخشاش ېاتالغۇلارنۈڭ مەيدانغا كەلگەنلۈكۈنۈمۇ ېۈلاۋە قۈلۈپ، دەلۈل قۈلۈشۈدۇ.
* سۇپۈلارنۈڭ ېالدۈنقۈ سېپۈدۈكۈ كۈشۈلەر: ھۈجۈرۈيە ېۈچۈنچۈ ۋە تۆتۈنچۈ ېەسۈردە تەسەۋۋۇپقا مەنسۇپ ېۈچ تەبۈقە ېوتتۇرۈغا چۈقتۈ. ېۇلار:
* بۈرۈنچۈ تەبۈقە: كۈشۈلەرنۈڭ قەلبۈنۈ ۋەسۋەسۈگە سالغۇدەك دەرۈجۈدۈكۈ زاھۈدلۈققا، دۇنيادۈن يۈراقلۈشۈش، پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ۋە ساھابۈلۈرۈ ياشۈغان ېۈسلامنۈڭ دەسلەپكۈ مەزگۈللۈرۈدۈكۈ ېەھۋاللارغا قارشۈ شەكۈلدۈكۈ ېۈبادەت ۋە سۈلۈكتۈكۈ ېېغۈشقۈلا ېەمەس، بەلكۈ بۇرۇنقۈ ېەسۈردۈكۈ ېابۈدلارغۈمۇ قارشۈ شەكۈلدۈكۈ ېېغۈشلارغا ۋەكۈللۈك قۈلۈدۈغان، "سەمۈمۈيەت" بۈلەن مەشھۇر بولغان ېېقۈمغا ۋەكۈللۈك قۈلۈدۇ. ېۇلارنۈڭ، گەرچە جۇنەيدكە ېوخشۈغان بەزۈلۈرۈدۈن ېۆلۈمالار تەرۈپۈدۈن توترۇقسۈزلۈق، دەپ قارۈغان بەزۈ ېۈبارۈلەر رۈۋايەت قۈلۈنغان بولسۈمۇ كۆپۈنچۈسۈنۈڭ ېەقۈدۈدە دورۇستلۈقۈ، سۈننەت ۋە سەلەپلەرنۈڭ مېتودۈنۈ چۈڭ تۇتۇش چاقۈرۈقۈنۈ كۆپ قۈلۈشۈ ېومۇميۈزلۈك ېەھۋال ېۈدۈ. بۇ ېېقۈمنۈڭ تونۇلغان كۈشۈلۈرۈدۈن:
-جۇنەيد: تولۇق ېۈسمۈ، ېەبۇلقاسۈم ېەلخەراز (298ھـ ۋاپات بولغان) بولۇپ، سۇپۈلار ېۇنۈ "تاېۈپۈنۈڭ ېەپەندۈسۈ" دەپ ېاتۈشۈدۇ. شۇنۈڭ ېۈچۈن ېۇ مۇھۈم كۈشۈلەرنۈڭ بۈرۈ ھېسابلۈنۈدۇ. سوپۈلار بولۇپمۇ تەۋھۈد، مەرۈپەت ۋە مۇھەببەتكە ېاېۈت مەسۈلۈلەردە ېۇنۈڭ سۆز ۋە قاراشلۈرۈغا تايۈنۈدۇ. ېۇ زۇننۇن ېەننۇبۈينۈڭ قاراشلۈرۈنۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچۈرۈغان؛ ېۇنۈڭدۈن كېيۈن، شاگۈرتۈ شۈبلۈي ېۇنۈ تەھقۈقلەپ، توپلاپ تارقاتقان. ېەمما ېۇ، فەنا قارۈشۈدا زۇننۇن، ھەللاج ۋە بەستامۈيلارنۈڭ يوللۈرۈغا قارشۈ يول تۇتقان؛ ھۇشسۈزلۈقتۈن سەگەكلۈكنۈ ېەۋزەل كۆرۈدۇ، تۇترۇقسۈز قاراشلارنۈ رەت قۈلۈدۇ، فەنادۈن بەقانۈ ياخشۈ، دەپ ھېسابلايدۇ. ېۇ سۇپۈلاردۈن شەرېۈي مەجبۇرۈيەتلەرنۈڭ ساقۈت ېۈكەنلۈك قارۈشۈنۈ رەت قۈلۈدۇ. جۇنەيد تۈنجۈ بولۇپ تەسەۋۋۇپ بۈلەن كالامنۈ ېارۈلاشتۇرۈۋەتكەن ېۇستازۈ ھارۈس ېەلمۇھاسەبۈي ۋە تاغۈسۈ سۈررۈي ېەسسەقتېي (253ھ ۋاپات بولغان) نۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچرۈغان.
بۇ تەبۈقە ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۈغانلار يەنە، ېەبۇ سۇلايمان ېەددارانۈي، ېابدۇرراھمان ېۈبنۈ ېەھمەد ېۈبنۈ ېەتېييە ېەلېەنۈي (205ھ ۋاپات بولغان)، ېەھمەد ېۈبنۈ ېەبۇ ېەلھەۋارۈي، ھەسەن ېۈبنۈ مەنسۇر ېۈبراھۈم ېەبۇ ېەلۈ ېەششەتاۋۈي ېەسسۇفۈي (بۇخارۈ سەھۈھۈدە ېۇنۈڭدۈن رۈۋايەت قۈلغان)، سۈررۈي ېۈبنۈ مۇغلۈس ېەسسەقتېي ېەبۇلھەسەن (253ھ ۋاپات بولغان)، سەھۈل ېۈبنۈ ېابدۇللاھ ېەتتەستەرۈي (273ھ ۋاپات بولغان)، مەېرۇف ېەلكەرخۈي ېەبۇ مەھفۇز (200ھ ۋاپات بولغان) قاتارلۈقلار ۋە ېۇلاردۈن كېيۈن، شۇلارنۈڭ تەرۈقۈلۈرۈ بويۈچە داۋام قۈلغان ېەبۇ ېابدۇرراھمان ېەسسۈلمۈي (412ھ)، مۇھەممەد ېۈبنۈ ھۇسەين ېەلېەزدۈي ېەسسۈلمۈي، خەتۈيبۇل بەغدادۈينۈڭ ېۇستازۈ مۇھەممەد ېۈبنۈ ھەسەن ېۈبنۈ فەزۈل ېۈبنۈ ېەلېەبباس ېەبۇ يەېلا ېەلبەسرۈي ېەسسۇفۈي (368ھ) لارمۇ بار.
- بۇ تەبۈقۈنۈڭ باشقا ېالاھۈدۈلۈكلۈرۈنۈڭ مۇھۈملۈرۈ قاتارۈدا، مۇسۇلمانلار جاماېۈتۈ ۋە ېۆلۈمالۈرۈدۈن پەرقلۈق تۇرۇشنۈڭ باشلۈنۈشۈ، بەزۈلۈرۈنۈڭ سۆزلۈرۈدۈكۈ "ېۈلمۈمۈز، مەزھۈپۈمۈز، يولۈمۈز" دېگەنگە ېوخشۈغان كېيۈنچە تەرۈقەتلەرنۈڭ مەيدانغا كۈلۈشۈگە شاراېۈت ھازۈرلايدۈغان شەكۈلدۈكۈ ېاتالغۇلارنۈڭ ېوتتۇرۈغا چۈقۈشۈ قاتارلۈقلار بار. جۇنەيد مۇنداق دەيدۇ: "ېۈلمۈمۈز ېاللاھنۈڭ رەسۇلۈنۈڭ ھەدۈسلۈرۈ بۈلەن گۈرەلۈشۈپ كەتكەن". بۇ خۈل مەنسۇپلۇق شەرېۈي جەھەتتۈن ھارام بولۇپ، بۇ بۈدېەتكە، مەېسۈيەتكە، ھەتتا شېرۈككە ېېلۈپ بارۈدۇ. ېۇلار شۇنۈڭ بۈلەن بۈرگە ېۇلارنۈڭ تەرۈقۈسۈدە مېڭۈشنۈ مەقسەت قۈلغانلارغا مال-دۇنياسۈنۈ تاشلاش، تاماقلۈرۈنۈ كېمەيتۈش ۋە سۈلۈك ېۈچۈدۈلا بولغانكەن ېۆيلۈنۈشتۈن يۈراق تۇرۇش قاتارلۈقلارنۈ شەرت قۈلۈدۇ.
- ېۈلۈم ۋە دۈنۈي چۈشەنچۈسۈنۈڭ ېازلۈقۈغا قارۈماي مەنبەسۈ ېېنۈق بولمۈغان ۋەز- نەسۈھەت ۋە قۈسسۈلەرگە كۆڭۈل بۆلۈش. ېۇلارنۈڭ كۆپۈنچۈسۈ ېەھلۈ كۈتابنۈڭ ېۈستۈقامەتچۈلۈرۈ ۋە راھۈبلۈرۈنۈڭ سۈلۈكلۈرۈغا ېەگۈشۈۋاتقان بولغاچقا ساغلام شەكۈلدۈكۈ ۋەز- نەسۈھەت ۋە قۈسسۈلەرنۈ ېۈگۈنۈشتۈن ھەزەر ېەيلەش كۆپەيدۈ. چۈنكۈ ېۇلار ېۆز ېارا ېۇچۈراشقان بولۇپ، بۇ ېەھۋال ساھابە ۋە تابۈېۈنلارنۈڭ ېۈماملۈرۈنۈڭ ېەۋزەللۈكلۈرۈدۈن يۈراقلۈشۈشنۈ كۈچەيتۈۋەتتۈ. ېاقۈۋەت بۇ ېۈشلار ېۈبادەت قۈلۈش ېۈچۈن مەسچۈتتۈن باشقا ېورۇن تۇتۇش بۈلەن نەتۈجۈلەندۈ؛ ېۇ يەرگە زاھۈدلارنۈڭ قەسۈدۈلۈرۈ ياكۈ پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈ ماختاش مەقسۈتۈدە، كۆرۈنۈشۈ غەزەلگە ېوخشايدۈغان قەسۈدۈلەرنۈ ېاڭلاش ېۈچۈن توپلۈنۈدۇ. بۇ ېۈش فۈقھۈي ېالۈملۈرۈ بۈلەن ېۇلارنۈڭ ېوتتۇرۈسۈدا كۈچلۈك دۈشمەنلۈككە سەۋەب بولدۈ. ېۇلارنۈڭ ېارۈسۈدا يەنە كەشۈف (بايقاش)، ېادەتتۈن تاشقۈرۈ ېۈشلارغا داېۈر دەۋا قۈلۈشلار ۋە كالامۈزمغا ېاېۈت بەزۈ سۆزلەر ېوتتۇرۈغا چۈقتۈ. بۇ جەرياندا، ېەبۇ تالۈب ېەلمەككۈينۈڭ كۈتابۈ، ېەبۇ نەېۈيم ېەلېۈسفەھانۈينۈنڭ "قوت القلوب و چليە الۆولياء" ناملۈق كۈتابۈ ۋە ھارۈس ېەلمەھاسۈبۈينۈڭ كۈتابلۈرۈغا ېوخشۈغان نۇرغۇن ېەسەرلەر مەيدانغا كەلدۈ. ېۈلگۈرۈكۈ ېۆلۈمالار، مەۋزۇې، مۇنكەر، ېۈسراېۈلۈييات قۈسسۈلۈرۈ ۋە ېەھلۈ كۈتابلارنۈڭ سۆزلۈرۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغانلۈقۈ ېۈچۈن، بۇ كۈتابلارنۈ ېوقۇشتۈن ېاگاھلاندۇرغان. ېۈمام ېەبۇ زەرېەدۈن: بۇ كۈتابلاردا ېۈبرەت بارمۇ، دەپ سورالغاندا ېۇ: ېاللاھ تاېالانۈڭ كۈتابۈدۈن ېۈبرەت ېالمۈغانلار ېۈچۈن بۇ كۈتابلاردا ېۈبرەت يوق، دەپ جاۋاب بەرگەن.
* تەسەۋۋۇپ مەزھەپلۈرۈنۈڭ گەۋدۈلۈك ېالاھۈدۈلۈكلۈرۈنۈڭ مۇھۈملۈرۈنۈڭ يەنە بۈرۈ ېۇلارنۈڭ ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ ېۈبادەت ۋە باشقا مەسۈلۈلەرنۈ تۈلغا ېېلۈشتۈكۈ پەرقلۈق مېتودۈنۈڭ ېورتاق نوقتۈسۈ بولغان "زوق" دەپ ېاتايدۈغان نەرسۈسۈدۇر. بۇ ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدۈكۈ كالامپايلۈقنۈڭ داېۈرۈسۈنۈ كېڭەيتۈۋەتكەن. شۇنۈڭ بۈلەن سۇپۈلۈق ېۆزۈنۈ بۈرۈكۈپ كېتۈش ياكۈ ېۈسلامۈي بولمۈغان پەلسەپە ۋە ېەقۈدۈلەرنۈڭ تەسۈرۈگە يولۇقۇشتۈن ھېمايە قۈلۈشقا قادۈر بولالمۈغان. بۇنۈڭ نەتۈجۈسۈدە بۇ تەبۈقۈنۈڭ يۈمۈرۈلۈشۈنۈ قولايلاشتۇرۇپ، رادۈكاللۈقۈ ۋە ېېغۈشۈنۈ تېخۈمۇ ېاشۇرغان ۋە ېۈككۈنچۈ تەبۈقۈنۈڭ تارقۈلۈشۈنۈ كۈچەيتكەن.
* ېۈككۈنچۈ تەبۈقە: زاھۈدلۈق باتۈنۈيلارنۈڭ ېۈبارۈلۈرۈ بۈلەن ېارۈلۈشۈپ كەتكەن بولغاچقا، ېەمەلۈي ېۈش، رېېال سۈلۈك بولۇشتۈن چۈقۈپ يالغۇز پۈكۈر يۈرگۈزۈش، نەزۈرۈۋۈي سۆزلەر باسقۇچۈغا كۆتۈرۈلگەن. شۇنۈڭ بۈلەن ېۇلارنۈڭ سۆزلۈرۈدە، يالغۇزلۇق، فەنا، ېۈتتۈھاد (بۈرلۈشۈش)، ھۇلۇل، سۇكر (ھوشسۈزلۈنۈش)، سەھۋ (سەگەكلۈك)، كەشپ، بەقا، مۇرۈد، ېارۈپ ، ېەھۋال، ماقاملار دېگەنگە ېوخشۈغان ېاتالغۇلار مەيدانغا كەلدۈ. ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدە شەرۈېەت بۈلەن ھەقۈقەتنۈ پەرقلەندۈرۈش، ېۆزلۈرۈنۈ ھەقۈقەت ېۈگۈلۈرۈ، باتۈنۈيلار، دېگەنگە ېوخشاش ېۈسۈملار بۈلەن ېاتاش، ېۆزلۈرۈدۈن باشقا فۈقھۈي ېالۈملۈرۈنۈ زاھۈرۈيلار، رەسۈمچۈلەر، دەپ ېاتاشلار كەڭ ېومۇملاشتۈ، بۇ ېۈككۈ تەرەپنۈڭ ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ ېاداۋەتنۈ كۆپەيتۈۋەتتۈ. بۇلاردۈن باشقا سەلەپ-سالۈھلار ۋە "ساېادەت دەۋرۈ" دەپ تونۇلغان دەۋردۈكۈ كۈشۈلەرگە، ھەتتا سۇپۈزمغا مەنسۇپ كۈشۈلەرنۈڭ بۈرۈنچۈ تەبۈقۈلۈرۈدە كۆرۈلۈپ باقمۈغان ېەھۋاللار كۆرۈلدۈ. بۇلار ېۇنۈڭ ېېغۈشۈنۈ ېاشۇردۈ. ېۇ دەۋر ھەقۈقەتەنمۇ ھازۈرغۈچە شەكۈللەنگەن تەسەۋۋۇپ ېېقۈمۈنۈڭ رېېال باشلانغۇچۈ بولۇپ قالغان ېۈدۈ.
* بۇ تەبۈقۈنۈڭ ېاساسلۈق كۈشۈلۈرۈ: ېەبۇ يەزۈيد ېەلبەستامۈي (263ھـ ۋاپات بولغان)، زۇننۇن ېەلمۈسرۈي (245ھ ۋاپات بولغان)، ھەللاج (309ھ ۋاپات بولغان)، ېەبۇ سەېۈيد ېەلخەزار (277-288ھـ)، ھەكۈم ېەتتۈرمۈزۈي (320ھ ۋاپات بولغان) ۋە ېەبۇ بەكر ېەششۈبلۈي (334ھ ۋاپات بولغان) قاتارلۈقلار. بۇ يەردە ېۇلاردۈن كېيۈن ھازۈرغۈچە تەسۈرۈ كۈچلۈك بولغانلارنۈڭ تەرجۈمە ھالۈ بۈلەن كۇپايۈلۈنۈمۈز. مەسۈلەن:
-زۇننۇن ېەلمۈسرۈي: تولۇق ېۈسمۈ، ېەبۇلفەيز سەۋبان ېۈبنۈ ېۈبراھۈم بولۇپ، ېەسلۈ مۈسۈر ېېگۈزلۈكۈنۈڭ ېەخمۈيم يېزۈسۈدۈكۈ نەۋبەلۈك قۈبتېيلاردۈن. ېۇ ھۈجرۈيەنۈڭ 245-يۈلۈ ۋاپات بولغان. ېۈبنۈ خېللۈكان ۋە ېابدۇرراھمان ېەلجامۈينۈڭ رۈۋايەتلۈرۈگە قارۈغاندا، ېۇ تەسەۋۋۇپنۈ شەقران ېەلېابۈد ياكۈ ېۈسراېۈل ېەلمەغرۈبۈيدۈن ېۆگەنگەن. شۈېەلەرنۈڭ كۈتابلۈرۈدا ېۇنۈڭ خېمۈيەنۈ جابۈر ېۈبنۈ ھەيياندۈن ېۆگەنگەنلۈكۈنۈ تەكۈتلۈنۈدۇ، ېۈبنۈ نەدۈيممۇ "ېەلفۈھرۈست" ناملۈق كۈتابۈدا ېۇلار بۈلەن بۈر يەردۈن چۈقۈدۇ. ېۈبنۈ خۈللۈكان ېۇنۈڭ كۈشۈلەردۈن تەقۋالۈقۈنۈ يۇشۇرۇپ، شەرۈېەتنۈ مەسخۈرە قۈلغانلۈقۈنۈ ېاشكارا قۈلۈپ يۈرۈيدۈغان "مەلامۈتۈييە"لەردۈن ېۈكەنلۈكۈنۈ، ېۇنۈڭ ھېكمەت ۋە پاساھەتتە مەشھۇر ېۈكەنلۈكۈنۈ زۈكۈر قۈلۈدۇ.
