>/A]C$?3 4k225~GQ:C تور ئەدەبىياتىنىڭ شەكىللىنىشىگە نەزەر
3:iEt (iCI VW\S>=O 99 `E$vWZq} كىۋىر ھىمىت
MDF_Xr-hZ %>&ex0j] 67(s\ UfX~GC;B 1.دۇنيا تور ئەدەبىياتىنىڭ شەكىللىنىشىگە نەزەر
o ks;G([ Ikdj?"+ O « 1969 -يىلى 10-ئاينىڭ 26-كۈنى كەچتە ئامېرىكا كالفورنىيە ئۇنىۋېرستىتىدىن سىتەنفورد ئۇنىۋېرستىتغا تور ئارقىلىق « LO » دېگەن ئىككى خەت يوللاندى، بۇ قېتىمقى مۇۋەپپەقيەت دۇنيادىكى تۇنجى تور ئالاقىسىنى ئەمەلگە ئاشۇردى. شۇنداقلا ئىنتېر تورىنىڭ مەيدانغا كەلگەنلىكىنى جاكارلىدى. بۈگۈنگە قەدەر 40 يىلغا يېقىن بولغان ئنتېر تورى نۇرغۇنلىغان كىشىلەرنىڭ نەزىرىدە 20-ئەسردىكى ئەڭ بۈيۈك كەشپىياتلارنىڭ بىرى سانىلىپ كەلدى ھەم دۇنيانىڭ ھەرقايسى بۇلۇڭ پۇچقاقلىرىغا قەدەر يېتىپ باردى.» [1] كومپىيۇتېرنىڭ ئنسانلار جەمئيتىنىڭ ھەرقايسى ماددىي ۋە مەنىۋى ئشلەپچىقىرش ساھەلىرىدە كەڭ كۆلەمدە قوللىنىلىشى ھەم تور ئارقىلىق ھەرقايسى ساھەلەرنڭ بىر-بىرگە چېتىلشى ئارقىسىدا ئەدەبىيات-سەنئەت ئىشىلىرمۇ ئۇنىڭ سىرتىدا قالمىدى. ئەدەبىي ئەسەرلەرنىڭ تورغا قەدەم قويۇشى بىلەن بىر قىسم تور ئشتىراكچىلىرنىڭ ئەدەبىيات بىلەن شۇغۇللىنىشى ھەم مەلۇم ساندىكى كىشلەرنىڭ تور يېزىقچىلىقى قىلىشى ۋە تور ئوقۇشلىقىدىن بەھرىمان بولۇشى، شۇنداقلا توردا ئەدەبىيات سۆھبەت ئالاقىلىرىدە بولۇشى ئارقىسىدا شەكىللەندى. 20-ئەسىرنىڭ 80- يىللىرى مەيدانغا كەلگەن ھالقىما تېكىست تېخنىكسى تور ئەدەبىياتنىڭ شەكللىنىشى ۋە بەدىئي جەھەتتە ياخشىلىنشنىڭ ئاساسىي بولۇپ قالدى. تور ئەدەبىياتى بولسا ھالقىما تېكىست تېخنىكسى، تور تارقىتش تېخنىكسى ۋە ئەنئەنىۋى ئەدەبىياتنىڭ بىرىكىشىنىڭ مەھسۇلى بولۇپ قالدى.
,1{qZ(l1 Br!; Ac&N ئاۋۋال چەتئەل تور ئەدەبىياتىنىڭ شەكىللىنش ئەھۋالىغا نەزەر سالساق ماتېرىياللارغا ئاساسلانغاندا، دۇنيا تور ئەدەبىياتى ئەڭ ئاۋۋال ئامېرىكا، ياۋرۇپا قاتارلىق ئنتېر تورى تەرەققىي قىلغان دۆلەتلەردە 20-ئەسىرنىڭ 70-يىللىرىدىكى تور يېزىقچىلىقىدىن بىخ سۈرگەن. شۇنداقلا ئۇ تور مۇزىكسى، توردا رەسىم سېزىش، توردا فىلىم ئىشلەش، توردا لايھىلەش قاتارلقلارغا قارىغاندا خېلىلا كىيىن بولدى ھەم ئۇلارنىڭ كۈچلۈك تەسىرنى قوبۇل قىلدى. 80- يىللارغا كەلگەندە ئستىخىيلىك ھالدىكى تور ئەدەبىياتى ئىجادىيەت پائالىيتى شەكىللەندى. 1987 - يىلى مىچىل جويس ئامېرىكا كومپيۇتېر بىرلەشمىسنڭ بىرىنچى قېتملىق ھالقىما تېكىست تېما قىلنغان يىغىندا، تۇنجى قېتىم ھالقىما تېكست ھېكايىسى «چۈشتىن كىيىنكى ئىش» نى ئېلان قىلدى. بۇ نادىر ھالقىما تېكىست ھېكايسىنىڭ قىممىتى پەقەت ئۇنىڭغا ھالقىما تېكىست تېخنىكسىنىڭ قوللىنىلغانلىقىدىلا ئەمەس، بەلكى كېينكى ھالقىما تېكىست ھېكايلىرنىڭ تور تەرىپىدىن قۇبۇل قىلىنشىنىڭ ئاساسىنى سېلىپ بەرگەنلىكىدە ئىدى. كېيىن ھالقىما تېكىست ئەسەرلىرنىڭ تور نۇسخسى ۋە ئۈن-سىن نۇسخسنڭ نەشىردىن چىقشى بىلەن بىر مەزگىل ھالقىما تېكست ھېكايلىرى ئىجادىيەت قىزغىنلىقى كۆتۈرۈلدى. بۇ ھالقىما ھېكايىلىرى تېكىستىنىڭ سىرتىدا تۇتاشتۇرۇش، ئالماشتۇرۇش، ھالقىش، تېكىست ئىچىدە تاللاپ ئۇلاش، مەلۇم ۋاقىت ئىچىدە ئاپتۇماتىك ئالماشتۇرۇش ھەم كۆپ بەتلەر ئىچىدە ئىختىيارى ئالماشتۇرۇش ئېلىپ بېرىپ، ھەرىكەتچان ھالەت شەكللەندۈردىغان كۆپ ۋاستلىك ئوقۇشلۇق بولۇپ، كەڭ ئوقۇرمەنلەرنڭ كۆپ خىل تېكست ئوبىيېكتى ۋە كۆپ خىل بايان قىلش ئۇسۇلى، ئوخشاش بولمىغان ئوقۇش زوقى بىلەن تەمىنلەيدۇ. شۇنداقلا ھالقىما تېكىست تېخنىكىسى تور ئەدەبىياتىنى ئەنئەنىۋى ئەدەبىياتتىن زور پەرقلىنپ تۇردىغان بەدئىي ئالاھدىلككە ئىگە قىلىدۇ . ھالقىما تېكىست ئەدەبىياتىنڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشپ بۇ يېڭىلىق ئالىي مەكتەپلەردە دەرىسلىك قىلىپ ئۆتۈلۈشكە باشلىدى. شۇنىڭ بىلەن بىرگە تور ئەدەبىياتى ئىجادىيتىدە ۋە ئۇنى قۇبۇل قىلىشتا ئۇنىڭ ئالماشتۇرۇشچانلىقى، كۆڭۈل ئېچىش خاراكتېرى ۋە ئۇيۇن خاراكتېرى ئامېرىكا، ياۋرۇپادىن ئىبارەت تور تەرەققىي قىلغان دۆلەتلەردە تېخىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا روشەنلىشىشكە باشلىدى. كانادا دا « دۆلەت ھالقىغان ھېكايە» چىلەر دەپ ئاتالغان ئىجادىيەتچىلەر توپىنىڭ شەكىللىنىشى تور ئەدەبىياتىنىڭ چەكسىزلىك، كوللېكتىپچانلىق ۋە ۋاقىتچانلىق ئالاھىدىلىكى نامايەن قىلدى. يەنە بىر تەرەپتىن ئامېرىكا، كانادا، ياۋرۇپا تور ئەدەبىياتىغا مەزمۇن جەھەتتىن نەزەر سالغاندا، ئوقۇرمەنلەرنى ھەيران قالدۇرۇش خاراكتېرى، تىل ئىشلىتىشتىكى ئاددىيلىقى ۋە ئۇلارنىڭ بىر تەرەپلىمە ھالدا تېخنىكا بىلەن تەجىرىبە يېزىقچىلىقىغا بېرىلىشى يەنى « شېئىر بىلەن ماتىماتىكىنىڭ بىرلىكى» نى قوغلىشىش روشەن گەۋدىلەندى.
_[R(9KyF0f +KbkdY Z چەتئەل تور ئەدەبىياتىى ئىچىدە جۇڭگوغا قوشنا بولغان كورىيە بىلەن ياپۇنىيىنىڭ تور ئەدەبىياتى جۇڭگو تور ئەدەبىياتىغا مۇئەييەن تەسىر كۆرسەتكەن . جۈملىدىنبۇ ئىككى دۆلەت تور ئەدەبىياتىمى ئۆزگىچە خاراكتېرگە ئىگە بولۇپ تەھلىل قىلىشقا ئەرزىيدۇ. كورىيە تور ئەدەبىياتى كورىيە تىياتىرلىرغا ئوخشاش مىللىيلىككە، دەۋرچانلىققا، رومانتىكىلىققا ئىگە بولۇپ قەھرىمان يىگىتلەر ۋە سۇمباتلىق قىزلارنى تەسۋىرلەش، ھەقىقىي مۇھەببەتكە ئىنتىلىشنى بايان قىلىش كورىيە تور ئەدەبىياتىنىڭ مەزمۇن ئەندىزىسى ھېسابلىندۇ. كورىيە تور ئەدەبىياتىمۇ جۇڭگو تور ئەدەبىياتى بىلەن تەڭ قەدەمدە ئىلگىرلىگەن بولۇپ، ئەسىر ئالمىشىش مەزگىلىدە « مەن يېزىقچىلىق قىلالمايمەن ، چۈنكى مەن يازغۇچى ئەمەس» دېگەن نامدا ئېلان قىلىنغان «نادان مەشۇقۇم» ناملىق ھېكايە كورىيە تور ئەدەبىياتىنىڭ رەسمىي شەكىللەنگەنلىكىنى ئىپادىلەپ بەردى. شۇنداقلا كورىيە ئىچى، سىرتىدا ھەر قايسى ساھەلەرنىڭ دىققىتىنى تارىتتى. ئۇنىڭدا قوللىنىلغان قىسقا، ئاددىي، جانلىق سۆزلەر تور ئەدەبىياتى ئوقۇرمەنلىرى ئارىسىغا كەڭ تارقالدى.