سوپۈزم يازغۇچۈلۈرۈ ېۇنۈ مەرۈپەت ۋە سۆيگۈگە داېۈر تەرۈقۈلۈرۈنۈڭ تەسۈس قۈلغۇچۈسۈ، مۈسۈردا ماقاملار، ېەھۋاللار توغرۈسۈدا دەسلەپ ېېغۈز ېاچقان كۈشۈ، دەپ ھېسابلۈشۈدۇ. ېۇ "كەشپ" ۋە شەرۈېەتنۈڭ زاھۈرۈي ۋە باتۈنۈ بار ېۈكەنلۈكۈنۈ ېوتتۇرۈغا قويغان. قۇشەيرۈي ېۆزۈنۈڭ رۈسالۈسۈدە ېۇنۈڭ تەۋھۈدكە سوپۈزم ېوقۇمۈ بويۈچە ېېنۈقلۈما بەرگەن تۈنجۈ كۈشۈ، ۋەجد ۋە ېاڭلاش (سوپۈزمدۈكۈ ېۈككۈ خۈل ېاتالغۇ-ت)نۈڭ تۈنجۈ قېتۈم ېېنۈقلۈمۈسۈنۈ ېوتتۇرۈغا قويغانلۈقۈنۈ، ېۆزۈنۈڭ ېەھۋالۈنۈ ېۈپادۈلەشتە تۈنجۈ قېتۈم ېۈشارە ېۈشلەتكەن كۈشۈ ېۈكەنلۈكۈنۈ زۈكۈر قۈلۈدۇ. ېۈسماېۈلۈييەلەرنۈڭ باتۈنۈ ېەقۈدۈسۈ ۋە ېۈخۋانۇسسەفالار بۈلەن بولغان كۈچلۈك ېالاقۈسۈ سەۋەبلۈك ېۇلارنۈڭ تەۈسۈرۈگە ېۇچرۈغان؛ چۈنكۈ ېۇلار ېۆزلۈرۈنۈڭ باتۈل مەزھەپلۈرۈگە چاقۈرۈش جەريانۈدا ېۆز ېارا ھەمكارلاشقان. ېۇنۈڭ باتۈنۈ ېۈلۈم، ېۈلاھۈي ېۈلۈم، ېۈتتۈھاد (بۈرلۈشۈش) ۋە مەخلۇقاتلارنۈڭ ېەسلۈنۈڭ نۇرۈ مۇھەممەدۈيگە قايتۈدۈغانلۈقۈ توغرۈسۈدا سۆزلۈگەن سۆزلۈرۈ بار. ېۇنۈڭ قېبتۈي تۈلۈدۈكۈ ېۈلمۈ يېزۈسۈدۈكۈ قېبتۈيلارغا ېاېۈت ېۈزلارغا سۈزۈلغان ېالامەتلەر، نەقۈش چۈشۈرۈشلەرگە قەدەر تەسۈرۈنۈ كۆرسەتكەن. بۇ ېۇنۈڭ پالچۈلۈق، سۈھۈر ۋە ېۆزۈ شۇغۇللانغان تۈلسۈمات ېۈلۈملۈرۈنۈ ېۆگۈنۈشكە ېۈمكان يارۈتۈپ بەرگەن. زۇننۇن مۇتەسەۋۋۇپلار ېۈچۈدۈكۈ يۇنان مەدەنۈيۈتۈ، يېڭۈ ېەفلاتۇنچۈلار مەزھۈپۈ، بولۇپمۇ ېارۈستوتۈلنۈڭ ېۈلاھۈيەتكە داېۈر سۈيولوگۈيەسۈ قاتارلۈقلار بۈلەن دەسلەپ تۇنۇشقا كۈشۈ، ھېسابلۈنۈدۇ. شۇنۈڭ ېۈچۈن ېۇنۈڭ مەرۈپەت ۋە فەنا قارۈشۈدا گۈنوسۈيس (يۇنانچە مەرۈپەت ېوقۇمۈدا)نۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچرۈغان مەخسۇس مەزھۈپۈ بار ېۈدۈ.
- ېەبۇ يەزۈيد ېەلبەستامۈي:تولۇق ېۈسمۈ، تەيفۇر ېۈبنۈ ېۈيسا ېۈبنۈ ېادەم ېۈبنۈ سروشان بولۇپ، بەستامدا ېەسلۈ مەجۇسۈي بۈر ېاېۈلۈدە دۇنياغا كەلگەن. ېۇنۈڭغا ېۈنتايۈن ېېغۈر سۆزلەر مەنسۇپ قۈلۈنغان بولۇپ، كۆپۈنچە تەتقۈقاتچۈلار بۇ خۈل مەنسۇپلۇقنۈڭ ساغلاملۈقۈدۈن گۇمانلۈنۈدۇ. مەسۈلەن ېۇنۈڭ "مەن ھەقتۈن ھەققە چۈققۈنۈمدا، ماڭا: "ېەي مەن سەن كۈم ؟" دەپ ۋارقۈرۈدۈ، مەن ېاللۈقاچان ېاللاھتا فەناھلۈق ماقامۈغا ېېرۈشتۈم"، "پاكلۈقۈم، مېنۈڭ شەنۈم نېمە دېگەن ېۇلۇغ!" دېگەن سۆزلۈرۈ. بۇ مەيلۈ مەسۈت ياكۈ سەگەك ھالەتتە ېېيتۈلغان سۆزلەر بولسۇن، ساھۈبۈنۈ كەچۈرگۈلۈ بولمايدۈغان سۆزلەردۇر. شەيخۇل ېۈسلام ېۈبنۈ تەيمۈييە ېۇنۈ بۇ تەبۈقۈنۈڭ ېەسھابۈلۈرۈدۈن ھېسابلايدۇ ۋە ېۇنۈڭغا مەنسۇپ، دەپ قارالغان سۆزلەرنۈڭ ساغلاملۈقۈدۈن گۇمانلۈنۈدۇ. چۈنكۈ، ېۇنۈڭ سۈننەتنۈ چۈڭ تۇتۇدۈغانلۈقۈغا دالالەت قۈلۈدۈغان سۆزلەر بار. ېەھلۈ سۈننەت ۋەلجاماېە ېۆلۈمالۈرۈ ېۈچۈدە ېۇنۈ ھەللاج ۋە سەھرۇۋەردۈيلار بۈلەن بۈر تەبۈقۈدە قويۈدۇ.
- ھەكۈم ېەتتۈرمۈزۈي: تولۇق ېۈسمۈ: ېەبۇ ېابدۇللاھ مۇھەممەد ېۈبنۈ ېەلۈ ېۈبنۈ ېەلھۇسەين ېەتتۈرمۈزۈي (320ھـ ۋاپات بولغان) بولۇپ، ھامۈيلۈقنۈڭ ېاخۈرلۈشۈشۈ توغرۈسۈدا تۈنجۈ ېېغۈز ېاچقان كۈشۈ. ېۇ بۇ ھەقتە كۈتاب يېزۈپ، ېۇنۈڭغا "ېەۋلۈيالۈقنۈڭ ېاخۈرلۈشۈشۈ" دەپ نام بەرگەن. بۇ كۈتاب ېۇنۈڭ كاپۈرلۈق بۈلەن ېەيۈبلۈنۈشۈ ۋە يۈرتۈ تۈرمۈزدۈن چۈقۈرۈۋېتۈلۈشۈگە سەۋەب بولغان. شەيخۇل ېۈسلام ېۈبنۈ تەيمۈييەنۈڭ ېونۈڭ ھەققۈدە مۇنداق دەيدۇ: "سۇپۈلارنۈڭ بۈر تاېۈپۈسۈ "ېەۋلۈيالۈقنۈڭ ېاخۈرلاشقانلۈقۈ"نۈ ېوتتۇرۈغا قويدۈ ۋە ېۇنۈ ھەكۈم ېەتتۈرمۈزۈيغا ېوخشاش كۈشۈلەر چۇڭايتتۈ. بۇ ېۇنۈڭ خاتالۈقلۈرۈنۈڭ بۈرۈ. كۆپ نەرسۈلەرنۈ ېارۈلاشتۇرۈۋېتۈدۈغان ېۈبنۈ ېەرەبۈينۈڭ ېەكۈسۈچە، ېۇنۈڭ سۆزلۈرۈنۈڭ كۆپ قۈسمۈ ساغلامدۇر." يەنە "پەيغەمبەرلەرنۈڭ خاتۈمۈسۈ بولغاندەك، ېەۋلۈيالارنۈڭمۇ خاتۈمۈسۈ بولۈدۇ" دېگەن سۆز ېۇنۈڭغا مەنسۇپ، دەپ قارۈلۈدۇ. بۇ، ېۈبنۈ ېەرەبۈي، ېۈبنۈ سەبېۈين، ېۈبنۈ ھۇد ۋە ېەتتۈلمەسانۈيغا ېوخشۈغان سوپۈزم پەيلاسۇپلۈرۈنۈڭ ېالدۈدا "ېەۋلۈيالار خاتۈمۈسۈ" سۆزۈنۈ ېۈلگۈرۈ سۈرۈشكە شاراېۈت ھازۈرلاپ بەردۈ. ېۇنۈڭ ماقامۈنۈ پەيغەمبەرلەرنۈڭ خاتۈمۈسۈنۈڭ ماقامۈدۈن ېەۋزەل، دەپ قارايدۇ.
* ېۈچۈنچۈ تەبۈقە: بۇ تەبۈقۈدە تەسەۋۋۇپ يۇنان پەلسەپۈسۈ بۈلەن يوغۇرۇلۇپ، "ھۇلۇل"، "ېۈتتۈھاد"، "ۋەھدەتۇل ۋۇجۇد" ۋە پەيلاسۇپلارنۈڭ سۆزلۈرۈگە ماسلاشقان ھالدا، "ھەقۈقۈي مەۋجۇتلۇق ېاللاھتۇر، ېۇنۈڭدۈن باشقۈلارنۈڭ ھەممۈسۈ خۈيالۈ، مەۋھۇم ۋە يالغان سۈرەتلەردۈن ېۈبارەت" دېگەنگە ېوخشۈغان پۈكۈرلەر ېوتتۇرۈغا چۈققان. شۇنۈڭدەك، غەزالۈي، سۇھرەۋەردۈيلەرنۈڭ قولۈدا "ېۈشراق"، "فەيز" نەزۈرۈيەلۈرۈنۈڭ مەيدانغا كۈلۈشۈگە تەسۈر كۆرسەتكەن. يۇقۈرۈقۈ سەۋەبلەر تۈپەيلۈ، بۇ تەبۈقە تەسەۋۋۇپ باشتۈن كەچۈرگەن ېەڭ خەتەرلۈك تەبۈقۈلەرنۈڭ بۈرۈ بولۇپ، ھېسابلۈنۈدۇ. بۇ تەبۈقە ېەمەلۈي بۈدېەتلەردۈن تەسەۋۋۇپنۈ ېۈسلامدۈن تامامەن چۈقۈرۈپ تاشلايدۈغان ېۈلمۈ بۈدېەتلەرگە ھالقۈغان. بۇ تەبۈقۈنۈڭ ېەڭ مەشھۇر كۈشۈلۈرۈدۈن، ھەللاج (309ھ ۋاپات بولغان)، سۇھرەۋەردۈي (578ھ ۋاپات بولغان)، ېۈبنۈ ېەرەبۈي (638ھ ۋاپات بولغان)، ېۈبنۈ ېەلفارۈز (632ھ) ۋە ېۈبنۈ سەبېېين (667ھ ۋاپات بولغان) قاتارلۈقلارنۈ ساناش مۇمكۈن.
- ھەللاج: ېەبۇ مۇغۈيس ېەلھۇسەين مەنسۇر ېەلھەللاج (244ھ - 309ھ)، ېۈراندا دۇنياغا كەلگەن بولۇپ، زەردۇشت دۈنۈدۈكۈ بۈر كۈشۈنۈڭ نەۋرۈسۈ ېۈدۈ. ېۇ ېۈراقنۈڭ ۋاسۈت شەھۈرۈدە ېۆسۈپ يېتۈلگەن. ېۇ، "ھۇلۇل" ۋە "ېۈتتۈھاد" چۈلارنۈڭ ېەڭ مەشھۇرۈ. كاپۈرلۈق بۈلەن ېەيۈبلەنگەن ۋە تۆۋەندۈكۈ تۆت تۈرلۈك جۈنايەت سەۋەبۈدۈن دارغا ېېسۈپ ېۆلتۈرۈلگەن:
1-قەرامۈتەلەر بۈلەن بولغان ېالاقۈسۈ.
2 -"ېەنەلھەق" دېگەن سۆزۈ.
3 -ېەگەشكۈچۈلۈرۈنۈڭ ېۇنۈ ېۈلاھۈي، دەپ ېېتۈقاد قۈلۈشۈ.
4-ھەج توغرۈسۈدۈكۈ سۆزۈ. ېۇ ھەرەم بەيتۈگە ھەج قۈلۈش ېادا قۈلۈشقا تېگۈشلۈك بولغان پەرزلەردۈن ېەمەس، دەپ قارايتتۈ.
ھەللەج رادۈكال، جاھۈل ۋە دەبدەبۈچۈ بولغۈنۈدۈن سۈرت ېۇنۈڭ شەخسۈيۈتۈدە نۇرغۇن گوڭگۈلۈقلار مەۋجۇت ېۈدۈ. ېۇنۈڭ "تەۋاسۈين" ناملۈق بۈر كۈتابۈ بولۇپ، ېۇنۈ فرانسۈيۈلۈك شەرقشۇناس ماسنيون تەھقۈقلاپ چۈققان.
* بەزۈ تەتۈقۈقاتچۈلار ھۈجرۈيەنۈڭ ېۈچۈنچۈ ېەسۈرۈدە بۇ تاېۈپۈنۈڭ ېەگەشكۈچۈلۈرۈنۈڭ بۈر خۈل باتۈنۈ ېۈلۈمنۈ ېاساس قۈلۈدۈغانلۈقۈنۈ ېۈلگۈرۈ سۈرۈدۇ. ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدە ېۇنۈ يوشۇرغانلار بولۇپ، "مەن ۋە ھۇسەين ېۈبنۈ مەنسۇر ېەلھەللاج بۈر ېۈدۇق، ېۇ ېاشكارۈلۈدۈ ۋە مەن يۇشۇرۇپ قالدۈم" دېگەن سۆزنۈڭ سۆزلۈگۈچۈسۈ شۈبلۈيدۈن سۈرت بۈرۈنچۈ تەبۈقۈنۈڭ ېەگەشكۈچۈلۈرۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ. ېۇلارنۈڭ ېارۈسۈدا يەنە، ېۇنۈ ېاشكارۈلۈغان، جار سالغانلار بار بولۇپ، ھەللاج ۋە ېۇنۈڭ تەبۈقۈسۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالۈدۇ. ېاللاھ تاېالا ېۇنۈڭغا تۆمۈرنۈڭ تەمۈنۈ تېتۈتتۈ. بۇ سۆزنۈ، فرانسۈيۈلۈك شەرقشۇناس ماسنيوننۈڭ رۈۋايۈتۈگە قارۈغاندا، جۇنەيدنۈڭ بۇيرۇقۈ بۈلەن ھەللەج دارغا ېېسۈلغان چاغدا بۈر ېايال ېېيتقان.
* تەرۈقەتلەرنۈڭ ېوتتۇرۈغا چۈقۈشۈ:
ېەبۇ ېابدۇرراھمان ېەسسۈلمۈينۈڭ شاگۈرتۈ، ېەبۇ سەېۈيد مۇھەممەد ېەھمەد ېەلمەيھەمۈي ېەسسۇفۈي ېەلېۈرانۈي (357ھ - 430ھ) ۋارۈسلۈق بويۈچە زەنجۈرسۈمانلۈق شەكۈلۈگە كەلتۈرۈش ېارقۈلۈق سوپۈزم تەرۈقەتلۈرۈنۈڭ تۈنجۈ تەرتۈپ ېاپپاراتۈنۈ ېورناتقان.
* بەشۈنچۈ ېەسۈر، ېەبۇ ېابدۇرراھمان ېەسسۈلمۈي (412ھ ۋاپات بولغان) نۈڭ ېەسەرلۈرۈ ېارقۈلۈق راۋاجلانغان ېۈلگۈرۈكۈ ېەسۈرلەردۈكۈ پۈكۈرلەرنۈڭ داۋامۈ ھېسابلۈنۈدۇ. ېۈبنۈ تەيمۈييە ېۇنۈ مونۇ سۆزۈ بۈلەن تەسۋۈرلەيدۇ: "ېۇنۈڭ كۈتابلۈرۈدا سەھۈھ رۈۋايەتلەر ۋە دۈندا پايدۈلۈنۈشقا بولۈدۈغان نەقۈل كەلتۈرۈلگەن سۆزلەر بار. ېۇنۈڭدا يەنە، ساغلام بولمۈغان رۈۋايەتلەر ۋە تەجرۈبۈسۈز كۈشۈلەرگە زۈيان يەتكۈزۈدۈغان رەت قۈلۈشقا تېگۈشلۈك سۆزلەرمۇ بار. بەزۈ كۈشۈلەر ېۇنۈڭ رۈۋايۈتۈنۈ قوبۇل قۈلمايدۇ." ېۇ سوپۈزمنۈڭ مەنپەېەتۈنۈ كۆزلەپ ھەدۈسلەرنۈ توقۇيتتۈ.