n}UJ - \$ ^UKAD'_#%O ياپۇنىيە تور ئەدەبىياتىمۇ جۇڭگو ۋە كورىيە تور ئەدەبىياتىغا ئوخشاشلا ئەسىر ھالقىش ھارپىسىدا شەكىللىنىپ تەرەققىيات جەھەتتە ئىنتايىن تېز ئىلگىرىلىگەن بولۇپ، جۇڭگو تور ئەدەبىياتىغا كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن. « 1997-يىلى ياپۇنىيىدە تورنىڭ ئومۇملىشىش نىسبىتى %10 بولۇپ 2003-يىلىغا كەلگەندە %70 كە يەتكەن. بۇ ھال تور ئەدەبىياتىنىڭ ياپۇنىيە ئاھالىلىرىگە ئومۇملىشىش ئاساسىنى سېلىپ بەرگەن. »[2] كورىيە بىلەن ئوخشاش بولمىغان يېرى ياپۇنىيە تور ئەدەبىياتىنىڭ تاۋارلىشىش ئالاھىدىلىكى گەۋدىلىك بولۇپ باشقا مەدەنىيەت تاۋارلىرى بىلەن زىچ مۇناسىۋەت شەكىللەندۈرگەن. شۇنداقلا ئۇ ياپۇنىيە مەدەنىيەت مەھسۇلاتلىرى ئىچىدىكى يۇرۇق نوقتا بولۇپ قالغان. ئىقتىسادىي ئۈنۈمنىڭ كۈچلۈك قوزغىتىشى ۋە ھەيدەكچىلىكى ئاستىدا ياپۇنىيىدە يانفۇن ھېكايىلىرى بىلەن تور ئەدەبىياتى ھېكايىلىرى بىر مەيدان كۈچلۈك رىقابەتلەشتى. ھەمدە بىر نەچچە نوپۇزلۇق نەشىرىياتلار تور ئەدەبىياتى ھېكايىلىرى ۋە يانفۇن ھېكايىلىرى قاتارلىقلارنى نەشر قىلىپ ياش ئوقۇرمەنلەرنىڭ قىزغىن ئالقىشىغا ئېرىشتى. ئەگەر بىز كورىيە تور ئەدەبىياتىنى ئىچكى دۇنيانى، ھېسىياتنى تەسۋىرلەشنى ئاساس قىلغان ساپ ئەدەبىيات ئېستېتىكىسىنى قوغلىشىدىغان ۋە پايدا كۆزلىمەسلىكى روشەن ئىپادىلىنىپ تۇرىدۇ دېسەك، ياپۇنىيە تور ئەدەبىياتى ئۇنىڭ ئەكىسچە قۇيۇق سودا تۈسىگە ئىگە پايدا- مەنپەت قوغلىشىدۇ. تور بېكەتلىرىمۇ سودا بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك . ياپۇنىيە تور ئەدەبىياتىنىڭ يەنە بىر ئالاھىدىلىكى كوللىكتىپچانلىقى يوقىرى. بۇنىڭدىكى سەۋەب ياپۇنىيە تور ئەدەبىياتى « كىتاب + تور + يانفۇن » دىن ئىبارەت ئۈچ ۋاستىنى بىر گەۋدە قىلغان بولۇپ باشقا ئەللەر تور ئەدەبىياتى بىلەن روشەن ئوخشىماسلىققا ئىگە . ياپۇنىيە تور ئەدەبىياتى يۇقىرىقىدەك ئۆزگىچە ئالاھىدىلىكى بىلەن زور تەرەققىياتلارغا ئېرىشكەن بولۇپ ئوقۇرمەنلەرى ئۆزلۈكسىز ئېشىپ بارغان . ياپۇنىيە تور ئەدەبىياتىنىڭ تېما ئالاھىدىلىكىدىن قارىغاندا، ياپۇنىيە ئىقتىسادىنىڭ ئۇچقاندەك تەرەققىيات جەريانىدا كېلىپ چىققان ئىجتىمائىي مەسىلىلەر جۈملىدىن مۇھەببەت ، نىكاھ، خىزمەت مەسىلىلىرى ھەم بۇ مەسىلىلەرگە چېتىشلىق بولغان ياشلارنىڭ گاڭگىرىغان، چۈشكۈنلەشكەن ھالىتىنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بەرگەن بولۇپ كورىيە تور ئەدەبىياتىغا قارىغاندا، رېئاللىققا تېخىمۇ يېقىن.
^y @
W\ uLzE'Z mV جۇڭگو تور ئەدەبىياتى ئامېرىكا، ياۋرۇپا تور ئەدەبىياتى شۇنداقلا چەتئەلدە ئوقۇۋاتقان ئوقۇغۇچىلار، چەتئەلدىكى جۇڭگولۇق مۇھاجىرلارنىڭ تۈرۈتكىسىدە شەكىللىنىشكە باشلىدى. «1991- يىلى4- ئاينىڭ 5- كۈنى تۇنجى خەنزۇ يېزىقىدىكى ئېلىكتىرونلۇق ژۈرنال < خۇاشىيا تەرمىلىرى> ئامېرىكىدا بارلىققا كەلدى. بۇ ژۇرنالنىڭ بارلىققا كېلىشى بىلەن دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىردىكى جۇڭگولۇق ئوقۇغۇچىلار ئارسىدا توردا ئەسەر ئېلان قىلىش قىزغىنلىقى كۆتۈرلدى. قىسقىغىنە ئىككى يىل ئىچىدە ئۇنىڭ ئوقۇرمەنلىرى 80مىڭغا يەتتى.»[3] ئوقۇرمەنلەرنىڭ تېز سۈرئەتتە كۆپىيىشى ۋە جۇڭگولۇق ئوقۇغۇچىلارنىڭ كۈچلۈك قىزغىنلىقى ئارقىسىدا تور ئەدەبىياتى جۇڭگو چوڭ قۇرۇقلۇقىغا كىرىشكە باشلىدى. «2008- يىلى7-ئاينىڭ 24-كۈنى جۇڭگو ئېنتىر تورى ئۇچۇر مەركىزى تەمىنلىگەن ئۇچۇرغا قارىغاندا 2008-يىلى 6- ئاينىڭ كەلگەندە تورغا چىققۇچىلارنىڭ سانى 253مىلىيۇن كىشىگە يەتكەن بولۇپ، ئامېرىكىدىن ئىشىپ دۇنيا بۇيىچە بىرىنچىلىككە ئۆتكەن.تورنىڭ ئومۇملىشىش نىسبىتى %19.1 كە يەتكەن.» [4] تورغا چىققۇچىلارنىڭ ئاساسىي قىسىمى ئوقۇغۇچىلار ۋە ياشلاردىن بولغانلىقتىن تور ئەدەبىياتىنىڭ ياشلار ئارسىدا ئومۇملىشىشنىڭ ئاساسىنىڭ سېلىپ بەرگەن .
UDI\o1Rbp TBt5Nqks- جۇڭگو تور ئەدەبىياتىنى 1998- يىلى 3 - ئاينىڭ 22- كۈنىدىن 5-ئاينىڭ 29- كۈنىگىچە كۈيجىجىڭ تەرىپىدىن ئېلان قىلىنغان «تۇنجى قېتىملىق يېقىن مۇناسىۋەت» ناملىق ھېكايىدىن باشلانغان دېيىشكە بولىدۇ . شۇنىڭدىن باشلاپ جۇڭگو تور ئەدەبىياتى ھەيران قالارلىق سۈرئەت بىلەن تەرەققىي قىلىپ زور كۆلەم ھاسىل قىلدى . ئوقۇرمەنلەر قۇشۇنى ئېشىپلا قالماي ئاپتورلار قۇشۇنىمۇ ئېشىپ باردى . بۇ تەرەققىيات جەريانىدا جۇڭگو تور ئەدەبىياتىدا دەسلەپكى ئىختىيارى يېزىشتىن تەرەققىي قىلىپ مەخسۇس يېزىقچىلىق قىلىشقا، ئىشتىن سىرتقى يېزىقچىلىقتىن سودىلاشقان، تاۋارلاشقان يېزىقچىلىققا بۇرىلىش ھاسىل قىلدى. بۇنىڭغا ئەگىشىپ تور ئەدەبىياتى جانلىنىپ ھەر ساھە، ھەر كەسىپ كىشىلىرىنى ئۆزىگە جەلىپ قىلدى. ئەنئەنىۋى ئەدەبىيات يازغۇچىلىرى تور بىلەن ئالاقە باغلىدى ۋە تور يېزىقچىلىقى ئارقىلىق مۇۋەپپەقىيەت يولىنى تېپىپ چىقتى. توردا ئىجادىيەت ئېلىپ بېرىۋاتقان ياكى ئەسەرلىرىنى توردا ئېلان قىلىۋاتقان ئوقۇرمەنلەر ئۆزئارا ئۆگىنىش جەريانىدا بىر-بىرىنىڭ كەمچىلىكىنى تولۇقلاش ئېلىپ بېرىشتەك ۋەزىيەتنى شەكىللەندۈردى. يېڭى ئەسىرگە كىرگەندىن كېيىن ھەرقايسى نەشىرىياتلار ئارقا – ئارقىدىن تور ھېكايىلىرى ۋە تور رومانلىرىنى نەشىر قىلىپ ئەنئەنىۋى ئەدەبىيات بىلەن تور ئەدەبىياتىنىڭ بىرلىكىنى ئىشقا ئاشۇردى. شۇنداقلا تور ئەدەبىياتى تەتقىقاتچىلىرى بارلىققا كىلىپ تور ئەدەبىياتىنىڭ ئۆزگىچە ئالاھىدىلىكىنى، ئارتۇقچىلىقىنى ۋە ئۇنىڭ ئاساسىي قانۇنىيەتلىرنى، تەرەققىيات مۇساپىسىنى، تۈرىنى تەتقىق قىلىپ زور بۆسۈش ھاسىل قىلدى. بولۇپمۇ ئوۋياڭيوۋچۈەننىڭ 2003-يىلى دۆلەت ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادىمىيسىنىڭ مەخسۇس تېمىسى «تورنىڭ ئەدەبىيات تەرەققىياتىغا كۆرسەتكەن تەسىرى ۋە ئۇنىڭغا قوللىنىلىغان تەدبىر توغرىسىدا تەتقىقات»نى ئىشلەشكە مەسئۇل قىلىنىشى دۆلىتىمىزنىڭ تور ئەدەبىياتىغا يىراقتىن نەزەر سېلىپ ۋە ئۇنىڭغا ئىتىبار بىلەن قاراۋاتقانلىقىنى ئىپادىلەپ بېرىدۇ.