* بەشۈنچۈ ېەسۈرنۈڭ ېۈككۈنچۈ يېرۈمۈ بۈلەن ېالتۈنچۈ ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا، يەنۈ ېۈسلامنۈڭ ھۆججۈتۈ، تەخەللۇسۈ بۈلەن تونۇلغان ېەبۇ ھامۈد ېەلغەزالۈي (505ھ ۋاپات بولغان) زامانۈدا تەسەۋۋۇپ ېەھلۈ سۈننەتكە مەنسۇپ كۈشۈلەرنۈڭ نەزۈرۈدە ېورنۈنۈ تاپتۈ. شۇنۈڭ بۈلەن ېۈسلامۈي بولمۈغان پرۈنسۈپ ساھۈبلۈرۈدۈن تەركۈپ تاپقان ېالدۈنقۈ قاتاردۈكۈ كۈشۈلۈرۈنۈڭ دەۋرۈ ېاخۈرلاشقان بولدۈ. بۇ باسقۇچنۈڭ زامانۈمۈزغا قەدەر سۇزۇلغان مەشھۇر كۈشۈلۈرۈدۈن:
-ېەبۇ ھامۈد ېەلغەزالۈي: مۇھەممەد ېۈبنۈ مۇھەممەد ېۈبنۈ مۇھەممەد ېۈبنۈ ېەھمەد ېەتتۇسۈي (450ھ - 505ھ) بولۇپ، ېۈسلامنۈڭ ھۆججۈتۈ، تەخەللۇسۈ بۈلەن تونۇلغان. خۇراسان رايونۈنۈڭ تۇس شەھرۈدە دۇنياغا كەلگەن. ېۈلمۈي كالام، پەلسەپە، باتۈنۈييە ۋە تەسەۋۋۇپقا ېوخشۈغان قاراش ۋە مەزھەپلەر كۆپ بۈر مۇھۈتتا ېۆسۈپ يېتۈلگەن. بۇلار ېۇنۈڭغا ھەيرانلۈق ۋە شەكلۈنۈش بەخشەندە قۈلغان ۋە باغدادتا تۇرۇش جەريانۈدا يۇقۈرۈدۈكۈ تۆت مەزھەپنۈڭ ېەتراپۈدا ېايلۈنۈپ يۈرۈشكە ېېلۈپ بارغان. جورجان، نۈسابۇرلارغا بارغان. نۈزامۇل مۇلكنۈڭ يېنۈدا تۇرغان. باغداتتۈكۈ نۈزامۈييە مەدرۈسۈسۈدە ېوقۇتقۇچۈلۈق قۈلغان. دەمەشق مەسچۈتۈنۈڭ مۇنارۈدا ېېتۈكاپتا تۇرغان. قۇددۇسقا، ېۇ يەردۈن ھۈجازغا بېرۈپ، ېاخۈرۈدا يۈرتۈغا قايتقان. ېۇ بۈر قانچە پارچە كۈتاب يازغان بولۇپ، ېۇلاردۈن، "تھافت الفلاسفە"، "المنقۇ من الگلال" ۋە ېەڭ مۇھۈمۈ "إچياء ىلوم الدين" ناملۈق كۈتابلۈرۈنۈ ساناش مۇمكۈن. غەزالۈي پارۈس ېەسۈللۈك كۈشۈلەرنۈڭ قولۈدۈن تەسەۋۋۇپنۈڭ بايرۈقۈنۈ ېېلۈپ، سۈننۈ ېەسۈللۈك كۈشۈلەرنۈڭ قولۈغا تۇتقۇزغان مەرۈپەتتۈكۈ كەشۈپ مەدرۈسۈسۈنۈڭ رەېۈسۈ ھېسابلۈنۈدۇ. ېۇنۈڭ قۇتلۇقلاشقا تېگۈشلۈك ېۈشلۈرۈنۈڭ بۈرۈ، يۇنان پەلسەپۈسۈنۈ ۋەيران قۈلۈشۈ، "المستئھري" ياكى "فگاېچ الباطنيە" ناملۈق كۈتابۈدا باتۈنۈيلارنۈڭ ېەپتۈ بۈشرۈنۈ ېۈچۈپ تاشلۈشۈ بولدۈ. شاگۈرتۈ ېابدۇلغافۈر ېەلفارۈسۈ ېۇنۈڭ يۈرتۈ تۇسقا قايتقاندۈن كېيۈنكۈ، ېاخۈرقۈ ھاياتۈنۈ مۇنداق ھېكايە قۈلۈپ بۈرۈدۇ: "ېۇنۈڭ ھاياتۈنۈڭ ېاخۈرۈ پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ ھەدۈسلۈرۈ ۋە ھەدۈس تەرەپدارلۈرۈ بۈلەن بۈرگە ېولتۇرۇش، ېۈسلامنۈڭ ھۆججۈتۈ ھېسابلۈنۈدۈغان سەھۈھۇلبۇخارۈي ۋە سەھۈھۇل مۇسلۈمدۈن ېۈبارەت ېۈككۈ كۈتابنۈ مۇتالۈېە قۈلۈش بۈلەن ېۆتتۈ." بۇ ېۈشلار يۇرتۈدا ېۇنۈڭغا سەھۈھۇل بۇخارۈينۈ ېوقۇپ بەرگەن، ېەبۇ سۇھەيل مۇھەممەد ېۈبنۈ ېابدۇللاھ ېەلھەفسۈي، سۇنەن ېەبۇ داۋۇدنۈ ېوقۇپ بەرگەن قازۈي ېەبۇلفەتھ ېەلھاكۈمۈي ېەتتۇسۈيلاردۈن ېۈبارەت ېەھلۈ ھەدۈسلار بۈلەن ھەمسۆھبەت بولغاندۈن كېيۈن يۈز بەرگەن.
-بۇ مەزگۈلدە ېۇ ېۈلمۈ كالام ۋە ېۇنۈڭ ېۇسۇلۈنۈ ېەيۈبلەپ "إلچام الىوام ىن ىلم الكلام" ناملۈق كۈتابۈنۈ يازغان. سەلەپلەرنۈڭ مەزھەپ ۋە مېتودلۈرۈنۈ ھېمايە قۈلۈپ مۇنداق دېگەن: "سەلەپلەرنۈڭ مەزھۈپۈنۈڭ ھەق ېۈكەنلۈكۈنۈڭ دەلۈلۈ، ېۇنۈڭ قارشۈسۈنۈڭ بۈدېەت ېۈكەنلۈكۈدۇر. بۈدېەت گۇناھتۇر، ېازغۇنلۇقتۇر. ېاۋامنۈڭ ۋە ېۆلۈمالارنۈڭ تەۋۈلگە ېۈچكۈرلەپ كۈرۈشۈ بۈدېەتتۇر، گۇناھتۇر. ېۇنۈڭ قارشۈسۈ گۈزەل سۈننەتلەر بۈلەن كۇپايۈلۈنۈشتۇر."
-ېۇنۈڭدا يەنە، كەشۈفتۈن، پەيغەمبەرلۈكنۈڭ ېالاھۈدۈلۈكۈ ۋە ېامۈللۈرۈنۈ بايقاش، دېگەن سۆزلۈرۈ ۋە كۈشۈلەرنۈ تۈزگۈنلەشتۈن ېۈلگۈرۈكۈ تەۋۈل ياكۈ ېۈسپاتلاشتا كەشۈفكە تايۈنۈش، دېگەن قاراشلۈرۈدۈن يانغان.
* ھۈجرۈيە ېالتۈنچۈ ېەسۈر سوپۈزم تەرۈقەتلۈرۈنۈڭ ېەمەلۈي باشلۈنۈشۈ ۋە تارقۈلۈشۈغا ۋەكۈللۈك قۈلۈدۇ. چۈنكۈ بۇ دەۋردە سوپۈزم ېۈراندۈن ېۈسلام شەرقۈگە يۆتكەلدۈ. يەنە بۇ دەۋردە ېابدۇلقادۈر جەيلانۈي (561ھ ۋاپات بولغان) غا مەنسۇپ "قادۈرۈييە" تەرۈقۈتۈ ېوتتۇرۈغا چۈقتۈ. ېۇنۈڭ قۈرۈق توققۇز پەرزەنتۈ بار ېۈدۈ. ېۇلارنۈڭ ېون بۈرۈ ېۇنۈڭ تەلۈماتۈنۈ ېۈگەندۈ ۋە ېۈسلام ېالۈمۈگە تارقاتتۈ. گەرچە ېۇ ھەسەن بۈلەن ېۇچۈرۈشۈپ باقمۈغان بولسۈمۇ، ېەگەشكۈچۈلۈرۈ ېۇنۈڭ تەسەۋۋۇپ ۋە خۈرقەنۈ ھەسەن ېەلبەسرۈيدۈن، ېۇ ھەسەن ېۈبنۈ ېەلۈ ېۈبنۈ ېەبۇ تالۈبتۈن ېالغان، دەپ دەۋا قۈلۈشۈدۇ. بۇلاردۈن باشقا غەيبنۈ بۈلۈش، ېۆلۈكلەرنۈ تۈرۈلدۈرۈش، كاېۈناتتا ېۆلۈك ياكۈ تۈرۈك بولسۇن خالۈغۈنۈ قۈلۈش دېگەنلەردۈن ېۈبارەت ېاللاھ تاېالادۈن باشقا ھېچكۈم قادۈر بولالمايدۈغان بۈيۈك ېۈشلارنۈ ېۇنۈڭغا مەنسۇپ قۈلغاندۈن سۈرت، بۈر يۈرۈش زۈكۈر، ۋۈرد ۋە رەزۈل سۆزلەرنۈ ېۇنۈڭغا ېاېۈت، دېيۈشۈدۇ. بۇ سۆزلەرنۈڭ بۈرۈ ېۇنۈڭ بۈر قېتۈملۈق ېولتۇرۇشۈدا دېگەن "مېنۈڭ بۇ پۇتۇم ېاللاھنۈڭ بارلۈق ېەۋلۈيالۈرۈنۈڭ بوينۈدا" سۆزۈدۇر. ېۇ: "كۈمكۈ قۈيۈنچۈلۈققا دۈچ كەلگەندە، مەندۈن مەدەت تۈلۈسە، قېيۈنچۈلۈق ېۇنۈڭدۈن كۆتۈرۈلۇپ كېتۈدۇ. كۈمكۈ قېيۈن ېەھۋالغا چۈشۈپ قالغاندا مېنۈ چاقۈرسا، ېۇنۈڭدۈن خالاس بولۈدۇ، كۈمكۈ ھاجۈتۈدە مېنۈ ۋەسۈلە قۈلسا، ېۇنۈڭ ھاجۈتۈ راۋا بولۈدۇ" دەيتتۈ. بۇ سۆزلەردۈكۈ شېرۈك ۋە پەرۋەردۈگارلۈقنۈ دەۋا قۈلۈش مانا مەن، دەپ چۈقۈپ تۇرۈدۇ.
-سەييۈد مۇھەممەد رەشۈيد رۈزا مۇنداق دەيدۇ: "شەيخ جەيلانۈدۈن باشقا ھېچكۈمدۈن رۈۋايەت قۈلۈنمۈغان كارامەتلەر، ېادەتتۈن تاشقۈرۈ ېۈشلار رۈۋايەت قۈلۈنۈدۇ. رۈۋايەت ېەھلۈنۈڭ باھالۈغۇچۈلۈرۈ بۇ تۈردۈكۈ نەقۈللەرنۈ تايۈنۈدۈغان دەلۈللۈرۈ بولمۈغانلۈقۈ ېۈچۈن، قارشۈ ېېلۈپ كەتمەيدۇ."
* ېەبۇلېابباس ېەھمەد ېۈبنۈ ېەبۇلھۇسەين ېەررۈفاېۈي (540ھ ۋاپات بولغان) غا مەنسۇپ "رۈفاېۈييە" تەرۈقۈتۈ مەيدانغا كەلدۈ. ېۇنۈڭغا يەنە ېۈراقتۈكۈ شېغۈللۈق بۈر يېزۈغا يېقۈن بۈر ۋۈلايەتنۈڭ ېورنۈغا قارۈتا "بەتھاېۈييە" (شېغۈللۈقچۈلار) دەپمۇ ېاتۈلۈدۇ. سۇپۈلارنۈڭ يازغۇچۈلۈرۈ سۇپۈزمغا مەنسۇپ باشقا كۈشۈلەر بۈلەن بۈرلۈكتە، ېۇنۈڭ ېەتراپۈغا ېۆلۈشۈپ، ېەپسانە ۋە خۇراپاتلارنۈ توقۇيدۇ، ھەتتا ېۇنۈ پەرۋەردۈگارلۈق ېورنۈغا كۆتۈرۈدۇ. بۇ تۈردۈكۈ سۆزلەرنۈڭ بۈرۈ: "ېۇ زېمۈندۈكۈ قۇتۇبلارنۈڭ قۇتۇبۈ ېۈدۈ، كېيۈن ېۇ ېاسمانلارنۈڭ قۇتۇپلۈقۈغا كۆچتۈ، ېارقۈدۈن يەتتە ېاسمان ېۇنۈڭ پۇتۈدۈكۈ ھالقۈلارغا ېايلاندۈ."
-رۈفاېۈي بۈر قانچە ېايال بۈلەن ېۆيلەنگەن، ېەمما، پەرزەنتۈ بولمۈغان، شۇنۈڭ ېۈچۈن، ېۇنۈڭ شەيخلۈقۈغا ېەلۈ ېۈبنۈ ېوسمان (584ھ ۋاپات بولغان) ۋارۈس بولغان، ېۇنۈڭغا ېابدۇررەھۈم ېۈبنۈ ېوسمان (604ھ ۋاپات بولغان) ۋارۈسلۈق قۈلغان. ېۇنۈڭ ېەگەشكۈچۈلۈرۈنۈڭ غەلۈتە ېۈش ۋە ېەھۋاللۈرۈ بولۇپ، ېۇلارنۈ ھافۈز ېۈبنۈ ېەززەھەبۈي زۈكۈر قۈلغان ۋە مۇنداق دېگەن: "ېەمما ېەگەشكۈچۈلۈرۈ ېارۈسۈدا ياخشۈلارمۇ، يامانلارمۇ بار."
-يەنە بۇ ېەسۈردە، پەلسەپەنۈ ېاساس قۈلغان ېۈشراقۈييە مەدرۈسۈسۈنۈڭ ېاساسچۈسۈ سۇھرەۋەردۈي شۈھابۇددين ېەبۇلفۇتۇھ مۇھيۈددين ېۈبنۈ ھەسەننۈڭ زۈندۈقلۈقۈ، جۆيلۈشلۈرۈ ېوتتۇرۈغا چۈقتۈ. بۇ مەدرۈسۈنۈڭ ېاساسۈ قەدۈمقۈ پارۈسلارنۈڭ دۈنلۈرۈ، ۋۇجۇدنۈڭ ېۈككۈلۈكۈ توغرۈسۈدۈكۈ مەزھەپلۈرۈنۈڭ قاراشلۈرۈ بۈلەن، يېڭۈ ېەپلاتۇنچۈلۈق شەكلۈدۈكۈ يۇنان پەلسەپۈسۈ ۋە ېۇنۈڭ فەيز، ېۈزچۈل كۆرۈنۇشلەرگە داېۈر مەزھەپلۈرۈنۈ بۈر يەرگە مۇجەسسەملەشتۈرۈشتۈن شەكۈللەنگەن. شۇنۈڭ ېۈچۈن سە لەف ېۆلۈمالۈرۈ ېۇنۈ زۈندۈقلۈق، ېاللاھ تاېالانۈڭ سۈپەتلۈرۈنۈ پاسسۈپلاشتۇرۇش ۋە ېۈشراقۈييە پەلسەپۈسۈ توغرۈسۈدۈكۈ سۆزلۈرۈ بۈلەن ېەيۈپلۈگەن. بۇ ېۇلارنۈڭ سۇلتان سالاھۇددين ېەييۇبۈيغا ېۇنۈڭ كاپۈرلۈقۈ ۋە زۈندۈقلۈقۈ توغرۈسۈدا ماتېرۈيال يوللۈشۈغا ېېلۈپ بارغان. سالاھۇددين ېەييۇبۈي ېۇنۈ دۈندۈن چۈققانلۈق جۈنايۈتۈ بۈلەن ېۆلتۈرۈشكە بۇيرۈغان. سۇھرەۋەردۈييە تەرۈقۈتۈ ۋە ېۇنۈڭ فەيز ياكۈ ېۈزچۈل كۆرۇنۇش دەپ ېاتالغان مەزھەپلەر ېۇنۈڭغا مەنسۇپ، دېيۈلۈدۇ. ېۇنۈڭ "چكمە الإشراق"، "ھياكل النور"، "التلويچات الىرشيە" ۋە "المقامات" قاتارلۈق كۈتابلۈرۈ بار.
³ بۇرۇنقۈ ېەسۈرلەردۈكۈ سوپۈزم مەدرۈسۈلۈرۈنۈڭ كۆپلۈكۈنۈڭ تەسۈرۈ بۈلەن ېۈبنۈ ېەرەبۈي، ېۈبنۈ ېەلفارز ۋە ېۈبنۈ سەبېۈيلار ھەللەج، زۇننۇن ېەلمۈسرۈي ۋە سۇھرەۋەردۈيلارنۈڭ ېەقۈدۈسۈنۈ قايتۈلۈدۈ.
* ھۈجرۈيە يەتتۈنچۈ ېەسۈردە تەسەۋۋۇپ ېەندەلۇسقا (ھازۈرقۈ ېۈسپانۈيەگە) كۈردۈ. ېۈبنۈ ېەرەبۈي ېەتتاېېي ېەلېەندەلۇسۈي سوپۈزم كاتۈۋاشلۈرۈنۈڭ بۈرۈگە ېايلاندۈ ۋە شەيخۇل ېەكبەر (ېەڭ چوڭ شەيخ) دەپ ېاتالدۈ.
- شەيخۇل ېەكبەر (560ھ - 638ھ)، تەخەللۇسۈ بۈلەن تونۇلغان مۇھييۈددين ېۈبنۈ ېەرەبۈي: ېۇ ۋەھدەتۇل ۋۇجۇد مەدرۈسۈسۈنۈڭ رەېۈسۈ بولۇپ، ېۆزۈنۈ ېەۋلۈيالارنۈڭ خاتۈمۈسۈ، دەپ ھېسابلايدۇ. ېۈسپانۈيەدە توغۇلغان، مۈسۈرغا سەپەر قۈلغان، ھەج قۈلغان، باغداتتا زۈيارەتتە بولغان. دەمەشۈقتە ېولتۇراقلاشقان، شۇ يەردە ۋاپات بولغان ۋە دەپنە قۈلۈنغان. ېۇنۈڭ ھازۈر زۈيارەت قۈلۈنۈدۈغان قەبرۈسۈ بار. ېەگەر ېاللاھ تاېالانۈڭ ۋەھدانۈييۈتۈگە تولۇق بۈرۈلۈش مۇمكۈن بولسۈلا، بارلۈق مەخلۇقاتلار ېۈچۈدۈن پەقەت ېۈنساندۈلا بارلۈق ېۈلاھۈي سۈپەتلەر تەجەللۈ قۈلۈشۈ مۇمكۈن، دېيۈشنۈ مەركەز قۈلۈدۈغان كامۈل ېۈنسان نەزۈرۈيۈسۈنۈ ېوتتۇرۈغا قويغان. ېۇنۈڭ نۇرغۇن كۈتابلۈرۈ بار، ھەتتا بەزۈلەر ېۇنۈڭ ۋە كۈتابچۈلۈرۈنۈڭ سانۈنۈ 400گە يەتكۈزۈدۇ. ېۇنۈڭ بەزۈلۈرۈ ھېلۈھەم كونۈيادۈكۈ يۇسۇف ېاغا كۇتۇپخانۈسۈ ۋە تۈركۈيۈنۈڭ باشقا كۇتۇپخانۈلۈرۈدا ساقلانماقتا. ېۇنۈڭ مەشھۇر كۈتاپلۈرۈدۈن: : "روچ القدس"، "ترجمان الۆشواق"نۈ ۋە ېەڭ كۆزگە كۆرۈنگەنلۈرۈ قاتارۈدا "الفتوچات المكيە وفپوپ الچكم"قاتارلۈقلارنۈ ساناش مۇمكۈن.
- ېەبۇلھەسەن ېەششازۈلۈي (593ھ -656ھ): ېۈلۈم تەلەپ قۈلۈش مەزگۈللۈرۈدە ېۈبنۈ ېەرەبۈگە يولداش بولغان، ېەمما كېيۈن، ېەبۇلھەسەننۈڭ كەشۈپ مەسۈلۈسۈدە غەزالۈي مەدرۈسۈسۈنۈ تاللۈشۈ ۋە ېۈبنۈ ېەرەبۈينۈڭ ھەللاج ۋە زۇننۇن ېەلمۈسرۈينۈڭ مەدرۈسۈسۈنۈ تاللۈشۈ سەۋەپلۈك ېايرۈلۈپ كەتكەن. ھەر ېۈككۈسۈنۈڭ ېايرۈم مەدرۈسلۈرۈ شەكۈللەنگەن، ېۇلارنۈڭ ېەگەشكۈچۈلۈرۈ ھازۈرغۈچە سوپۈزم تەرۈقەتلۈرۈ ېۈچۈدە داۋاملۈشۈپ كەلمەكتە. بەزۈلۈرۈنۈڭ نەزۈرۈدە ېۈككۈسۈنۈڭ چۈشەنچۈلۈرۈ ېارۈلۈشۈپ كېتۈدۇ. ېەبۇلھەسەن ېەششازۈلۈي مەدرۈسۈسۈنۈڭ مەشھۇر شاگۈرتلۈرۈدۈن ېەبۇلېابباس ېەلمۈرسۈي (686ھ ۋاپات بولغان)، ېۈبراھۈم ېەددەسۇقۈي، ېەھمەد ېەلبەدەۋۈي (675ھ ۋاپات بولغان) قاتارلۈقلارنۈ ساناش مۇمكۈن. بۇ مەدرۈسە تەرەپدارلۈرۈنۈڭ ھازۈرغا قەدەر ېۈبنۈ ېەرەبۈينۈڭ سۆزلۈرۈ ۋە مەدرۈسۈسۈنۈ تەۋۈل قۈلۈدۈغانلۈقۈ ۋە كۆپلەپ ېېتۈراز بۈلدۈرۈدۈغانلۈقۈ كۆزگە چېلۈقۈدۇ.