R Th= x. .6` r`|= 2 . ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتىنىڭ شەكىللىنىشىگە نەزەر
q7lC}'2fu 9HJYrzf{% ئۇيغۇر يېزىقىنى كومپىيۇتىرغا تونۇتۇش ۋە ئۇنى زامانىۋى تېخنىكا بىلەن بىرتەەپ قىلىش ئۇيغۇرلار ئۈچۈن دەۋىر بۆلگۈچ مۇھىم ئىش . چۈنكى يېزىقنىڭ ئىجاد قىلىنىشى بىرمىللەت تارىخىدىكى مۇھىم ئىش ھېسابلانغاندەك ، شۇ مىللەتنىڭ يېزىقىنى زامانىۋى كومپىيۇتىر تېخنىكىسى ۋە تور تېخنىكىسىدىن پايدىلنىپ بىر تەرەپ قىلىش مۇھىم بىر ئىش ھېسابلىنىشى مۇمكىن. « ئۇيغۇر كومپىيۇتىر مۇتەخەسىسى، پروفىسور ھۇشۇر ئىسلام 1985- يىلى 12- ئايدا ئۇيغۇرلاردىكى تۇنجى يۇمشاق دېتالUHKC ( ئۇيغۇرچە، قازاقچە، قىرغىزچە يېزىقلارنى ئارلاش بىر تەرەپ قىلىدىغان سىستېما) نى تۈزۈپ چىقتى. ئۇنىڭدىن كېيىن ئىچكىرى ئۆلكىلەردىكى نۇرغۇن شىركەتلەر ئۇيغۇرچە دېتاللارنى تەتقىق قىلىشقا كۈچ سەرپ قىلدى. »[5] 1996-يىلى 12-ئايدا تور شىنجاڭغا يېتىپ كەلدى. بۇ ۋاقىتقىچە ئۇ ئۇيغۇر جەمئىيىتى ئۈچۈن ناھايىتى سىرلىق نەرسە ئىدى. ئىنتېر تورى دېگەندىن سۆز ئېچىشقا ئەسلا مۇمكىن ئەمەس ئىدى. دەسلەپكى تورغا كىرگەنلەر ئاساسەن مۇتەخەسىسلەر، تەتقىقاتچىلار ئېنژىنىرلار، ئالىي مەكتەپ ئوقۇتقۇچىلىرى ياكى چەتئەلدە ئوقۇپ قايتىپ كەلگەنلەر بولۇپ بۇلار ئۇيغۇر جەمئىيتىنىڭ يۇقىرى قاتلىمىغا مەنسۇپ ئىدى . ئىقتىسادىي تەرەققىياتنىڭ تۈرۈتكىسىدە بۇ ناتۇنۇش تور دۇنياسى ئاستا-ئاستا كىشىلەرگە ئومۇملىشىشقا باشلىدى . ئەينى ۋاقىتتا تورغا چىققۇچىلار ئاساسەن ئېلخەتتە ئۇچۇر يوللاش ۋە تاپشۇرۇپ ئېلىش، توردىن بەزى ئۇچۇرلارنى ئاقتۇرۇش ۋە چۈشۈرۈش قاتارلىق دەسلەپتىكى مەشغۇلاتلارنى قىلاتتى. 1997-يىلى تور شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىغا ئۇلانغاندىن كېيىن باشقا ھەرقايسى ئالىي مەكتەپلەر ئارقا- ئارقىدىن تورغا ئۇلاندى. بۇنىڭ بىلەن زور بىر تۈركۈم ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرى تور دۇنياسى بىلەن تونۇشۇشقا باشلىدى. شۇنىڭغا ئەگىشىپ 1998-يىلى شىنجاڭدا ئۇيغۇرلارنىڭ تۇنجى كومپىيۇتېر يۇمشاق دېتال شېركىتى «ئۇيغۇر سوفىت» شېركىتىنىڭ قۇرۇلىشى ئۇيغۇر كومپىيۇتېرچىلىقى تەرەققىي قىلىشىغا ۋە ئۇيغۇر يېزىقىدىكى يۇمشاق دېتاللارنى تەتقىق قىلىدىغان كۆلەملەشكەن، مۇنتىزىملاشقان، بىر قۇشۇن پەيدا بولۇپ ئۇيغۇرچە يۇمشاق دېتاللارنىڭ تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈردى. بۇ شېركەتنىڭ 1998-يىلى 11- ئايدا ئۇيغۇر سوفىت ئەلكاتىپ 1.0سىستېمىسىنى لايھىلەپ مۇۋەپپەقيەت قازىنىشى WINDOWS/XP مۇھىتىدا ئۇيغۇرچە يېزىق بىر تەرەپ قىلالماسلىققا خاتىمە بېرىپ، ئۇيغۇرچە مەشغۇلات ئېلىپ بېرىشتا چوڭ بىر قەدەم تاشلىدى. شۇنىڭدىن كېيىنكى بىر قانچە يىلدا نۇرغۇنلىغان ئۇيغۇرچە كىرگۈزگۈچى يۇمشاق دېتاللار ياسىلىپ، ئۇيغۇر يېزىقىدا ھۆججەتلەرنى بىر تەرەپ قىلىپ، يېزىق جەھەتتە نۇرغۇن مەسىلىلەرنى ھەل قىلدى.
UK,bfLPt~ F
2
B(PGa7 1999- يىلى «تەكلىماكان» تور بېكىتىنىڭ قۇرۇلۇشى ئۇيغۇر تورچىلىقىدىكى مۇھىم ئىلگىرلەش بولۇپ قالدى. بۇنىڭ بىلەن بەزى شەخىسلەر شۇچاغدىكى ھەقسىز بوشلۇقتىن پايدىلنىپ ئۆزىنىڭ تور بېكەتلىرىنى قۇرۇپ چىقتى. لېكىن دەسلەپتە ئاساسەن خەنزۇچە، ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىدا بەت لاھىيلەندى. شۇنىڭغا ئەگىشىپ تور ئىشلەتكۈچىلەرمۇ بارغانسېرى كۆپىيىشكە باشلىدى. ئۇ ۋاقىتلاردا ئۇيغۇرلار تورغا كىرىشنى تور بېكەتلىرىدە ئېچىلغان چايخانىلاردا سۆزلىشىش قىزغىنلىقى بىلەن باشلاپ كەتتى. ئەمما تور بىلىملىرنىڭ كېڭىيىشىگە ئەگىشىپ ئۇلار توردا چايخانىدىن مۇھىم بولغان ئۇچۇر مەنبەلىرىنى بايقاپ قالدى ۋە بەزى كىشىلەر دەسلەپكى مەزگىلدە ئۇيغۇر تور بېكەتلىرىدە ئەدەبىيات سەھىپىلىرنى ئاچتى. شۇنداقلا بەزى ئەسەرلەرنى ئېلان قىلدى. بۇ ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتى بىخلىرىنىڭ پەيدا بولغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ. ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتى بىخلىرى پەيدا بولغاندىن تارتىپ ئۇنىڭ ئوقۇرمەنلىرى بارغانسېرى كۆپىيىپ ئەدەبىي ئەسەر ئەۋەتكۈچىلەرنىڭ سانىمۇ مەلۇم كۆلەمنى ھاسىل قىلىپ، بۇ يېڭى شەيئىنىڭ ساغلام تەرەققىي قىلىشىغا تۈرۈتكە بولدى.