* يەنە يەتتۈنچۈ ېەسۈردە، تۈركۈيەدۈكۈ مۆۋلۈۋۈييە تەرۈقۈتۈنۈڭ ېاساسچۈسۈ جالالۇددين ېەررۇمۈي (672ھ ۋاپات بولغان) ېوتتۇرۈغا چۈقتۈ.
* سەككۈزۈنچۈ ۋە توققۇزۈنچۈ ېەسۈرلەر ېۈبنۈ ېەرەبۈي، ېۈبنۈ فارۈز ۋە باشقۈلارنۈڭ كۈتابلۈرۈنۈ شەرھۈلەش، شاخلاندۇرۇش ېۈشلۈرۈ بۈلەن ېۆتتۈ. بۇ دەۋرلەردە تەسەۋۋۇپتا يېڭۈ نەزۈرۈيەلەر ېوتتۇرۈغا قويۇلمۈدۈ. توققۇزۈنچۈ ېەسۈرنۈڭ گەۋدۈلۈك سۈمالۈرۈنۈڭ بۈرۈ ھەر ېۈككۈ مەدرۈسۈنۈڭ پۈكۈرلۈرۈنۈڭ ېارۈلۈشۈپ كېتۈشۈ بولدۈ. سەككۈزۈنچۈ ېەسۈردە نەقشۈبەندۈييە تەرۈقۈتۈنۈڭ ېاساسچۈسۈ بەھاېۇددين نەقشۈبەندۈي (791ھ ۋاپات بولغان) ېوتتۇرۈغا چۈقتۈ. ېونۈنچۈ ېەسۈرمۇ ېۈبنۈ ېەرەبۈينۈڭ كۈتابلۈرۈنۈ ېۈزاھلاش، ېۇنۈ مۇداپۈېە قۈلۈش بۈلەن ېۆتتۈ. بۇ ېەسۈردە تەسەۋۋۇپتۈكۈ كۆزگە كۆرۈنگەن كۈشۈلەرنۈڭ ھاياتلۈرۈغا بولغان كۆڭۈل بۆلۈش ېەۋجۈگە چۈققان بولۇپ، ېاشۇرۇپ مۇبالۈغە قۈلۈش بۈلەن تونۇلدۈ. "الطبقات الپغرۈ والكبرۈ" ناملۈق كۈتابنۈڭ ېاپتۇرۈ ېابدۇلۋاھھاب ېەششېېرانۈي (973ھ ۋاپات بولغان)بۇ ېەسۈردۈكۈ سۇپۈزمغا ېاېۈت تەرجۈمۈھال يازغۇچۈلۈرۈنۈڭ بۈرۈ.
* كېيۈنكۈ ېەسۈرلەردە سۇپۈزمغا باشقا ېۈشلار ېارۈلۈشۈۋالدۈ، ېۇلارنۈڭ ېارۈسۈدا قالايمۈقانچۈلۈق ېومۇملاشتۈ. ھەر ېۈككۈ مەدرۈسۈنۈڭ پۈكۈرلۈرۈ ېۆز ېارا كۈرۈشۈپ كەتتۈ ۋە دەرۋۈشلۈك باسقۇچۈ باشلاندۈ.
- كېيۈنكۈ ېەسۈرلەردە ېاساسلۈق كۆزگە چېلۈققان ېۈشلار: جەيناماز شەيخۈ (شيخ السجادە)، سوپۈزم تەرۈقەتلۈرۈ شەيخلۈرۈنۈڭ شەيخۈ، خەلۈپە ۋە سۇپۈلارنۈڭ ېۆيلۈرۈ (خانۈقا) قاتارلۈق تەخەللۇسلار پەيدا بولدۈ. خانۈقالار بۈر تەرۈقەتنۈڭ شۆبۈلۈرۈ بولۇپ، خەلۈپۈنۈڭ خەۋەردارلۈقۈ بۈلەن نۈسپۈي مۇستەقۈل ھالدا پاېالۈيەت ېېلۈپ بارۈدۇ. يەنە بۇ ېەسۈرلەردە تەرۈقەتلەرنۈڭ مۇېەييەن مەجلۈس ۋە ېۈدارە كونتروللۈقۈ ېاستۈدۈكۈ ېۈنتۈزاملۈق قانۇن- تۇزۇملۈرۈ مەيدانغا كەلدۈ. مۈسۈرنۈڭ ۋالۈسۈ مۇھەممەد ېەلۈ پاشانۈڭ مۇھەممەد ېەلبەكرۈينۈڭ ېاتۈسۈغا ۋارۈسلۈق قۈلۈش ېۈچۈن، بەكرۈييە سەججادۈسۈگە تەيۈنلۈنۈشۈ ۋە بارلۈق مازارلۈقۈ بار مەسچۈتلەر، بولۇڭ- پۇچقاقلارغا رۈياسەتچۈلۈك قۈلۈشۈ توغرۈسۈدا چۈقارغان قارارۈ بۈلەن مەجلۈس باشلاندۈ. ېۇنۈڭ يەنە ېۇنۈڭدا بېرۈلۈدۈغان دەرس پروگراممۈلۈرۈنۈ تۈزۈش ھوقۇقۈمۇ بار ېۈدۈ. بۇلارنۈڭ ھەممۈسۈ پەقەت ېەزھەرنۈڭ شەيخۈ ۋە ېۆلۈمالۈرۈنۈڭ تەسۈرۈنۈ ۋەيران قۈلۈش ېۈچۈن قۈلۈنغان ېۇرۇنۇشلار ېۈدۈ. ېۇنۈڭ تۈزۈم ۋە قانۇنلۈرۈ تەرەققۈي قۈلۈپ، كېيۈنچە، مۈسۈر سوپۈزم تەرۈقەتلۈرۈ ېالۈي كېڭۈشۈ، دەپ تونۇلدۈ.
- كېيۈنكۈ ېەسۈرلەردۈكۈ مەشھۇر كۈشۈلۈرۈدۈن:
-ېابدۇلغەنۈي ېەننابلۈسۈي (1050ھ - 1143ھ).
-ېەبۇسسۇېۇد ېەلبەكرۈي (1812م ۋاپات بولغان): ېۇ غەيرۈ رەسمۈي شەكۈلدە مۈسۈردۈكۈ سوپۈزم تەرۈقەتلۈرۈ شەيخلۈرۈنۈڭ شەيخۈ بولۇپ تونۇلغان.
-ېەبۇلھۇدا ېەسسەيادۈي ېەررۈفاېېي (1220ھ- 1287ھ).
-ېۆمەر ېەلفۇتۈي ېەتتۇرۈي ېەسسۈنغالۈي ېەلېەزھەرۈي ېەتتۈيجانۈي (1281ھ ۋاپات بولغان). ېۇنۈڭ زۈكۈر قۈلۈشقا تېگۈشلۈك ياخشۈ تەرۈپۈ، بۇددۈستلار ېارۈسۈدا ېۈسلامنۈ تارقۈتۈشقا كۆڭۈل بۆلگەن، ېۇنۈڭ ېۈچۈن لەشكەر تەشكۈللەپ، بۇددۈستلار بۈلەن ېۇرۇشقان ۋە سۈگو مەملۈكۈتۈ، ماسينھ شەھەرلۈرۈنۈ ېۈگەللۈگەن. ېۇنۈڭ ېەسەرلۈرۈدۈن: "سيوف السىيد"، "سفينە السىادە"، "رماچ چزب الرچيم ىلۈ نچور چزب الرجيم"قاتارلۈقلارنۈ ساناش مۇمكۈن.
- مۇھەممەد ېوسمان ېەلمۈيرغەنۈي (1268ھ ۋاپات بولغان). بۇ كۈشۈنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ خەتمۈييە تېمۈسۈدا بايان قۈلۈنۈدۇ.
- ېەبۇلفەيز مۇھەممەد ېۈبنۈ ېەبدۇلكەبۈير ېەلكەتتانۈي، قاراشلۈرۈ پەلسەپۈۋۈلەشكەن فۈقھۈي ېالۈمۈ. ماراكەشنۈڭ فاس شەھرۈدۈن بولۇپ، ېۇ "كەتتانۈيە" (1290ھ- 1327ھ) تەرۈقۈتۈنۈ تەسۈس قۈلغان. فاس ېۆلۈمالۈرۈ ېۇنۈڭ بەزۈ قاراشلۈرۈنۈ تەنقۈد قۈلغان ۋە ېېتۈقادۈ بۇزۇق، دەپ قارۈغان. ېۇنۈڭ كۈتابلۈرۈدۈن: "چياء الۆنبياء"، "لسان الچجە البرھانيە في الۇب ىن شىاېر الطريقە الۆچمديە الكتانيە" لەرنۈ ساناش مۇمكۈن.
- ېەھمەد ېەتۈيجانۈي (1230ھ ۋاپات بولغان). بۇ كۈشۈنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ تۈيجانۈييە تېمۈسۈدا بايان قۈلۈنۈدۇ.
- "ۆرجوزە روگ القلوب المستطاب في التپوف" ناملۈق كۈتابنۈڭ ېاپتۇرۈ ھەسەن رۈزۋان (1239ھ- 1310ھ).
- سالۈھ ېۈبنۈ مۇھەممەد ېۈبنۈ سالۈھ ېەلجەېفەرۈي ېەسسادۈقۈي (1328ھ - 1399ھ): مۈسۈرغا بېرۈپ ېەزھەرگە ېورۇنلاشقاندۈن كېيۈن، ېەھمەدۈييە ېۈدرۈسۈييە تەرۈقۈتۈگە كۈرگەن. تەرۈقەتنۈ شەيخ مۇھەممەد بەخۈيت ېەلمۇتېيېېي، شەيخ ھەبۈيبۇللاھ ېەششەنقېيتېي ۋە يۇسۇف ېەددەجۋۈيلاردۈن ېۆگەنگەن. ېۇنۈڭ "الإلھام النافى لكل قاپد"، القگيدە التاېيە" ۋە "الپلوات الجىفريە" قاتارلۈق كۈتابلۈرۈ بار.
پۈكۈر ۋە ېېتۈقادلار:
* ېۈلۈم ۋە ېەھكام قوبۇل قۈلۈدۈغان مەنبەلۈرۈ:
- كەشۈف: سۇپۈزمچۈلار ېۈلۈم ۋە ماېارۈپلاردا، بەلكۈ ېۈبادەتلۈرۈنۈ غايۈسۈگە يەتكۈزۈشتە كەشفكە كۈچلۈك مەنبە سۈپۈتۈدە تايۈنۈدۇ. سۇپۈلاردۈكۈ كەشفنۈڭ داېۈرۈسۈگە شەرۈېەت ۋە كاېۈناتقا داېۈر تۆۋەندۈكۈ بۈر قاتار ېۈشلار كۈرۈدۇ:
1-پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام: ېويغاق ياكۈ ېوخلۈغان چاغدا بولسۇن ېۇنۈڭ تەلۈماتۈنۈ ېېلۈشنۈ مەقسەت قۈلۈدۇ.
2-خۈزۈر ېەلەيھۈسسالام: ېۇنۈڭ بۈلەن ېۇچۈراشقانلۈق، شەرېۈي ھۆكۈم، دۈنۈي ېۈلۈم، ۋۈرد، زۈكۈر، دۇېالارنۈ ېالغانلۈقۈ توغرۈسۈدۈكۈ ھېكايۈلۈرۈ ناھايۈتۈ كۆپ.
3-ېۈلھام: بۈۋاستە ېاللاھ تاېالادۈن ېۈلھام ېېلۈش. بۇنۈڭ بۈلەن سۇپۈنۈڭ ماقامۈنۈ پەيغەمبەرنۈڭ ماقامۈدۈن يوقۈرۈ ېورۇندا قويۈدۇ. ېۇلار ېەۋلۈيا ېۈلۈمنۈ بۈۋاستە ېاللاھ تاېالادۈن ېالۈدۇ، ېەمما پەيغەمبەر ياكۈ ېەلچۈ ېۇنۈڭ ۋەھيۈنۈ ېېلۈپ كۈلۈدۈغان پەرۈشتۈدۈن ېالۈدۇ، دەپ ېېتۈقاد قۈلۈدۇ.
4-پاراسەت: بۇ روھنۈڭ پۈكرۈ ۋە سۆزلۈرۈنۈ بۈلۈشكۈلا خاستۇر.
5-پۈچۈرلاش: خۈتابنۈ ېاللاھ تاېالادۈن ياكۈ پەرۈشتۈلەردۈن ياكۈ سالۈھ جۈندۈن ياكۈ بۈرەر ېەۋلۈيادۈن ياكۈ خۈزۈردۈن ۋەياكۈ ېۈبلۈستۈن ېۇيقۇدا ياكۈ ېويغاقلۈقتا ۋەياكۈ ېۈككۈسۈنۈڭ ېارۈسۈدا قۇلاق ېارقۈلۈق ېاڭلاشنۈ كۆزدە تۇتۈدۇ.
6-ېۈسرا ۋە مۈراجلار: بۇنۈڭدا ېەۋلۈيانۈڭ روھۈنۈڭ يۇقۈرۈقۈ ېالەمگە ېۆرلەپ، ېۇ يەردە كۈزۈشۈ ۋە تۈرلۈك ېۈلۈم ۋە سۈرلارنۈ ېېلۈپ چۈشۈشۈ، دېگەننۈ كۆزدە تۇتۈدۇ.
7-ھېسسۈي كەشپ: قەلۈب ۋە كۆزنۈڭ كۆرۈش نوقتۈلۈرۈدۈكۈ ھېسسۈي پەردۈلەرنۈڭ كۆتۈرۈلۈپ كېتۈشۈ بۈلەن مەۋجۇتلۇقنۈڭ ھەقۈقەتلۈرۈنۈ كەشۈپ قۈلۈش.
8-چۈش ۋە ېۇيقۇدۈكۈ ېۈشلار: بۇ ېەڭ كۆپ تايۈنۈلۈدۈغان مەنبەلەرنۈڭ بۈرۈ بولۇپ ھېسابلۈنۈدۇ. ېۇلار چۈشلۈرۈدە ېاللاھ تاېالادۈن ياكۈ پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ۋەياكۈ شەيخلۈرۈنۈڭ بۈرۈدۈن شەرۈېەت ېەھكاملۈرۈغا ېاېۈت كۆرسەتمۈلەرنۈ ېالۈدۈغانلۈقۈنۈ دەۋا قۈلۈشۈدۇ.
-زەۋق: بۇنۈڭ ېۈككۈ تۈرلۈك قاراتمۈلۈقۈ بار:
1- بارلۈق ېەھۋال ۋە ماقاملارنۈ ېۈنتۈزاملاشتۇرۈدۈغان ېومۇمۈي زەۋق. غەزالۈي ېۆزۈنۈڭ "المنقۇ من الگلال" ناملۈق كۈتابۈدا، سۈلۈك تۇتقان كۈشۈنۈڭ پەيغەمبەرلۈكنۈڭ ھەقۈقۈتۈدۈن زوقلۈنۈشۈ ۋە كۆرۈشۈش ېارقۈلۈق ېۇنۈڭ ېەۋزەللۈكۈنۈ بايقۈيالۈشۈ مۇمكۈن، دەپ قارايدۇ.
2- ېۆزگۈچە زەۋق بولۇپ، ېۇ زەۋق، ېارقۈدۈن ېۈچۈش (الشرب) بۈلەن باشلۈنۈدۇ، ېۇلارنۈڭ ېارۈلۈرۈدا ېۇنۈڭ دەرۈجۈسۈ پەرقلۈق بولۈدۇ.
-ۋەجد: بۇ ېۈچ مەرتۈسۈۋۈسۈ بار:
1- ھازۈر بولۇش (التواجد).
2 - سۆيگۈ (الوجد).
3 - ۋۇجۇد (الوجود).
- پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامدۈن باشقا پەيغەمبەرلەر ۋە قەبۈرلەردۈكۈ شەيخلۈرۈدۈنمۇ تەلۈمات قوبۇل قۈلۈش.
* سوپۈزمنۈڭ ېەقۈدە ۋە پۈكۈرلۈرۈ بۈر-بۈرۈگە ېوخشۈشۈپ كېتۈدۇ ۋە تەرۈقەت مەدرۈسۈلۈرۈنۈڭ سانۈغا كۆرە كۆپ بولۈدۇ. ېۇلارنۈ تۆۋەندۈكۈچە خۇلاسۈلەش مۇمكۈن:
- مۇتەسەۋۋۇپلار ېاللاھ تاېالاغا ېوخشۈمۈغان ېەقۈدۈلەر بويۈچە ېېتۈقاد قۈلۈدۇ؛ ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدە ھەللاجنۈڭ مەزھۈپۈگە ېوخشاش ھۇلۇلچۈلار، ياراتقۇچۈ بۈلەن مەخلۇقلارنۈڭ ېارۈسۈنۈ ېايرۈماسلۈقنۈ ياقلايدۈغان ۋەھدەتۇل ۋۇجۇدچۈلار بار. ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدە ېاللاھ تاېالانۈڭ زاتۈ، ېۈسۈم ۋە سۈپەتلۈرۈ مەسۈلۈسۈدە ېەشېەرۈييە، ماترۈيدۈييە ېەقۈدۈلۈرۈ بويۈچە ېېتۈقاد قۈلۈدۈغانلارمۇ بار.
- ېۇلارنۈڭ ېارۈسۈدۈكۈ بەلگۈلۈمۈدۈن ھالقۈپ مۇبالۈغە قۈلۈدۈغانلار پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامغۈمۇ تۈرلۈك ېەقۈدۈلەر بويۈچە ېېتۈقاد قۈلۈدۇ؛ ېۇلارنۈڭ ېارۈسۈدا پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ ېۇلارنۈڭ مەرتۈۋۈسۈ ۋە ېەھۋالۈغا يېتەلمەيدۇ ۋە ېۇنۈ، بەستامۈينۈڭ "پەيغەمبەرلەر قۈرغۈقۈدا توختاپ قالغان دېڭۈزغا كۈردۇق" دېگەن سۆزۈدۈكۈگە ېوخشاش تەسەۋۋۇپ كۈشۈلۈرۈنۈڭ ېۈلۈملۈرۈنۈ بۈلمەيدۇ، دەپ ېېتۈقاد قۈلۈدۈغانلارمۇ، پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ كاېۈناتنۈڭ مەركۈزۈ، ېۇ ېەرشتە قارار ېالغان ېاللاھ، ېاسمان-زېمۈنلار، ېەرش، كۇرسۈي ۋە بارلۈق كاېۈنات ېۇنۈڭ نۇرۈدۈن يارۈتۈلغان، ېۇ تۈنجۈ مەۋجۇتلۇق، دەپ ېېتۈقاد قۈلۈدۈغانلارمۇ بار. بۇ ېۈبنۈ ېەرەبۈي ۋە ېۇنۈڭ ېەگەشكۈچۈلۈرۈنۈڭ ېەقۈدۈسۈ. ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدە يەنە، يۇقۈرۈقۈلار بويۈچە ېېتۈقاد قۈلمايدۈغان، ېۇلارنۈ رەت قۈلۈدۈغان، پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ ېۈنسانلۈقۈغا ۋە ېۇنۈڭ رۈسالۈسۈگە ېېتۈقاد قۈلۈدۈغانلارمۇ بار. بۈراق ېۇلار شۇنداق بولسۈمۇ، پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامدۈن شاپاېەت تۈلەيدۇ، ېۇنۈ ېەھلۈ سۈننەت ۋەلجاماېەنۈڭ ېەقۈدۈسۈگە خۈلاپ ھالدا ېاللاھ تاېالاغا ۋاسۈتە قۈلۈدۇ.
- ېەۋلۈيالار مەسۈلۈسۈدۈمۇ سۇپۈزمچۈلار ېوخشۈمۈغان ېەقۈدۈلەر بويۈچە ېېتۈقاد قۈلۈدۇ؛ ېۇلارنۈڭ ېارۈسۈدا ېەۋلۈيا پەيغەمبەردۈن يۇقۇرۈ، دەپ بۈلۈدۈغانلار، ېەۋلۈيانۈ بارلۈق سۈپەتلۈرۈدە ېاللاھ تاېالا بۈلەن ېوخشاش ېورۇندا قويۇپ، ېۇ يارۈتۈدۇ، رۈزق بۈرۈدۇ، ېۆلتۈرۈدۇ، تۈرۈلدۈرۈدۇ، كاېۈناتتا خالۈغۈنۈ بويۈچە ھەرۈكەت ېېلۈپ بارۈدۇ، دەپ ېېتۈقاد قۈلۈدۈغانلار بار. ېۇلار ېەۋلۈيالۈقنۈ غەۋس، قۇتۇبلار، بەدەللەر، نۇجەبالار دېگەن مەرتۈۋۈلەر بويۈچە تەقسۈم قۈلۈدۇ. ېۇلار ھەر كېچۈسۈ ھۈرا غارۈدۈكۈ سارۈيۈدا توپلۈنۈپ، قەدەرلەرگە قاراپ چۈقۈدۇ. ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدە بۇ شەكۈلدە ېېتۈقاد قۈلمايدۈغانلار بولسۈمۇ، ېەمما، ھايات ۋەياكۈ ېۆلگەندۈن كېيۈن بولسۇن ېەۋلۈيالارنۈ ېۆزلۈرۈ بۈلەن ېاللاھ تاېالانۈڭ ېوتتۇرۈسۈدا ۋاسۈتە قۈلۈدۇ.
ېەلۋەتتە بۇلارنۈڭ ھەممۈسۈ، ېۈسلامدۈكۈ دۈيانەت، تەقۋالۈق، ياخشۈ ېەمەللەر، تولۇق شەكۈلدە ېاللاھ تاېالاغا ېۈبادەت قۈلۈش، ېۇنۈڭغۈلا يېلۈنۈشنۈ ېۈلگۈرۈ سۈرۈدۈغان ېەۋلۈيالۈق قارۈشۈغا ېويغۇن كەلمەيدۇ. ېەۋلۈيا باشقۈلار ېۇ ياقتا تۇرۇپ تۇرسۇن، ېۆزلۈرۈگۈمۇ پايدا- زۈيان ېېلۈپ كۈلەلمەيدۇ. ېاللاھ تاېالا پەيغەمبۈرۈگە خۈتاب قۈلۈپ، مۇنداق دەيدۇ: «ېېيتقۈنكۈ، «مەن سۈلەرگە پايدا-زۈيان يەتكۈزۈشكە قادۈر بولالمايمەن (بۇنۈڭغا پەقەت اﷲ قادۈر بولالايدۇ)»
- ېۇلار دۈن شەرۈېەت ۋە ھەقۈقەتتۈن ېۈبارەتتۇر، شەرۈېەت دۈننۈڭ ېاشكارا قۈسمۈ بولۇپ، ېۇنۈڭدۈن ھەممە كۈشۈ كۈرۈدۇ، ھەقۈقەت باتۈن (يۇشۇرۇن) قۈسمۈ بولۇپ، ېۇنۈڭدۈن پەقەت تاللانغان كۈشۈلەرلا كۈرۈدۇ، دەپ ېېتۈقاد قۈلۈدۇ.
- تەسەۋۋۇپمۇ ېۇلارنۈڭ نەزۈرۈدە تەرۈقەت ۋە ھەقۈقەتتۈن تەركۈپ تاپۈدۇ.
- تەسەۋۋۇپتا، تەرۈقەتنۈ باشقا بۈر شەيختۈن ېالغان بۈر شەيخنۈڭ ۋاسۈتۈسۈ بۈلەنلا يۈتۈپ كۈلۈشۈ مۇمكۈن بولۈدۈغان روھۈي تەسۈر بولۇشۈ لازۈم.
- زۈكۈر قۈلۈش، روھۈي پۈكۈر يۈرگۈزۈش ۋە يۇقۈرۈ تەبۈقۈدۈكۈ كۈشۈلەرگە زېھۈنۈنۈ مەركەزلەشتۈرۈش لازۈم. ېۇلارنۈڭ نەزۈرۈدۈكۈ ېەڭ يۇقۈرۈ دەرۈجە ېەۋلۈيالۈق دەرۈجۈسۈ.
- سۇپۈلار ېۆزلۈرۈنۈڭ قارۈشۈ بويۈچە، پەيغەمبەر ۋە ېەۋلۈيالارغا خاس ېۈلاھۈي ېۈلۈم ھەققۈدە سۆز قۈلۈدۇ. ېۇ ېۈلۈم خۈزۈر ېەلەيھۈسسالامغۈمۇ بۈرۈلگەن ېۈدۈ. چۈنكۈ ېاللاھ تاېالا ېۇ ھەقتە خەۋەر بېرۈپ، مۇنداق دېگەن: «بۈزنۈڭ ېۆزۈمۈزگە خاس ېۈلمۈمۈزنۈ (يەنۈ ېۈلمۈي غەيبنۈ) بۈز بۈلدۈرگەن بۈر بەندۈنۈ (يەنۈ خۈزۈر ېەلەيھۈسسالامنۈ) ېۇچراتتۈ»
- فەنا: ېەبۇ يەزۈيد ېەلبەستامۈي بۇ پۈكۈرگە چاقۈرغان ېۈسلامدۈكۈ تۈنجۈ كۈشۈ ھېسابلۈنۈدۇ. بەستامۈي بۇنۈ شەيخۈ ېەبۇ ېەلۈ ېەسسۇندۈيدۈن نەقۈل كەلتۈرگەن. فەنا، ېاللاھ تاېالادا پۈتۈنلەي ېاخۈرلۈشۈش، ېاللاھدۈن باشقا بارلۈق نەرسۈلەرنۈ، ھەتتا ېۆزۈنۈمۇ ېۇنتۇش، دېمەكتۇر. قۇشەيرۈي مۇنداق دەيدۇ: "باشقۈلاردۈن بۈر كۆز، ېۈز، رەسۈم، جۈسۈمنۈ كۆرمۈگۈدەك دەرۈجۈدە ھەقۈقەت سۇلتانۈنۈڭ كونتروللۈقۈغا كۈرگەن كۈشۈ ېۈچۈن، پۈتۈنلەي ېاخۈرلۈشۈش، مۇمكۈن بولۈدۇ." فانۈ بولۇش دەرۈجۈلۈرۈنۈڭ ېەڭ يۇقۈرۈسۈغا "جەمېۇل جەم" (كۆپلۈكنۈڭ كۆپۈ) دېگەن نام بۈرۈلۈدۇ. بۇمۇ "بەندۈنۈڭ ھەقنۈڭ بارلۈقۈدا ېۆزۈنۈڭ فەنالۈقۈنۈ پەرق قۈلالمۈغۇدەك دەرۈجۈگە كۈلۈشۈدۇر."
فەنا مەقامۈ, بۇ يولدۈكۈ كۈشۈلەرنۈڭ تەسەۋۋۇرلۈرۈنۈڭ ېۈككۈ قارۈمۇ قارشۈ قۇتۇب ېارۈسۈدۈكۈ كېتۈپ كۈلۈدۈغان بۈر خۈل ېەھۋال بولۇپ، بۇ بۈر تەرەپتە تەنزۈيھ (پاك، دەپ تۇنۇش) ۋە تەجرۈيد (بارلۈق سۈپەتلەردۈن زېھنۈي مۇناسۈۋەتلەرنۈ ېۇزۇش)، يەنە بۈر تەرەپتە ھۇلۇل ۋە تەشبۈھتۇر.
* سۇلۇك دەرۈجۈلۈرۈ:
- بۇ يەردە سۇپۈي بۈلەن ېابۈد ۋە زاھۈدنۈڭ ېوتتۇرۈسۈدا پەرق بار. چۈنكۈ بۇلارنۈڭ ھەر بۈرۈنۈڭ ېۆزۈگە خاس ېۇسلۇب، مېتود ۋە غايۈلۈرۈ بار.
ېاللاھ ۋە ېۇنۈڭ رەسۇلۈنۈ سۆيۈش سۈلۈك دەرۈجۈلۈرۈنۈڭ بۈرۈنچۈسۈ بولۇپ، دەلۈلۈ ېاللاھنۈڭ رەسۇلۈغا ېەگۈشۈشتۇر.
ېارقۈدۈن گۈزەل ېۈلگە: «سۈلەرگە رەسۇلۇللاھ ېەلۋەتتە ياخشۈ ېۈلگۈدۇر»
ېۇنۈڭ ېارقۈسۈدۈن تەۋبە كۈلۈدۇ: بۇ، گۇناھدۈن قول ېۈزۈش، ېۇنۈ قۈلۈپ سالغانغا پۇشايمان قۈلۈش، قايتا سادۈر قۈلماسلۈققا قەتېۈي ېۈرادە باغلاش ۋە ېۈنسانلار بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈك بولغان ېەھۋالدا ېۇلاردۈن ېەپۇ سۇراش ېارقۈلۈق ېۈشقا ېاشۈدۇ.
- ماقاملار: "سۈلۈك تۇتقۇچۈنۈڭ ېاللاھ تاېالاغا يۈتۈش يولۈدۈكۈ مەنۈۋۈي مەنزۈللەر بولۇپ، بۇلارنۈڭ ھەر بۈرۈدە مۇېەييەن مەزگۈل توختاپ، ېۈككۈنچۈ مەنزۈلگە ېاتلۈغانغا قەدەر تۈرۈشچانلۈق كۆرسۈتۈدۇ." ېەمما، باشقا مەنزۈلگە ېاتلاش ېۈچۈن جۈھاد ۋە تەزكۈيە (پاكلۈنۈش) مۇھۈمدۇر. مۇرۈد بۈلەن ېاللاھ سۇبھانەھۇ ۋەتاېالانۈڭ ېوتتۇرۈسۈدا مال، مەرتۈۋە، تەقلۈد ۋە گۇناھدۈن ېۈبارەت، تۆت نەرسە توسالغۇدۇر، دەپ قارايدۇ..
ېەھۋاللار تالانتتۇر، ماقاملار كۈچ سەرپ قۈلۈپ ېېرۈشۈدۈغان نەرسۈدۇر. بۇنۈ ېۇلار "ېەھۋاللار سۆيگۈنۈڭ كۆزۈدۈن كۈلۈدۇ، ماقاملار كۈچ سەرپ قۈلۈش بۈلەن ھاسۈل بولۈدۇ" دېگەن سۆزلۈرۈ بۈلەن ېۈپادۈلەيدۇ.
- ۋەرې: سۇلۇك تۇتقۇچۈنۈڭ شۇبھۈلۈك نەرسۈلەرنۈ تەرك قۈلۈشۈدۇر. بۇ سۆزدە، قەلبتە ۋە ېەمەلدە ېۈشقا ېاشۇرۈلۈدۇ.
- زاھۈدلۈق: كۆرۈنۈشتە دۇنيا بۈلەن بولۇش، ېەمما قەلبۈ ېاللاھنۈڭ قولۈدۈكۈ نەرسۈلەر بۈلەن باغلانغان بولۇش. ېۇلارنۈڭ بۈرۈ زاھۈد توغرۈسۈدا مۇنداق دەيدۇ: "پالانۈ توغرا ېېيتقان، ېاللاھ ېۇنۈڭ قەلبۈنۈ دۇنيادۈن يۇيۇۋېتۈپ، كۆرۈنۈش ېېتۈبارۈ بۈلەن دۇنيانۈ ېۇنۈڭ قولۈغا بەرگەن." ېۈنسان بۈر ۋاقۈتتا ھەم باي، ھەم زاھۈد بولۇشۈ مۇمكۈن. چۈنكۈ زاھۈدلۈق پېقۈرلۈق دېگەنلۈك ېەمەس، بارلۈق پېقۈرلار زاھۈد بولمۈغۈنۈدەك، بارلۈق زاھۈدلارمۇ پېقۈر ېەمەس. زاھۈدلۈق ېۈچ دەرۈجۈگە ېايرۈلۈدۇ:
1- ھارامنۈ تەرك قۈلۈش، بۇ بارلۈق كۈشۈلەرنڭ زاھۈدلۈقۈ.
2- ھالال نەرسۈلەر ېۈچۈدۈكۈ ېېھتۈياجۈدۈن ېارتۇق نەرسۈلەرنۈ تەرك قۈلۈش، بۇ ېايرۈم كۈشۈلەرنۈڭ زاھۈدلۈقۈ.
3- بەندۈنۈ ېاللاھ تاېالانۈڭ غەيرۈ بۈلەن مەشغۇل قۈلۈپ قويۈدۈغان نەرسۈلەرنۈ تەرك قۈلۈش، بۇ ېارۈفلارنۈڭ زاھۈدلۈقۈ.
- تەۋەككۇل: ېۇلار: تەۋەككۈل باشلۈنۈش، بويسۈنۈش ۋاسۈتە، ېەلۋەتتە ېاللاھ تاېالاغا بولغان ېۈشەنچنۈڭ نۈھايۈتۈ بولۈدۈغان بولسا، ھاۋالە قۈلۈش ېاخۈرلۈشۈشتۇر، دېيۈشۈدۇ. سەھل ېەتتەستەرۈي: "تەۋەككۇل قۈلۈدۈغان بارلۈق ېۈشلۈرۈدا ېاللاھ تاېالاغا تەسلۈم بولۇش، دېمەكتۇر" دەيدۇ.
-مۇھەببەت: ھەسەن ېەلبەسۈري (110ھ ۋاپات بولغان) مۇنداق دەيدۇ: "مۇھەببەتنۈڭ ېالامۈتۈ سۆيگەن نەرسۈسۈگە ماسلۈشۈش، ھەر ېۈشتا ېۇنۈڭ بۈلەن بۈرگە بولۇش، بارلۈق ۋاسۈتۈلەر ېارقۈلۈق ېۇنۈڭغا يېقۈنلۈشۈش، ېۇنۈڭ يولۈغا ھەمدەم بولمايدۈغان بارلۈق ېۈشلاردۈن يۈراق تۇرۇشتۈن ېۈبارەتتۇر."
- رازۈلۈق (مەمنۇنلۇق): سۇپۈلارنۈڭ بۈرۈ مۇنداق دەيدۇ: ېاللاھ تاېالا بۈلەن رازۈ بولۇش بەك ېۇلۇغدۇر. ېۇ، بەندۈنۈڭ قەلبۈنۈڭ ېاللاھ تاېالانۈڭ ھۆكمۈ ېاستۈدا سۈكۈناتقا چۈمۈشۈدۇر." يەنە بۈرۈ مۇنداق دەيدۇ: "رازۈلۈق ماقاملارنۈڭ ېەڭ ېاخۈرۈقۈسۈدۇر، ېۇنۈڭدۈن كېيۈن، قەلب ېۈگۈلۈرۈ، غەيۈبنۈ مۇتالۈېە قۈلغانلار، زۈكۈرلەرنۈڭ ساپلۈقۈ ۋە ېەھۋاللارنۈڭ ھەقۈقەتلۈرۈگە ېۈگە بولغانلار داۋاملاشتۇرۈدۇ.
- ېاللاھ تاېالانۈڭ كۈتابۈ، پەيغەمبۈرۈنۈڭ سۈننۈتۈنۈ چۈشۈنۈش ېۈچۈن خۈيالنۈ قويۇپ بۈرۈدۇ، سۈلۈك تۈتقۇچۈ ېاخۈرۈدا ېەڭ ېۈشەنچلۈك نوقتۈغا يۈتۈپ بارۈدۇ. بۇ خۈل كەسكۈن ېۈشەنچ ېۈچ مەرتۈۋۈگە بۆلۈنۈدۇ:
1- ېۈشەنچلۈك ېۈلۈم: بۇ، ېايەت ۋە ھەدۈسلەردۈن ېېلۈنغان ېەمەلۈي دەلۈللەر ېارقۈلۈق كۈلۈدۇ. «ېەگەر سۈلەر راستلا ھەقۈقۈي بۈلسەڭلار (غەپلەتتە قالماڭلار)»
2-كۆز بۈلەن كۆرۈش: بۇ، كۆرۈش ۋە بايقاش ېارقۈلۈق كۈلۈدۇ: «ېاندۈن ېۇنۈ چوقۇم ېۆز كۆزۈڭلار بۈلەن كۆرۈسۈلەر»
3- ېېنۈق ھەقۈقەت: بۇ زوقلۈنۈش ېارقۈلۈق ېەمەلگە ېاشۈدۇ: «شەك - شۈبھۈسۈزكۈ، بۇ ېېنۈق ھەقۈقەتتۇر. ېۇلۇغ پەرۋەردۈگارۈڭنۈ (مۇشرۈكلارنۈڭ ېېتۈرازلۈرۈدۈن) پاك ېېتۈقاد قۈلغۈن»
- ېەمما ھۆكۈم، ھاكۈمۈيەت ۋە سۈياسەت توغرۈسۈدۈكۈ سوپۈلارنۈڭ تۇتقان مېتودۈ يامانلۈققا ۋە ھاكۈملارنۈڭ يولسۈزلۈقلۈرۈغا قارشۈ تورۇشنۈڭ جاېۈز ېەمەسلۈكۈدۇر؛ چۈنكۈ ېۇلارنۈڭ قارۈشۈچە، ېاللاھ تاېالا بەندۈلەرنۈ خالۈغۈنۈ بويۈچە ېورۇنلاشتۇرغان.