!!Ww#x~k$[ he~8V.$ ئۇيغۇر تور بېكەتلىرىدىكى ئەدەبىيات ئىشتىراكچىلىرىنىڭ كۆپىيىشىگە ئەگىشىپ، نۇرغۇن تور بېكەتلىرى ئەدەبىيات سەھىپىسىىنى ئاچتى. شۇنداقلا مەخسۇس ئەدەبىي تور بېكەتلەرمۇ ئارقا – ئارقىدىن قۇرۇلدى. بۇلارنىڭ ئىچىدە بىر قەدەر مۇكەممەل ۋە تەسىرى چوڭ بولغىنى «سۇمرۇغ»، «بەرقى»، «ئىجادىيەت» قاتارلىقلار بولۇپ، ئۇلاردا ئېلان قىلىنغان ئەسەرلەر بارغانسېرى كۆپىيىپ، سۈپىتى يۇقىرى كۆتۈرۈلدى ھەم پىشقەدەم يازغۇچىلارنىڭ ۋەكىللىك ئەسەرلىرىنى رەتلەپ ئېلان قىلىنىپ، ماتېرىيال مەنبەسىنى تېخمۇ كېڭەيتىپ، ياش تور ھەۋەسكارلىرىنى توغرا يېتەكلەپ ماڭدى. تور ئەدەبىياتى جۈملىدىن، ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتى يېڭىدىن بارلىققا كەلگەن شەيئى بولغانلىقتىن، ئۇنىڭىغا غايەت زور تەرەققىيات كۈچى يوشۇرۇنغان. بەزى مۇتەخەسسىس ۋە ئوبزورچىلارنىڭ پەرەز قىلىشىچە، ئۇ يېقىن كەلگۈسىدە گۈللىنىپ ئەنئەنىۋى ئەدەبىياتنى يۈتۇپ كېتىشى مۇمكىن ئىكەن. لېكىن تور ئۆزىدىكى تېخنىكا سەۋىيسىنىڭ تۆۋەنلىكى سەۋەبىدىن بۇغۇلۇپ قېلىۋاتىدۇ. ئەمما شۇنىڭغا ئىشىنىشكە بولىدۇكى، يەنىمۇ كۆپلىگەن كىشىلەرنىڭ ئۆيىگە كومپىيۇتىر ۋە تورنىڭ كىرىشىگە ئەگىشىپ، تور ئەدەبىياتى جۇش ئۇرۇپ راۋاجلىنىپ ئەنئەنىۋى ئەدەبىياتقا كۈچلۈك رىقابەت ئېلان قىلىدۇ . ئېنىقكى يېڭى شەيئى كونا شەيئى ئۈستىدىن غالىپ كەلگىنىدەك، تور ئەدەبىياتىدىكى ئەۋزەللىك ئۇنى غەلبىگە ئېرىشتۈرىدۇ. چۈنكى تور نۇرغۇنلىغان تور ئەدەبىياتى ئاپتۇرلىرىنىڭ ئىجادىيتىگە خۇشاللىق، قانائەتلىنىش، ئۆزىگە ئىشىنىش ئېلىپ كېلىدۇ. شۇنداقلا تور ئەدەبىياتىنىڭ تەرەققىياتىغا زور تايانچ كۈچلەرنى يېتىشتۈرۈپ چىقىش مۇمكىنچىلىكنى ئېلىپ كېلىدۇ. بىر نەچچە يىللىق ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتىنىڭ ئومۇمىي ئەھۋالىدىن قارىغاندا، ئەنئەنىۋى ئەدەبىياتنى تورغا چىقىرىش شەكلىنى ئاساس قىلىنىپ كېلىنگەن بولۇپ ، تور ئۈستىدە يېزىقچىلىق قىلىدىغانلار ئاز نىسبەتنى تەشكىل قىلدى. تور ئەدەبىياتىنىڭ ئۈچىنچى تۈرى بولغان ھەم تور مۇھىتىدىلا مەۋجۇت بولۇپ تۇرالايدىغان ھالقىما تېكستلار ئېلان قىلىنمىدى.