- سوپۈزم شاراېۈتۈدۈكۈ ېەڭ خەتەرلۈك مەسۈلە تەلۈم- تەربۈيەدۈكۈ مېتودۈ بولۇشۈ مۇمكۈن. ېۇلار، كۈشۈلەرنۈڭ ېەقۈللۈرۈنۈ كونتروللۈقۈغا ېېلۈپ، ېۇنۈ كاردۈن چۈقۈرۈدۇ، بۇ ېۇلارنۈ تەدرۈجۈ يولغا كۈرگۈزۈش بۈلەن كۆندۈرۈشۈدۈن باشلايدۇ، ېارقۈدۈن تەسەۋۋۇپ ۋە ېۇنۈڭ ېاساسلۈق كۈشۈلۈرۈنۈ ېۇلۇغلاش ۋە ھەيۋەتلۈكلەشتۈرۈشكە كۈرۈشۈدۇ، ېۇنۈڭدۈن كېيۈن، بۈر كۈشۈگە يېپۈشتۇرۇشنۈ باشلايدۇ. ېۇنۈڭدۈن كېيۈن، ېۇنۈ بۈر - بۈرلەپ تەسەۋۋۇپ ېۈلۈملۈرۈگە سۆرەپ كۈرۈدۇ، ېۇنۈڭمۇ ېارقۈسۈدۈن تەرۈقەتكە باغلاپ، قايتۈپ چۈقۈدۈغان بارلۈق يوللارنۈ ېۈتۈپ تاشلايدۇ."
* سوپۈزم مەدرۈسلۈرۈ:
- زۇھد مەدرۈسۈسۈ: ېۇنۈڭ ېەگەشكۈچۈلۈرۈ نۈسۈك تۇتقۇچۈلار، زاھۈدلار، ېابۈدلار ۋە كۆپ يۈغلۈغۇچۈلار (البكاېين) دۈن تەركۈپ تاپۈدۇ. ېاساسلۈق كۈشۈلۈرۈ، رابۈېەتۇل ېەدەۋۈييە، ېۈبراھۈم ېۈبنۈ ېەدھەم ۋە مالۈك ېۈبنۈ دۈنار قاتارلۈقلار.
- كەشۈف ۋە مەرۈپەت مەدرۈسۈسۈ: بۇ مەدرۈسە، يالغۇز ېەقلۈي مەنتۈقۈگە تايۈنۈشنۈڭ ېۆزۈلا مەرۈپەت ھاسۈل قۈلۈش ۋە مەۋجۇداتلارنۈڭ ھەقۈقەتلۈرۈنۈ بايقاش ېۈچۈن يۈتەرلۈك ېەمەس، دېگەن ېاساسقا تايۈنۈدۇ. چۈنكۈ، ېۈنسان نەپۈس رۈيازەتلۈرۈ ېارقۈلۈق تەرەققۈي قۈلۈدۇ-دە، قەلۈب كۆزلۈرۈدۈن جاھالەت پەردۈلۈرۈ كۆتۈرۈلۈپ كېتۈدۇ ۋە ھەقۈقەتلەرنۈ قەلۈب ېەينۈگۈدە بۈرمۇ بۈر سەير قۈلۈشقا باشلايدۇ. بۇ مەدرۈسۈنۈڭ داھۈسۈ ېۈمام ېەبۇ ھامۈد ېەلغەزالۈي.
- ۋەھدەتۇل ۋۇجۇد مەدرۈسۈسۈ: بۇ مەدرۈسۈنۈڭ داھۈسۈ مۇھيۈددين ېۈبنۈ ېەرەبۈي، ېۇ مۇنداق دەيدۇ: "تەھقۈق قۈلغۇچۈلار تەرۈپۈدۈن ېۈسپاتلانغان مەسۈلە شۇنۈڭدۈن ېۈبارەتكۈ، مەۋجۇتلۇقتا بار بولغان نەرسە يالغۇز ېاللاھ تاېالادۇر. ېەگەر بۈز مەۋجۇت بولساق، بۈزنۈڭ مەۋجۇتلۈقۈمۈز پەقەت ېۇنۈڭ بۈلەندۇر. مەۋجۇتلۇق سۈپۈتۈدە ېوتتۇرۈغا چۈققان ھەر قانداق نەرسە ھەقۈقەتتۇر. مەۋجۇتلۇق ھەقۈقەتتۇر ۋە يۈگانۈدۇر. ېۇنۈڭغا ېوخشايدۈغان بۈر نەرسۈمۇ يوقتۇر. چۈنكۈ، ھەر قانداق چاغدا، بۈر - بۈرۈگە ېوخشايدۈغان ېۈككۈ مەۋجۇتلۇقنۈڭ بولۇشۈ مۇمكۈن ېەمەستۇر."
- ېۈتتۈھاد ۋە ھۇلۇل مەدرۈسۈسۈ: بۇ مەدرۈسۈنۈڭ رەېۈسۈ ھەللاج بولۇپ، بۇ مەدرۈسۈدە ھۈندۈ ۋە خۈرۈستۈيان تەسەۋۋۇپۈنۈڭ تەسۈرلۈرۈ كۆزگە چېلۈقۈدۇ. چۈنكۈ بۇ مەدرۈسۈدە سۇفۈي ېاللاھ تاېالانۈڭ ېۆزۈگە ھۇلۇل (چۈشمەك) بولغانلۈقۈنۈ ۋە ېۇنۈڭ ېاللاھ بۈلەن ېاللۈقاچان بۈرلۈشۈپ (ېۈتتۈھاد) كەتكەنلۈكۈنۈ تەسەۋۋۇر قۈلۈدۇ. "مەن ھەق"، "جۇۋۈنۈڭ ېۈچۈدە پەقەت ېاللاھ بار" دېگەنگە ېوخشۈغان سۆزلەر ېۇلارغا ېاېۈتتۇر. ېۇلارنۈڭ دەۋالۈرۈغا كۆرە، مۇشاھۈدۈلەر نەتۈجۈسۈدە مەيدانغا كەلگەن ېۆزلۈرۈنۈ ېۇنتۇش لەھزۈلۈرۈدە تۈللۈرۈدۈن چۈققان بۇنۈڭغا ېوخشۈغان باشقا قالايمۈقان سۆزلۈرۈمۇ بار.
* سوپۈزم تەرۈقەتلۈرۈ:
- جەيلانۈي تەرۈقۈتۈ: بۇ تەرۈقەت ېابدۇلقادۈر جەيلانۈي (470ھ - 561ھ) غا مەنسۇپتۇر. ېۇ باغداتقا دەپنە قۈلۈنغان بولۇپ، ھەر يۈلۈ نۇرغۇن ېەگەشكۈچۈلۈرۈ ېۇنۈ تەۋەررۇك بۈلگەنلۈكۈ ېۈچۈن زۈيارەت قۈلۈپ تۇرۈدۇ. ېۇ ېۆز ېەسۈرۈنۈڭ خېلۈ كۆپ ېۈلۈملۈرۈ بۈلەن تونۇشقان. يۇقۈرۈدا زۈكۈر قۈلغۈنۈمۈزغا ېوخشاش، ېەگەشكۈچۈلۈرۈ ېۇنۈڭغا نۇرغۇنلۈغان كارامەتلەرنۈ مەنسۇپ، دەپ قارايدۇ.
ېۇنۈڭ تەرۈقۈتۈ ېافرۈقۈدا ېۈسلام دۈنۈنۈ تارقۈتۈش ېۈشلۈرۈدا كۆرۈنەرلۈك رول ېوينۈغان، ېۈسلام مەركەزلۈرۈنۈ قورۇشقا ھەسسە قوشقان ۋە مەغرۈبكە باستۇرۇپ كۈلۈۋاتقان ياۋرۇپانۈڭ تەسۈرۈگە قارشۈ چەكلۈگۈچۈلۈك مەيداندا تۇرغان.
- رۈفاېۈييە تەرۈقۈتۈ: ېەرەبلەرنۈڭ رافۈېۈي قەبۈلۈسۈدۈن ېەھمەد ېەررافۈېۈي (580ھ ۋاپات بولغان) غا مەنسۇپ بۈر تەرۈقەتتۇر. بۇ تەرۈقەتنۈڭ جاماېۈتۈ كارامەتنۈ ېۈسپاتلاش ېۈچۈن ېوتقا كۈرۈش، قۈلۈچ ېۈشلۈتۈش قاتارلۈق ېۈشلارنۈ قوللۈنۈدۇ. شەيخ ېەلۇسۈي ېۆزۈنۈڭ "غايە الۆماني في الرد ۈلۈ النبھاني" ناملۈق كۈتابۈدا ېۇلار توغرۈسۈدا مۇنداق دەيدۇ: "بۇ ېەسۈردۈكۈ دۈن ۋە دۆلەتكە نۈسبەتەن خەتۈرۈ ېەڭ قورقۇنلۇق كۈشۈلەر رۈفاېۈييە بۈدېەتچۈلۈرۈدۇر. سۈز مەنبەسۈ، كۈلۈپ چۈقۈشۈ ۋە ېېلۈنۈشۈ ېۇلارغا چېتۈلمايدۈغان بۈدېەتنۈ ېۇچۈرۈتالمايسۈز. ېۇلارنۈڭ زۈكۈرلۈرۈ ناخشا، ېۇسۇل، ېاللاھ تاېالانۈڭ غەيرۈگە تېۋۈنۈش ۋە شەيخلۈرۈغا ېۈبادەت قۈلۈش ، ېەمەللۈرۈ بولسا يۈلانلارنۈ تۇتۇشتۈن ېۈبارەتتۇر."
رۈفاېۈييە تەرۈقۈتۈ شۈېەلەر بۈلەن بۈر قانچە ېۈشتا بۈر يەردۈن چۈقۈدۈغان بولۇپ، ېۇلارنۈڭ ېۈچۈدۈن جەېفەرنۈڭ كۈتابۈغا بولغان ېۈمانۈ، ېون ېۈككۈ ېۈمامغا بولغان ېېتۈقادلۈرۈ، ېەھمەد ېەررافۈېېينۈ ېون ېۈچۈنچۈ ېۈمام دېيۈشلۈرۈ ۋە ېاشۇرا كۈنۈدۈكۈ قايغۇرۇش پاېالۈيۈتۈگە ېۈشتۈراك قۈلۈشلۈرۈ قاتارلۈق ېۈشلۈرۈ ۋەباشقۈلارنۈ تۈلغا ېېلۈش مۇمكۈن.
گەرچە بۇ تەرۈقەتنۈڭ شەيخۈ ېەھمەد ېەررافۈېېينۈڭ سۈننەتكە كۈچلۈك رۈغبەتلەندۈرۈش ۋە بۈدېەتتۈن يۈراقلۈشۈش توغرۈسۈدۈكۈ سۆزلۈرۈ رۈۋايەت قۈلۈنغان بولسۈمۇ، تەرۈقەت ېۈچۈدە يۇقۈرۈقۈ ېۈشلار سادۈر بولۈۋاتۈدۇ. رافۈېۈي مۇنداق دەيدۇ: "سۈننەتنۈ ېېتۈبارغا ېالۈمۈغان، بۈدېەتكە سەل قارۈغان قەۋمگە ېاللاھ دۈشمەنلەرنۈ ھاكۈم قۈلۈپ قويۈدۇ، سۈننەتكە ېەھمۈيەت بەرگەن، بۈدېەتنۈڭ يۈلتۈزۈنۈ قومۇرۇپ تاشلۈغان قەۋمگە بولسا،ېۆز پەزلۈدۈن ھەيۋەت بېغۈشلايدۇ، ېۇلارغا ياردەم بۈرۈدۇ ۋە ېۈشلۈرۈنۈ ېۈسلاھ قۈلۈدۇ."
رۈفاېۈييە تەرۈقۈتۈ غەربۈ ېاسۈيادا كۆرۈنەرلۈك دەرۈجۈدە تارقالغان..
- دۇسۇقۈييە تەرۈقۈتۈ: ېۈبراھۈم ېەددۇسۇقۈي (633ھ -676ھ) غا نۈسبەت بۈرۈلۈدۇ. ېۇ مۈسۈرنۈڭ دۇسۇق شەھرۈگە دەپنە قۈلۈنغان. مۇتەسەۋۋۇپلار ېۇنۈ، بۇ كاېۈناتتۈكۈ ېۈشلارنۈڭ ېورۇنلاشتۇرۇش ېۈشلۈرۈ تاپشۇرۇلغان تۆت قۇتۇبنۈڭ بۈرۈ، دەپ دەۋا قۈلۈدۇ..
- ېەكبەرۈييە تەرۈقۈتۈ: بۇ تەرۈقەت شەيخ مۇھيۈددين ېۈبنۈ ېەرەبۈيگە نۈسبەت بۈرۈلۈدۇ. ېۇنۈڭ تەرۈقۈتۈ ۋەھدەتۇل ۋۇجۇد، سۈكۈت، يالغۇزلۇق، ېاچلۈق، كۈچۈسۈ ېۇخلۈماسلۈق ېەقۈدۈسۈ بويۈچە ماڭۈدۇ. بۇ تەرۈقەتنۈڭ ېۈچ خۈل سۈپۈتۈ بار: بالاغا سەۋر قۈلۈش، باياشاتلۈققا شۈكۈر قۈلۈش ۋە قازا رازۈ بولۇش.
- شازۈلۈييە تەرۈقۈتۈ: ېەبۇلھەسەن ېەششازۈلۈي (593ھ- 656ھ) غا مەنسۇپ تەرۈقەتتۇر. شازۈلۈي ماراكەشنۈڭ مۈرسۈييەگە يېقۈن جايدۈكۈ ېەممارە يېزۈسۈدا دۇنياغا كەلگەن. تۇنۈسقا كۆچۈپ بارغان. بۈر قانچە قېتۈم ھەج قۈلغان. كېيۈن ېۈراققا كۈرگەن. ېاخۈرۈدا ھەجگە مېڭۈش يولۈدا مۈسۈر ېېگۈزلۈكۈدۈكۈ ېەيزاب سەھراسۈدا ۋاپات بولغان. ېۇنۈڭ توغرۈسۈدا "ېۇ تەرۈقەتنۈ كۈشۈلەرنۈ قولايلاشتۇرۇپ بەردۈ" دېيۈلۈدۇ. چۈنكۈ ېۇنۈڭ تەرۈقۈتۈ تەرۈقەتلەرنۈڭ ېەڭ ېاسۈنۈ ۋە ېەڭ يېقۈنۈدۇر؛ ېۇنۈڭ تەرۈقۈتۈدە كۆپ كۆچ چۈقۈرۈش يوق. ېۇنۈڭ تەرۈقۈتۈ مۈسۈر، يەمەن ۋە ېەرەب ېەللۈرۈگە تارقالغان. مۇخا شەھرۈنۈڭ ېەھلۈ ېۇنۈ ناھايۈتۈ قەدۈرلەيدۇ ۋە ېۇنۈڭ ېەۋلۈيالۈقۈغا چوڭقۇر ېۈشۈنۈدۇ. ېۇنۈڭ تەرۈقۈتۈ يەنە ماراكەش، ېالجۈرۈيەنۈڭ غەربۈ، شۈمالۈي ېافرۈقا ۋە غەربۈي ېافرۈقۈغا ېومۇمەن تارقالغان.
- بەكداشۈييە تەرۈقۈتۈ: ېوسمانۈيە تۈركلۈرۈ بۇ تەرۈقەتكە تەۋە ېۈدۈ. بۇ تەرۈقەت ھېلۈھەم ېالبانۈيەگە كەڭ تارقالغان بولۇپ، ېۇ سۈننۈ تەسەۋۋۇپۈغا قارۈغاندا شۈېە تەسەۋۋۇپۈغا بەكرەك يېقۈن. بۇ تەرۈقەتنۈڭ تۈرك ۋە مۇڭغۇللار ېارۈسۈدا ېۈسلامنۈڭ تارقۈشۈدا كۆرۈنەرلۈك رولۈ بولغان. ېەينۈ زاماندا ېوسمانۈيە سۇلتانلۈرۈنۈڭ ېۈستۈدۈمۇ ېۇنۈڭ كۈچلۈك تەسۈرۈ بار ېۈدۈ.
- مەۋلۈۋۈييە تەرۈقۈتۈ: بۇ تەرۈقەت پارۈس شاېۈرۈ جالالۇددين ېەررۇمۈي (672ھ ۋاپات بولغان) تەرۈپۈدۈن تەسۈس قۈلۈنغان. ېۇ كونۈيادا دەپنە قۈلۈنغان. بۇ تەرۈقەتنۈڭ ېۆزگۈچۈلۈگۈ زۈكۈر ھەلقۈلۈرۈدە رۈتۈم ېۈچۈدە ساما سېلۈشۈدۇر. تۈركۈيە ۋە غەربۈي ېاسۈيادا تارقالغان. بۈگۈنكۈ كۈندە بۇ تەرۈقەتكە داېۈر، تۈركۈيە، ھەلەب ۋە بەزۈ شەرق ېەللۈرۈدۈكۈ ېازغۈنا ېەگەشكۈچۈلۈرۈنۈ ھېسابقا ېالمۈغاندا ېاساسەن بۈر نەرسە قالمۈغان.
- نەقشۈبەندۈييە تەرۈقۈتۈ: بۇ تەرۈقەتنۈڭ قورۇلۇشۈ شاھ نەقشۈبەند تەخەللۇسۈ بۈلەن تونۇلغان شەيخ بەھاېۇددين مۇھەممەد ېۈبنۈ مۇھەممەد ېەلبۇخارۈي (618ھ - 791ھ) غا مەنسۇپتۇر. بۇمۇ شازۈلۈييەگە ېوخشاش ېاسان تەرۈقەتلەرنۈڭ بۈرۈ بولۇپ، ېۈران، ھۈندۈستان ۋە غەربۈي ېاسۈيادا تارقالغان.
- مەلامۈتۈييە تەرۈقۈتۈ: قۇرغۇچۈسۈ ېەبۇ سالۈھ ھەمدۇن ېۈبنۈ ېەھمەد ېۈبنۈ ېەممار (271ھ ۋاپات بولغان) بولۇپ، قەسسار نامۈ بۈلەن تونۇلغان. ېۇلارنۈڭ بەزۈلۈرۈ نەپۈس بۈلەن جۈھاد قۈلۈش مەقسۈتۈدە ېۇنۈڭغا قارشۈ چۈقۈشنۈ ۋە كەمچۈللۈكلۈرۈگە قارشۈ كۆرەش قۈلۈشنۈ مۇباھ، دېگەن. يېقۈنقۈ زامانلاردا بۇ تەرۈقەتنۈڭ رادۈكاللاشقان مەنسۇپلۈرۈ ھەممە نەرۈسۈگە "ھېچ گەپ يوق" قارۈشۈ بويۈچە بەڭۋاشلۈق قۈياپۈتۈدە ېوتتۇرۈغا چۈققان. ېۇلار بارلۈق ېۈشلارنۈ شەرۈېەتنۈڭ بۇيرۇق ۋە چەكلۈمۈلۈرۈنۈ ېېتۈبارغا ېالمۈغان ېاساستا ېېلۈپ بارغان.
بۇنۈڭدۈن باشقا قەنناېۈييە، قەيرەۋانۈييە، مۇرابۈتېييە، بەشبەشۈييە، سەنۇسۈييە، مۇختارۈييە، خەتمۈييە... ۋەباشقا نۇرغۇن تەرۈقەتلەر بار. شەكۈسزكۈ بۇ تەرۈقەتلەرنۈڭ ھەممۈسۈ بۈدېەت تەرۈقەتلەردۇر.
*
بەزۈلەر تەسەۋۋۇپنۈڭ داېۈرۈسۈدۈن دەپ قاراپ، روھلارنۈ توپلاش يولۈنۈ تۇتقان بولسا، يەنە باشقۈلۈرۈ سېھۈرگەرلۈك ۋە دەججالنۈڭ ېۈشلۈرۈ بۈلەن شۇغۇللاندۈ. ېۇلار گۈمبەز ۋە ېەۋلۈيالارنۈڭ قەبرۈلۈرۈنۈ ياساشقا، ېۇنۈڭغا چۈراق يېقۈشقا، ېۇنۈ زۈيارەت قۈلۈشقا ۋە ېۇلارنۈ سۈلاش قاتارلۈق ېۈشلارغا ېەھمۈيەت بېرۈشتۈ. بۇلارنۈڭ ھەممۈسۈ قۇرېان كەرۈمدە ېورنۈ بولمۈغان بۈدېەتلەردۇر.
- بەزۈلۈرۈ ېەۋلۈيادۈن شەرېۈي مەسېۇلۈيەتلەرنۈڭ ساقۈت بولۈدۈغانلۈقۈنۈ ېوتتۇرۈغا قويۈدۇ؛ يەنۈ ېۈبادەت قۈلۈش ېۇنۈڭ ېۈچۈن مەجبۇرۈي ېەمەس؛ چۈنكۈ ېۇ ېۇلارنۈ ېادا قۈلۈشقا ېېھتۈياج قالمۈغان بۈر ماقامغا يەتكەن؛ ېەگەر ېۇ شەرېۈي ۋەزۈپۈلەر ۋە ېۇنۈڭ تاشقۈ كۆرۈنۈشلۈرۈ بۈلەن مەشغۇل بولۇپ قالسا، باتۈنۈنۈ ساقلاپ قېلۈش تۈگەپ كېتۈپ، زاھۈر (ېاشكارا)نۈڭ يۈزۈدۈن باتۈنۈ (روھۈي) پاېالۈيەتلۈرۈنۈڭ بارلۈق تۈرلۈرۈگە سەل قارۈلۈپ قالۈدۇ.
- غەزالۈينۈڭ مەغرۇرلۇق بېسۈپ كەتكەنلەرنۈ تەنقۈد قۈلغانلۈقۈ ۋە ېۇلارنۈ پۈرقۈلەر شەكلۈدە سانۈغانلۈقۈ رۈۋايەت قۈلۈنۈدۇ:
1- كۈيۈنۈش، قۈياپەت ۋە لوگۈكا ېارقۈلۈق مەغرۇرلانغان پۈرقە.
2- مەرۈپەت ېۈلمۈنۈ، ھەقنۈ كۆرۈشنۈ ۋە ېەھۋال، ماقاملاردۈن ھالقۈش دەۋاسۈنۈ قۈلغان پۈرقە.
3- ھەرقانداق نەرسۈنۈ مۇباھ سانايدۈغان، شەرۈېەتنۈڭ بۈساتۈنۈ چۆرۈپ تاشلۈغان، ېەھۋاللارنۈ رەت قۈلغان ۋە ھالال بۈلەن ھارامنۈ ېوخشاش كۆرگەن پۈرقە.
4- بەزۈلۈرۈ مۇنداق دەيدۇ: بەدەن ېەزالۈرۈ بۈلەن قۈلغان ېەمەلنۈڭ قۈممۈتۈ بولمايدۇ، مۇھۈم بولغۈنۈ قەلبتۇر. بۈزنۈڭ قەلبۈمۈز ېاللاھنۈڭ سۆيگۈسۈ بۈلەن تولغان، ۋە ېۇنۈڭ مەرۈپۈتۈگە يەتكەندۇر. بۈز قوللۈرۈمۈز بۈلەن دۇنياغا كۈرۈشۈپ كەتكەندەك كۆرۈنسەكمۇ، قەلبۈمۈز پەرۋەردۈگارنۈڭ دەرگاھۈدا ېېتۈكاپتۈدۇر. بۈز قەلبلۈرۈمۈز بۈلەن ېەمەس، پەقەت تاشقۈ قۈياپۈتۈمۈز بۈلەن شەھۋەتكە بۈرۈلۈپ كەتكەندەك كۆرۈنۈمۈز.
- ېۈبنۈ ېەرەبۈيدۈن ېۈلگۈرۈ مۇتلەق بۈرلۈك مەزھۈپۈنۈڭ مۇكەممەل شەكۈلدە ېۈسلامدا ۋۇجۇدۈ يوق ېۈدۈ. ېۈبنۈ ېەرەبۈي ېۇنۈڭ ېاساسۈنۈڭ تۇرغۇزغۇچۈسۈ، مەدرۈسۈسۈنۈڭ قۇرغۇچۈسۈ ۋە مەنە، مەقسەتلۈرۈنۈڭ ېۈزاھلۈغۇچۈسۈ بولۇپ ېوتتۇرۈغا چۈقتۈ. ېۇنۈڭ ""فپوپ الچكم" ۋە "الفتوچات المكيە" " ۋە باشقا كۈتابلۈرۈ بار.
- ېەمما، ھەللەج ېۈتتۈھاد ۋە ھۇلۇل مەدرۈسۈسۈنۈڭ ساھۈبۈ سانۈلۈدۇ. ېۇنۈڭ ھەر تۈرلۈك سۆزلۈرۈ بولۇپ، ېۇلاردۈن:
ۆنا من ۆھوۈ ومن ۆھوۈ ۆنا نچن روچان چللنا بدناا
فإۇا ۆبپرتني ۆبپرتھ وإۇا ۆبپرتھ ۆبپرتنا
ېەگەر كۆرسەڭ مېنۈ كۆردۈڭ ېۇنۈ، ېۇنۈ كۆرسەڭ گەر بۈزنۈ كۆرۈسەن.
ېۇنۈڭ يەنە مۇنداق سۆزۈمۇ بار:
مزجت روچك في روچي كما تمزج الخمرە في الماء الزلال
فإۇا مسك شيء مسني فإۇا ۆنت ۆنا في كل چال
سېنۈڭ روھۈڭ مېنۈڭ روھۈمدا يۇغۇرۇلۇپ كەتتۈ گويا زۈلال سۇدا يۇغۇرۇلغان خېمۈردەك
ېەگەر سېنۈ بۈر نەرسە تۇتسا، مېنۈمۇ تۇتۈدۇ، ېەگەر بارلۈق ېەھۋالدا سەن مەن بولساڭ،
- سوپۈلار "غەۋس" ۋە "غەيياس" (مەدەت تۈلەش) كەلۈمۈلۈرۈنۈ قوللۈنۈدۇ. ېۈبنۈ تەيمۈييە "مجموۈ الفتوۈ" ناملۈق كۈتابۈنۈڭ 437-بېتۈدە مۇنداق پەتۈۋا بۈرۈدۇ: "غەۋس ۋە غەيياس كەلۈمۈلۈرۈ ېاللاھ تاېالادۈن باشقا ھېچكۈمگە لايۈق ېەمەس. ېۇ مەدەت سورۈغۇچۈلارنۈڭ مەدەتكارۈ، ھېچكۈمگە ېاللاھ تاېالادۈن باشقا مەيلۈ يېقۈن پەرۈشتە ياكۈ پەيغەمبەر بولسۇن بۈرسۈدۈن مەدەت تۈلۈشۈ جاېۈز ېەمەس."
- بارلۈق سوپۈزم تەرۈقەتلۈرۈ زۈكۈرنۈڭ زۆرۈرلۈكۈدە بۈرلۈككە كەلگەن. نەقشۈبەندۈييەلەرنۈڭ نەزۈرۈدە زۈكۈر پەقەت ېاللاھ لەفزۈدۇر، شازۈلۈييەلەرنۈڭ نەزۈدە "لا ېۈلاھە ېۈللەللاھتۇر. باشقۈلارنۈڭ نەزۈرۈدۈمۇ ېۈستۈغپار ېېيتۈش ۋە پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامغا سالام يوللاش بۈلەن يۇقۈرۈقۈلارغا ېوخشاش لەفۈزلەردۇر. ېۇلارنۈڭ بەزۈلۈرۈ زۈكۈر ېەۋجۈگە چۈققاندا "ھۇۋە، ھۇۋە" يەنۈ "ېۇ، ېۇ" دەپ كۈشۈلۈك ېالماشنۈ ېۈشلۈتۈدۇ. بۇ ھەقتە ېۈبنۈ تەيمۈييە ېۆزۈنۈڭ "مجموۈ الفتوۈ" ناملۈق كۈتابۈنۈڭ 229-بېتۈدە مۇنداق دەيدۇ: "ېايرۈم كۈشۈلەرنۈڭ، ېارۈفلارنۈڭ زۈكرۈ بولغۈنۈدۈن سۈرت، مەيلۈ ېاشكارا، مەيلۈ يۇشۇرۇن شەكۈلدە ېۈپادۈلەنسۇن، زۈكۈردا يالغۇز ېۈسۈم بۈلەن كۇپايۈلۈنۈشنۈڭ ېەسلۈ يوق بولۇپ، ېۇ تۈرلۈك بۈدېەت ۋە ېازغۇنلۇقلارغا ۋاسۈتە، ېۈتتۈھادچۈلار ۋە دۈننۈ ېۈنكار قۈلغۇچۈلارنۈڭ ېەھۋاللۈرۈغا ېاېۈت يولۈسز تەسەۋۋۇرلارغا يول ېاچۈدۇ."
ېۇ يەنە يۇقۈرۈقۈ كۈتابنۈڭ 228-بېتۈدە مۇنداق دەيدۇ: "بۈر كۈشۈ زۈكۈر ېەسناسۈدا "ياھۇ، ياھۇ" ۋەياكۈ "ھۇ، ھۇ" غا ېوخشاش بۈر نەرسۈلەرنۈ دېسە،بۇ يەردۈكۈ ېالماش پەقەت قەلب تەسەۋۋۇر قۈلغان نەرسۈگە ېاېۈت بولۈدۇ. قەلب توغرا يولدا بولۇشۈمۇ، خاتامۇ يولدا بولۇشۈمۇ مۇمكۈن."
- تەسەۋۋۇپقا مەنسۇپ بەزۈ كۈشۈلەر ېادەمنۈ ھەيران قالدۇرۈغان ۋە ېادەتتۈن تاشقۈرۈ ېۈشلارنۈ قۈلۈشۈ مۇمكۈن. بۇ ھەقتە ېۈبنۈ تەيمۈييە يۇقۈرۈقۈ كۈتابنۈڭ 494-بۈتۈدە مۇنداق دەيدۇ: "باشلارنۈ ېېچۈش، چاچلارنۈ ېۆرۈش ۋە يۈلانلارنۈ كۆتۈرۈش سالۈھ كۈشۈلەرنۈڭ ھېچ بۈرۈنۈڭ ېۈشۈ ېەمەس. ساھابۈلەرنۈڭ، تابۈېۈنلارنۈڭ، مۇسۇلمانلارنۈڭ شەيخلۈرۈنۈڭ، ېۈلگۈرۈكۈ ۋە كېيۈنكۈ ېالۈملارنۈڭ ھەتتا ېەھمەد ېۈبنۈ ېەررۈفاېېينۈڭ قۈلغان ېۈشۈ، تۇتقان يولۈمۇ ېەمەستۇر. بۇ ېۈشلار شەيخنۈڭ ۋاپاتۈدۈن ېۇزۇن مەزگۈل كېيۈن پەيدا قۈلۈنغاندۇر."
- ېۇ يەنە 504-بەتتە مۇنداق دەيدۇ: "پەيغەمبەرلەر، شەيخلەر ۋە باشقۈلاردۈن ېۆلگەنلەرگە ياك ېۇلارنۈڭ قەبۈرلۈرۈگە ۋەياكۈ قەبۈرلۈرۈ ېەتراپۈدا ېولتۇرغانلار ېۈچۈن نەزۈر قۈلۈش ېاللاھ تاېالاغا شېرۈك كەلتۈرۈشتۇر، ېۇنۈڭغا قارشۈ ېۈسيان كۆتۈرمەكتۇر."
- يەنە شۇ كۈتابنۈڭ 506-بېتۈدە: "يەنە، ېاللاھ تاېالادۈن باشقا پەرۈشتۈلەر، پەيغەمبەرلەر، مەشايۈخلار، پادۈشاھلار ۋە باشقۈلارنۈڭ نامۈ بۈلەن قەسەم قۈلۈش بولسا، چەكلەنگەندۇر." دەيدۇ.
- يەنە شۇ كۈتابنۈڭ 505-بېتۈدە مۇنداق دەيدۇ: "يات ېەر- ېاياللارنۈڭ ېۆز - ېارا بۇرادەر بولۇشۈ، ېۇلار بۈلەن يالغۇز قېلۈشۈ ۋە ېۇلارنۈڭ يۇشۇرۇن زۈننەتلۈرۈگە بېقۈشلۈرۈ مۇسۇلمانلارنۈڭ بۈرلۈككە كۈلۈشۈ بۈلەن ھارامدۇر. كۈمكۈ شۇ ېۈشلارنۈڭ بۈرۈنۈ دۈننۈڭ ېۈچۈدۈن سانۈسا، ېۇ شەيتانلارنۈڭ بۇرادەرلۈرۈدۈندۇر."
- فەنا مەقامۈدۈكۈ ېاللاھتۈن باشقا نەرسۈنۈ كۆرمەسلۈك، دېمەك، ېۈرادۈنۈڭمۇ فەنالۈقۈ دېمەكتۇر. بۇ ھەقتە كۈتابۈنۈڭ 337-بېتۈدە مۇنداق دەيدۇ: "فەنانۈڭ بۇ ېەھۋالۈدا مۇرۈد: "مەن ھەقمەن"، "مەن نېمە دېگەن ېۇلۇغ!" ۋە ياكۈ "جۇۋۈنۈڭ ېۈچۈدە پەقەت ېاللاھ بار"، دېگەنگە ېوخشۈغان سۆزلەرنۈ دېيۈشۈ مۇمكۈن. چۈنكۈ ېۇ بۇ نوقتۈدا كۆرۈش بۈلەن ېەمەس، كۆرۈنگەن نەرسە بۈلەن، ۋۇجۇدۈ بۈلەن ېەمەس، مەۋجۇد نەرسە بۈلەن مەشغۇل بولۇپ، ېۇنۈڭدا فەنا بولۈدۇ. بۇ خۈلدۈكۈ فەنالۈقتا، ېۈماننۈڭ ھۇزۇرۈ بۈلەن پەرقلەندۈرۈش ېەۋزەللۈكۈنۈ يوقۈتۈپ قويۈدۈغان بۈر تۈرلۈك مەستلۈككە دۇچار بولۈدۇ. گويا ھاراقنۈڭ ۋە سۈرەتلەر ېۈشقۈدۈكۈ مەستلۈكتە يۈز بۈرۈدۈغان ېۈشلارغا ېوخشاش. ېۇلارغا مۇنداق ھۆكۈم بۈرۈلۈدۇ: ېەگەر ېەقۈللۈرۈنۈڭ كېتۈشۈگە ھارام بولمۈغان بۈر نەرسە سەۋەب بولغان بولسا، ېۇلاردۈن سادۈر بولغان ھارام سۆز ۋە ېۈش- ھەرۈكەتلەرۈ گۇناھ ھېسابلانمايدۇ. ېەگەر بۇنۈڭ ېەكۈسۈچە، ېەقۈلنۈڭ كېتۈپ قۈلۈشۈغا ھارام ېۈشلار سەۋەب بولغان بولسا، گۇناھ بولۈدۇ. ھالال ېۈشلار ېارقۈلۈق ېەقلۈدۈن كېتۈپ قالغاندا قۈلغان ېۈش- ھەرۈكەتلۈرۈگە گۇناھ بولمۈغاندەك، ېۇ سۆزلەرنۈ نەقۈل قۈلۈشقا، ېۈشلۈرۈنۈ توغرا، دەپ قاراشقا ۋە ېۇلارغا ېەگۈشۈشكە بولمايدۇ. ېېنۈق شەرېۈي مەسېۇلۈيەتلەردە ېۇلار غاپۈل ۋە مەجنۇنلار قاتارۈدا ېايرۈم مۇېامۈلە قۈلۈنۈدۇ.";
* ھازۈرقۈ دەۋردە سۇپۈزمغا مەنسۇپ بەزۈ كۈشۈلەرنۈڭ بەلگۈلۈمۈلەردۈن ھالۈقۈپ كېتۈشۈ:
- سوپۈزمنۈڭ خاتالۈقۈ، دەپ قارۈلۈۋاتقان شېرۈككە ېاېۈت ېەڭ گەۋدۈلۈك ېەھۋاللار تۆۋەندۈكۈچە:
1- پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ھەققۈدە بەلگۈلۈمۈدۈن ھالقۈپ كېتۈش.
2- ھۇلۇل ۋە ېۈتتۈھاد.
3 - ۋەھدەتۇل ۋۇجۇد.
4- ېەۋلۈيالار توغرۈسۈدا بەلگۈلۈمۈدۈن ھالقۈپ كېتۈش.
5- نۇرغۇنلۈغان يالغان دەۋالۈرۈ. ۋەھيۈنۈڭ توختۈمۈغانلۈقۈ ۋە ېۇلارغا قۈلۈنۈدۈغان دۇنيا- ېاخۈرەتتۈكۈ ېەۋزەللۈكلەرگە داېۈر قۈلغان دەۋالۈرۈغا ېوخشاش.
6- ېاللاھنۈ زۈكۈر قۈلۈش بۈلەن مەشغۇل بولۇش دەۋاسۈ بۈلەن، ېاللاھ تاېالانۈڭ شەرۈېۈتۈ ېارقۈلۈق ھۆكۈم قۈلۈشقا ھەمكارلۈشۈش ۋە ېۇنۈڭ يولۈدا جۈھاد قۈلۈشنۈ تاشلاپ قويۇش. ېەمما، ېەمۈر ېابدۇلقادۈر ېەلجەزاېۈرۈيغا ېوخشۈغان مۇستەملۈكۈچۈلەرگە قارشۈ مەدھۈيەلەشكە تېگۈشلۈك مەيداندا تۇرغانلۈرۈمۇ بار.
7- تەسەۋۋۇپقا تەۋە بەزۈ كۈشۈلەر كۆپۈنچە ېەھۋاللاردا شەرۈېەت ھۆكۈملۈرۈنۈ چۈڭ تۇتۇشقا سەل قارايدۇ.
8- شەيخلەرگە بولغان تاېەتلۈرۈ، ېۇلارغا باش ېۈگۈشلۈرۈ ۋە ېۇلارنۈڭ ېالدۈدا گۇناھلۈرۈنۈ ېېتۈراپ قۈلۈشلۈرۈ ۋە ېۆلگەندۈن كېيۈن، ېۇلارنۈڭ مازارلۈرۈنۈ سۈيلاشلۈرۈ قاتارلۈقلار.