^>an4UJ t )tBz=hy# ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتىغا ژۇرناللارنىڭ قەدەم بېسىشى ئەدەبىياتنىڭ تەرەققىياتىدىكى زور بىر ئىش بولۇپ، ئۇ ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتىنىڭ دائىرسىنى كېڭەيتىپلا قالماي، ئەسەرلەر مەزمۇنىنىڭ خىلمۇ - خىللىقى ۋە ئەسەر سۈپىتىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش ئۈچۈن مۇھىم رول ئوينىدى. «تەڭرىتاغ» ژۇرنىلى بۇ جەھەتتە بايراقدارلىق رولىنى ئويناپ، ھەر سان بېسىلىپ چىققاندىن كېيىن، ژۇرنالنىڭ بارلىق مەزمۇنلىرىنى توردا ئېلان قىلدى. بۇ كەڭ تور ھەۋەسكارلىرىغا زور خۇشاللىق ئېلىپ كەلدى. تور ھەۋەسكارلىرى ژۇرنالنىڭ تور نۇسخسىنى ئوقۇپ چىقىپ، ئۆزىنىڭ ژورنالدىكى ئەسەرلەرگە بولغان باھاسىنى ژورنال تەھرىر بۆلۈمىگە ئەۋەتتى. بۇنىڭ بىلەن ژۇرنالنىڭ ئوقۇرمەنلەرنىڭ راينى سىناش خىزمىتى ياخشى ئېلىپ بېرىلىپ، كېيىكى سان ژۇرنالنىڭ تېخىمۇ سۈپەتلىك نەشىر قىلىنىشىدا ناھايىتى زور رول ئوينىدى. ھەم ژۇرنال تەھرىر بۆلۈمى بىلەن ئوقۇرمەنلەر ئوتتۇرىسىدا يېقىن مۇناسىۋەت شەكىللىنىپ، ئۇلار ئوتتۇرىسىدىكى ئارلىق تېخىمۇ تارايدى. «جوڭگو مىللەتلىرى» ژۇرنىلىمۇ ئۆزىنىڭ «سەلتەنەت» تورىنى قۇرۇپ، بۇ جەھەتتە ئۆزىگە خاس يول تۇتتى. شۇنداقلا توردا ئەسەر ئەۋەتىش يولىنى ئېچىپ، كەڭ ئاپتورلارنىڭ ئالقىشىغا ئېرىشىتى ۋە مەتبەئەدە ئىشلىتىلمىگەن ئەسەرلەرنى تورغا يوللاپ، بۇ ئارقىلىق ئاپتورلارنىڭ ئىجادىي قىزغىنلىقىنى ئاشۇرۇپ، كىتابخانلارنىڭ بەھىرلىنشىگە ياخشى مۇھىت يارىتىپ، كىتابخان بىلەن ئاپتورلار ئوتتۇرسىكى مۇناسىۋەتنى قويۇقلاشتۇردى. قىسقىسى ژورناللارنىڭ بىر ياقتىن كۈچ چىقىرىپ ئوقۇرمەنلەرنىڭ جۈملىدىن كەڭ ئەدەبىيات ھەۋەسكارلىرىنىڭ قوللىشى ئاستىدا ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتى تېز سۈرئەتتە راۋاجلىنىپ، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا كەم بولسا بولمايدىغان بىر تۈر بولۇپ شەكىللەندى.
iYB c4 'X ]D;*2Lw4& P@@MQ[u?!. >rlUV"8jY; ئىزاھلار:
,j X K Ml c_w19C9 [1] شۇيۈنيى : «تور ئىتىكىسى» ۋۇخەن ئۇنىۋېرسىتىتى نەشرىياتى، 2007-يىلى نەشرى1-بەت
BDf M4 DX! dU'tj [2] [3] ئوۋياڭيوۋچۈەن : « تور ئەدەبىياتى ئاساسلىرى » بېيجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى 2008- يىلى نەشرى28-، 21- بەت
Ag2~q dBA&NW07
[4] جۇڭگو ئېنتىر تورى ئۇچۇر مەركىزى:
http://www.cnnic.net.cn/html/Dir/2008/07/23/5233.htm MJX4;nbl 4G:~|N.{p [5] ياسىن ئېلى : « ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتىنىڭ شەكىللىنىشى ۋە ئۇنىڭ بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا بولغان تەسىرى»،« شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى» 2007- يىللىق 3- سان105-بەت
%r.OV_04 !S&/Z p V+D5
«كومپىيۇتېر ۋە تۇرمۇش » ژۇرنىلىنىڭ 2011 -يىللىق 6-سانىدىن ئېلىندى @7"n X
]e-QN I
u9Adu`
} *) l
6bs-&Vf
$- ]G6r
1.دۇنيا تور ئەدەبىياتىنىڭ شەكىللىنىشىگە نەزەر a0]GQyIG
0sSBw G
« 1969 -يىلى 10-ئاينىڭ 26-كۈنى كەچتە ئامېرىكا كالفورنىيە ئۇنىۋېرستىتىدىن سىتەنفورد ئۇنىۋېرستىتغا تور ئارقىلىق « LO » دېگەن ئىككى خەت يوللاندى، بۇ قېتىمقى مۇۋەپپەقيەت دۇنيادىكى تۇنجى تور ئالاقىسىنى ئەمەلگە ئاشۇردى. شۇنداقلا ئىنتېر تورىنىڭ مەيدانغا كەلگەنلىكىنى جاكارلىدى. بۈگۈنگە قەدەر 40 يىلغا يېقىن بولغان ئنتېر تورى نۇرغۇنلىغان كىشىلەرنىڭ نەزىرىدە 20-ئەسردىكى ئەڭ بۈيۈك كەشپىياتلارنىڭ بىرى سانىلىپ كەلدى ھەم دۇنيانىڭ ھەرقايسى بۇلۇڭ پۇچقاقلىرىغا قەدەر يېتىپ باردى.» [1] كومپىيۇتېرنىڭ ئنسانلار جەمئيتىنىڭ ھەرقايسى ماددىي ۋە مەنىۋى ئشلەپچىقىرش ساھەلىرىدە كەڭ كۆلەمدە قوللىنىلىشى ھەم تور ئارقىلىق ھەرقايسى ساھەلەرنڭ بىر-بىرگە چېتىلشى ئارقىسىدا ئەدەبىيات-سەنئەت ئىشىلىرمۇ ئۇنىڭ سىرتىدا قالمىدى. ئەدەبىي ئەسەرلەرنىڭ تورغا قەدەم قويۇشى بىلەن بىر قىسم تور ئشتىراكچىلىرنىڭ ئەدەبىيات بىلەن شۇغۇللىنىشى ھەم مەلۇم ساندىكى كىشلەرنىڭ تور يېزىقچىلىقى قىلىشى ۋە تور ئوقۇشلىقىدىن بەھرىمان بولۇشى، شۇنداقلا توردا ئەدەبىيات سۆھبەت ئالاقىلىرىدە بولۇشى ئارقىسىدا شەكىللەندى. 