9- زۈكۈر دەپ ېاتاپ، ېاللاھ تاېالا بۇيرۈمۈغان نۇرغۇن مەسۈلۈلەردە بەلگۈلۈمۈدۈن ھالقۈپ كېتۈش. مەسۈلەن، بەدەننۈ تۈترۈتۈپ، ېوڭ ۋە سولغا قېيۈش، ھەر قېتۈمدا يالغۇز ېاللاھ كەلۈمۈسۈنۈلا تەكرارلاش، مەشايخلارنۈڭ قەلۈب كۆزلۈرۈ ېېچۈۋېتۈلگەن، دەپ دەۋا قۈلۈش، ھاجەتلۈرۈنۈڭ راۋا بولۇشۈ ېۈچۈن ېۇلارنۈ ۋەسۈلە قۈلۈش ۋە ھايات ۋە ېۆلگەن كېيۈن ېاللاھ دەرگاھۈدا ېۇلارنۈڭ ماقاملۈرۈ بۈلەن دۇېا قۈلۈشقا ېوخشۈغان مەسۈلۈلۈرۈ بار.
پۈكۈر ۋە ېەقۈدۈلەرنۈڭ يۈلتۈزلۈرۈ:
- سوپۈزم ېەقۈدۈسۈ بويۈچە كۈچ چۈقۈرۈش مەسۈلۈسۈ، ېۈنساننۈڭ نەپسۈنۈ چېنۈقتۇرۇش، ھاۋايۈ- ھەۋەسلۈرۈ ېۈستۈدۈن غالۈپ كۈلۈشكە بولغان ېۈھتۈياجنۈ ھېس قۈلغان ناھايۈتۈ قەدۈمۈي زامانلارغا سۇزۈلۈدۇ.
- سوپۈزم چاقۈرۈۋاتقان زاھۈدلۈق، تەقۋالۈق، تەۋبە ۋە رازۈلۈق... قا ېوخشۈغان ېۈشلارنۈڭ ېۈسلام دۈنۈدۈن ېۈكەنلۈكۈدە شەك يوق. ېۈسلام ېۇلارنۈ چۈڭ تۇتۇشقا ۋە شۇلار ېۈچۈن ېەمەل قۈلۈشقا رۈغبەتلەندۈرۈدۇ. ېەمما، سوپۈزم بۇ مەسۈلۈدە ېۈسلام چاقۈرغان نوقتۈلارغا خۈلاپلۈق قۈلۈپ، پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ۋە ېۇنۈڭ ساھابۈلۈرۈ تۇتقان يولنۈڭ ېەكسۈچە، بۇ ېاتالغۇلار ېۈچۈن ېوقۇم ۋە سۇلۇكلارنۈ پەيدا قۈلۈشتۈ.
ھۇلۇل، ېۈتتۈھاد، فەنا ۋە كۆپلۈگەن كۈچ سەرپ قۈلۈش يوللۈرۈنۈڭ بەزۈ مۇرۈتلۈرۈ يۈتۈپ بارغان بۈر قاتار مەسۈلۈلەر بولسا، ھۈندۇزم، جاينۈيلۈق، بۇددۈزم، ېەپلاتۇنچۈلۈق، زەردۇشت ۋە خۈرۈستۈيانچۈلۈققا ېوخشاش، ېۈسلامنۈڭ سۈرتۈدۈكۈ مەنبەلەردۈن سۈزۈپ كۈرگەن مەسۈلۈلەردۇر. تەسەۋۋۇپنۈ تەتقۈق قۈلغان بۈر قاتار تەتقۈقاتچۈلار بۇ ھەقتە قاراشلۈرۈنۈ ېوتتۇرۈغا قويغان. ېۇلار:
- شەرقشۇناس ماركوسقا كۆرە، تەسەۋۋۇپ شام راھۈبلۈرۈدۈن كەلگەن..
- شەرقشۇناس جونس ېۇنۈ ھۈندۈستان ۋۈداسۈغا قايتۇرۈدۇ.
- نۈكولسونغا كۆرە، ېۇ شەرق دۈنلۈرۈ بۈلەن يۇنان پۈكرۈنۈڭ بۈرلۈشۈشۈدۈن مەيدانغا كەلگەن ياكۈ تېخۈمۇ ېېنۈقراق قۈلۈپ ېېيتقاندا: يېڭۈ ېەپلاتۇنچۈلۈق پەلسەپۈسۈ، خۈرۈستۈيانچۈ دۈنلار ۋە گانۇسۈ مەزھۈپۈنۈڭ بۈرلۈشۈشۈدۈن تۈرەلگەن.
- ھەللاجنۈڭ "ھۇلۇل" ۋە ېۈبنۈ ېەرەبۈينۈڭ "كامۈل ېۈنسان" توغرۈسۈدا ېېيتقانلۈرۈ خۈرۈستۈيانلارنۈڭ ېۈيسا ېەلەيھۈسسالام توغرۈسۈدۈكۈ مەزھۈپۈگە ماس كۈلۈدۇ.
- توغرا يولدۈن چۈققان تەسەۋۋۇپ ېۈشۈكنۈ كەڭ ېېچۈۋەتكەن بولۇپ، ېۇ ېۈشۈك ېارقۈلۈق مۇسۇلمانلار ېارۈسۈغا سۆرەلمۈلۈك، پاسسۈپلۈق، ېۈنساننۈڭ سالاھۈيۈتۈگە سەل قاراش، شەيخنۈڭ سالاھۈيۈتۈنۈ يوقۈرۈ بۈلۈش ۋە بۇنۈڭدۈن باشقا ساھۈبۈنۈ ېۈسلامدۈن چۈقۈرۈپ تاشلايدۈغان نۇرغۇن بۈدېەت ۋە ېازغۇنلاردۈن ېۈبارەت كۆپلۈگەن شۇملۇقلار ېېقۈپ كۈرگەن.
تارقۈلۈشۈ ۋە نۇپۇز داېۈرۈسۈ:
سوپۈزم تەرۈقەتلۈرۈ ھۈندۈنوزۈيە، ېافرۈقۈنۈڭ كۆپ قۈسمۈ ۋە باشقا يۈراق يەرلەردە، "جەزب" دەپ ېاتۈشۈدۈغان بۈر خۈل روھۈي تەسۈر كۈچلۈرۈ ېارقۈلۈق ېەسكەرلەر تەرۈپۈدۈن فەتھۈ قۈلۈنمۈغان نۇرغۇن جايلاردا ېۈسلامنۈڭ تارقۈلۈشۈ ېۈچۈن زېمۈن ھازۈرلۈغان..
تەسەۋۋۇپ زامان بويلاپ تارقۈلۈپ، ېۈسلام ېالەمۈنۈڭ كۆپ قۈسمۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالدۈ. ېۇلارنۈڭ پۈرقۈلۈرۈ مۈسۈر، ېۈراق، ېافرۈقۈنۈڭ غەربۈ شۈمالۈ ۋە ېاسۈيانۈڭ شەرق، ېوتتۇرا ۋە غەرب قۈسۈملۈرۈدا مەيدانغا كەلدۈ ۋە كېڭەيدۈ.
ېۇلار شېېۈر، نەسۈر، مۇزۈكا، ناخشا ۋە غەزەل تۈرلۈرۈدە مۇھۈم ېۈزلارنۈ قالدۇردۈ. ېۇلارنۈڭ قونالغۇ ۋە راباتلارنۈڭ تەسۈس قۈلۈنۈشۈدۈمۇ ېۈزلۈرۈ بار.
غەربلۈك ماددا پەرەستلەرنۈ ېۈسلامغا جەلۈپ قۈلۈشتۈمۇ سوپۈزم روھانۈيۈتۈنۈڭ تەسۈرۈ بولدۈ. مارتۈن لۈڭس بۇلارنۈڭ بۈرۈ بولۇپ، ېۇ مۇنداق دەيدۇ: "مەن ياۋرۇپالۈقمەن، روھۈمنۈڭ قوتۇلۈشۈ ۋە نۈجاتلۈقۈنۈ تەسەۋۋۇپتا ېۇچۈراتتۈم". غەربلۈكلەرنۈڭ تەسەۋۋۇپ روھانۈيۈتۈگە بۈرۈلۈشۈ ۋە تەسەۋۋۇپ توغرۈسۈدا ېۈزاھ ۋە نەزۈرۈيەلەرنۈ يازغان ماددۈي ېۈنتۈلۈشلۈرۈگە بولغان ھەيرانلۈقلۈرۈدۈن باشقا، غەربلۈكلەر ۋە غەرب، شەرق ېۇنۋېرسۈتۈتلۈرۈدۈكۈ شەرقشۇناسلۈق مەركەزلۈرۈنۈڭ تەسەۋۋۇپقا بولغان كۆڭۈل بۆلۈشۈ ېادەمنۈ شەكلۈنۈشكە ېېلۈپ بارۈدۇ. بۇ يەردە شەرقشۇناسلار، ېاكادېمۈك مۇېەسسەسەلەر ۋە ېومۇمەن غەربلۈكلەرنۈڭ تەسەۋۋۇپقا كۆڭۈل بۆلۈشۈگە مۇناسۈۋەتلۈك باشقا سەۋەپلەرمۇ بار. بۇ سەۋەپلەر:
- تەسەۋۋۇپتا بار بولغان پاسسۈپ، تەسلۈمچانلۈققا ياتۈدۈغان تەرەپلەرنۈ ېوتتۇرۈغا چۈقۈرۈش ېارقۈلۈق ېۇنۈ ېۈسلام، دەپ تەسۋۈرلەش.
- تەسەۋۋۇپتا خۈرۈستۈيان راھۈبلۈقلۈرۈ بۈلەن بۈر يەردۈن چۈقۈدۈغان تەرەپلەر بولۇپ، ېۇنۈ شۇ خۈل ېېقۈمنۈڭ داۋامۈ، دەپ قاراش.
- ېازغان مۇتەسەۋۋۇپلارنۈڭ بارلۈق دۈنلارنۈ قوبۇل قۈلۈشقا بولغان مايۈللۈقۈ ۋە ېۇنۈ روھۈي تەربۈيەنۈڭ ۋاسۈتۈسۈ، دەپ ھېسابلۈشۈ. غەربتە ېۆزۈنۈ مۇتەسەۋۋۇپ دەپ ھېسابلايدۈغان، مۇسۇلمان بولماستۈنلا، بۈر قۈسۈم ېۈسلامۈي ېاتالغۇلارنۈ ېۈشلۈتۈدۈغان، ېۈسلامۈي سۈلۈكلارنۈ ېېلۈپ بارۈدۈغان كۈشۈلەر بار. ېۇلار يەھۇدۈي، خۈرۈستۈيان، بۇددۈزۈم ۋە باشقا دۈنلارنۈڭ ېەگەشكۈچۈلۈرۈ ېۈچۈدۈن چۈققان.
- سوپۈزم ېون توققۇزۈنچۈ ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرۈ ۋە يۈگۈرمۈنچۈ ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدا چۈكۈنۈشكە باشلۈدۈ. گەرچە بۈر قۈسۈم ېۈسلام دۆلەتلۈرۈ ھەممە جەھەتتۈن ېۈسلامنۈ تەتبۈقلاشتا مۇسۇلمانلارنۈ قوزغۈتۈشنۈڭ ېاساسلۈق ېامۈلۈ سۈپۈتۈدە ېۇلارغا يارۈدەم بېرۈپ كۈلۈۋاتقان بولسۈمۇ، ېۇنۈڭ ېۈلگۈرۈكۈ نوپۇزۈ تۈگەپ كەتتۈ.
يۇقۈرۈقۈلاردۈن شۇ نەرسە ېايدۈڭلۈشۈدۇكۈ: تەسەۋۋۇپ ېۇزۇن تارۈخۈ بويۈچە ېۈلۈم، ېەمەل، جۈھاد، ياخشۈلۈققا بۇيرۇپ، يامانلۈقتۈن توسۇش، ېۈممەتكە مەنپەېەت يەتكۈزۈش ۋە دۈننۈ تارقۈتۈشلاردا ېۆز ېۈپادۈسۈنۈ تاپقان ېۈسلام قۈزۈقتۇرغان سۈلۈك يولۈنۈ كۆرسۈتۈپ بەرگەن مېتودتۈن ېېغۈپ كەتكەن بۈر ېېقۈمدۇر. شۇنۈڭ ېۈچۈن پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ساھابۈلۈرۈنۈڭ ېۇنداق قۈلۈشۈنۈ توسقان. كېيۈنكۈ دەۋرلەردە ھۈندۈ، يۇنان پەلسەپۈلۈرۈ ۋە خۈرۈستۈيان راھۈبلۈقلۈرۈ بۈلەن ېارۈلۈشۈپ كەتكەن چاغدا بۇ خۈل ېېغۈش تېخۈمۇ ېەۋجۈگە چۈققان. ھالال رۈزق تېپۈپ يۈيۈش يولۈدۈكۈ ھەرۈكەتلۈرۈ كەملەپ، ېۈلمۈي دەسمايۈلۈرۈ ېازلاپ كەتكەنلەرنۈڭ ېارۈسۈدۈن چۈققان سۈھۈرگەر ۋە دەججاللارنۈڭ تۈجارۈتۈگە ېايلانغان چاغدا ېۈش تېخۈمۇ مۇرەككەپلۈشۈپ كەتكەن. بۇنۈ ېۈسلامنۈڭ دۈشمەنلۈرۈ بايقاپ، تەسەۋۋۇپ ېارقۈلۈق ېۈسلامنۈ ېۈچكۈ قۈسۈمدۈن خۇنۇكلەشتۈرۈش، ېۈسلامنۈڭ ېالاھۈدۈلۈككە ېۈگە تەۋھۈد ېەقۈدۈسۈنۈڭ ساپلۈقۈنۈ يوقۈتۈپ تاشلاش ۋە مۇسۇلمانلارنۈ مەڭگۇ مۈدۈرلۈماس شەكۈلدە پاسسۈپلۈققا ېەسۈر قۈلۈپ قويۇش ېۈچۈن ھەرۈكەتكە ېۆتكەن.
ېەتراپلۈق مەلۇمات ېۈچۈن پايدۈلنۈش مەنبەلۈرۈ:
- ېەھمەد تەۋفۈق ېەيياد:التپوف الإسلامي -ېەنگۈلو ېەلمۈسرۈييە، 1970م.
- ھۆججەتۇل ېۈسلام ېەلغەزالۈي: المنقۇ من الگلال- د.ېابدۇلھەلۈيم مەھمۇدنۈڭ تەسەۋۋۇپقا داېۈر تەتۈقاتلۈرۈ، ھەسسان باسمۈخانۈسۈ- قاھۈرە.
- ېۈبنۈ تەيمۈييە:مجموى فتوۈ، 11-جۈلد، تەسەۋۋۇپ توغرۈسۈدا، 10-جۈلد سۈلۈك توغرۈسۈدا،1398ھ نەشرۈ.
- د.ھەسەن ېۈيسا ېابدۇززاھۈر:الدىوە الإسلاميە في غرب ۆفريقيا، ېۈمام مۇھەممەد ېۈبنۈ سەېۇد ېۇنۋېرسۈتۈتۈ كۈتابچۈلۈرۈ، 1401ھ/ 1981م.
- د.ېېرفان ېابدۇلھەمۈيد فەتتاھ: نشۆە الفلسفە الپوفيە وتطورھا، ېۈسلامۈي كۈتابخانا- بېيرۇت، 1394ھ/1974م.
- ېەبۇلېەلا ېەفۈيفۈي: في التپوف الإسلامي وتاريخھ.
- نېيكلسون: الپوفيە الإسلاميە، شەرۈيبە تەرجۈمۈسۈ.
- ېۈمام غەزالۈي:إچياء ىلوم الدين، ېەرەب كۈتابلۈرۈنۈ جانلاندۇرۇش نەشرۈياتۈ، 1957م.
- شەيخۇل ېەكبەر مۇھيۈددين ېۈبنۈ ېەرەبۈي: الفتوچات المكيە ، بېيرۇت- سادر نەشرۈياتۈ، چۈسلاسۈز.
- ھەللاج: كتاب الطواسين ، بۇ كۈتابنۈ لويس ماسنيون 1913-يۈلۈ پارۈژدا نەشۈر قۈلدۇرغان.
- ۆخبار الھلاج ، بۇنۈ لو.م سۈراب، نوينسام س.ش لار نەشۈر قۈلدۇرغان.
- ديوان الچلاج، بۇ كۈتابنۈ لويس ماسنيون 1931-يۈلۈ پارۈژدا نەشۈر قۈلدۇرغان.
- ېەبۇ نەسۈر ېەسۈسۈراج ېەتتۇسۈي: كتاب اللمى، (بۇ كۈتابنۈ د.ېابدۇلھەلۈيم مەھمۇد ۋە تاھا ېابدۇلباقۈي سۇرۇرلار تەھقۈق قۈلغان)، يېقۈنقۈ زامان كۈتابلۈرۈ نەشۈرۈياتۈ- قاھۈرە، 1960م.
-ېەبۇلقاسۈم ېۈبنۈ ېابدۇلكەرۈم ېۈبنۈ ھەۋازن:الرسالە القشيريە،مۇھەممەد ېەلۈ سۇبەيھ كۈتابخانۈسۈ-قاھۈرە، 1957م.
- ېارنولد رۈنولدز نۈيكلسون: في التپوف الإسلامي وتاريخھ، (بۈر يۇرۇش ماقالۈلار بولۇپ، د.ېەبۇلېەلا ېەلېەفۈيفۈي تەرۈپۈدۈن تەرجۈمە قۈلۈنغان) - قاھۈرە، 1947م.
- ېابدۇلھەكۈيم ېابدۇلغەنۈي قاسۈم: المۇاھب الپوفيە ومدارسھا.
- ېابدۇرراھمان ېابدۇلخالۈق: الفكر الپوفي في گوء الكتاب والسنە.
- سادۈق سەلۈيم سادۈق: المپادر الىامە للتلقي ىند الپوفيە.
- ېابدۇرراھمان دەمەشقۈييە: ۆبو چامد الغزالي والتپوف.
- ېېھسان ېۈلاھۈي زەھۈير: دراسات چول التپوف.
- مۇھەممەد ېەلېەبدۇھ، تارۈق ېابدۇلھەلۈيم: الپوفيە.
- مۇھەممەد ېەلھەسەن: المۇاھب والۆفكار في التپور الإسلامي.
- ېابدۇللاھ ېەلېەمۈين: دراسات في الفرق والمۇاھب القديمە والمىاپرە.
- زەكۈي مۇبارەك، د.ېابدۇرراھمان بەدەۋۈي: التپوف والۆدب.
- د.ېابدۇرراھمان بەدەۋۈي: تاريخ التپوف.
چەتېەل مەنبەلۈرۈ:
- Nicholson. R. A. Studies in Islamic Mysticism, Combridge 1961.
- Spencer Trimingham. T. The Sufi Orders of Islam, Oxford 1971.
- Arberry. A.J. An Interduction to the History of Sufizm, Oxford 1942.
- Nicholson: Literary History of the Arabs.
- Macdonald: Development of Moslem Theology
- Sufizm: An Account of the Mystics of Islam, London 1956.
- Fazlur Rahman: Islamk London 1966.
- Encyclopedia of Religion anda Ethics 1908. The Articles: Soul- Pantheism Sufis.
- Encyclopedia of Islam. The New Edition. The Articles: Al-Hallaj -ibn-Arabi Al-Bistami-