20-ئەسىرنىڭ 80- يىللىرى مەيدانغا كەلگەن ھالقىما تېكىست تېخنىكسى تور ئەدەبىياتنىڭ شەكللىنىشى ۋە بەدىئي جەھەتتە ياخشىلىنشنىڭ ئاساسىي بولۇپ قالدى. تور ئەدەبىياتى بولسا ھالقىما تېكىست تېخنىكسى، تور تارقىتش تېخنىكسى ۋە ئەنئەنىۋى ئەدەبىياتنىڭ بىرىكىشىنىڭ مەھسۇلى بولۇپ قالدى. :j3^p8]
Cp!9 "J:
ئاۋۋال چەتئەل تور ئەدەبىياتىنىڭ شەكىللىنش ئەھۋالىغا نەزەر سالساق ماتېرىياللارغا ئاساسلانغاندا، دۇنيا تور ئەدەبىياتى ئەڭ ئاۋۋال ئامېرىكا، ياۋرۇپا قاتارلىق ئنتېر تورى تەرەققىي قىلغان دۆلەتلەردە 20-ئەسىرنىڭ 70-يىللىرىدىكى تور يېزىقچىلىقىدىن بىخ سۈرگەن. شۇنداقلا ئۇ تور مۇزىكسى، توردا رەسىم سېزىش، توردا فىلىم ئىشلەش، توردا لايھىلەش قاتارلقلارغا قارىغاندا خېلىلا كىيىن بولدى ھەم ئۇلارنىڭ كۈچلۈك تەسىرنى قوبۇل قىلدى. 80- يىللارغا كەلگەندە ئستىخىيلىك ھالدىكى تور ئەدەبىياتى ئىجادىيەت پائالىيتى شەكىللەندى. 1987 - يىلى مىچىل جويس ئامېرىكا كومپيۇتېر بىرلەشمىسنڭ بىرىنچى قېتملىق ھالقىما تېكىست تېما قىلنغان يىغىندا، تۇنجى قېتىم ھالقىما تېكست ھېكايىسى «چۈشتىن كىيىنكى ئىش» نى ئېلان قىلدى. بۇ نادىر ھالقىما تېكىست ھېكايسىنىڭ قىممىتى پەقەت ئۇنىڭغا ھالقىما تېكىست تېخنىكسىنىڭ قوللىنىلغانلىقىدىلا ئەمەس، بەلكى كېينكى ھالقىما تېكىست ھېكايلىرنىڭ تور تەرىپىدىن قۇبۇل قىلىنشىنىڭ ئاساسىنى سېلىپ بەرگەنلىكىدە ئىدى. كېيىن ھالقىما تېكىست ئەسەرلىرنىڭ تور نۇسخسى ۋە ئۈن-سىن نۇسخسنڭ نەشىردىن چىقشى بىلەن بىر مەزگىل ھالقىما تېكست ھېكايلىرى ئىجادىيەت قىزغىنلىقى كۆتۈرۈلدى. بۇ ھالقىما ھېكايىلىرى تېكىستىنىڭ سىرتىدا تۇتاشتۇرۇش، ئالماشتۇرۇش، ھالقىش، تېكىست ئىچىدە تاللاپ ئۇلاش، مەلۇم ۋاقىت ئىچىدە ئاپتۇماتىك ئالماشتۇرۇش ھەم كۆپ بەتلەر ئىچىدە ئىختىيارى ئالماشتۇرۇش ئېلىپ بېرىپ، ھەرىكەتچان ھالەت شەكللەندۈردىغان كۆپ ۋاستلىك ئوقۇشلۇق بولۇپ، كەڭ ئوقۇرمەنلەرنڭ كۆپ خىل تېكست ئوبىيېكتى ۋە كۆپ خىل بايان قىلش ئۇسۇلى، ئوخشاش بولمىغان ئوقۇش زوقى بىلەن تەمىنلەيدۇ. شۇنداقلا ھالقىما تېكىست تېخنىكىسى تور ئەدەبىياتىنى ئەنئەنىۋى ئەدەبىياتتىن زور پەرقلىنپ تۇردىغان بەدئىي ئالاھدىلككە ئىگە قىلىدۇ . ھالقىما تېكىست ئەدەبىياتىنڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشپ بۇ يېڭىلىق ئالىي مەكتەپلەردە دەرىسلىك قىلىپ ئۆتۈلۈشكە باشلىدى. شۇنىڭ بىلەن بىرگە تور ئەدەبىياتى ئىجادىيتىدە ۋە ئۇنى قۇبۇل قىلىشتا ئۇنىڭ ئالماشتۇرۇشچانلىقى، كۆڭۈل ئېچىش خاراكتېرى ۋە ئۇيۇن خاراكتېرى ئامېرىكا، ياۋرۇپادىن ئىبارەت تور تەرەققىي قىلغان دۆلەتلەردە تېخىمۇ ئىلگىرىلىگەن ھالدا روشەنلىشىشكە باشلىدى. كانادا دا « دۆلەت ھالقىغان ھېكايە» چىلەر دەپ ئاتالغان ئىجادىيەتچىلەر توپىنىڭ شەكىللىنىشى تور ئەدەبىياتىنىڭ چەكسىزلىك، كوللېكتىپچانلىق ۋە ۋاقىتچانلىق ئالاھىدىلىكى نامايەن قىلدى. يەنە بىر تەرەپتىن ئامېرىكا، كانادا، ياۋرۇپا تور ئەدەبىياتىغا مەزمۇن جەھەتتىن نەزەر سالغاندا، ئوقۇرمەنلەرنى ھەيران قالدۇرۇش خاراكتېرى، تىل ئىشلىتىشتىكى ئاددىيلىقى ۋە ئۇلارنىڭ بىر تەرەپلىمە ھالدا تېخنىكا بىلەن تەجىرىبە يېزىقچىلىقىغا بېرىلىشى يەنى « شېئىر بىلەن ماتىماتىكىنىڭ بىرلىكى» نى قوغلىشىش روشەن گەۋدىلەندى. q("l?'
:Kyr}-
چەتئەل تور ئەدەبىياتىى ئىچىدە جۇڭگوغا قوشنا بولغان كورىيە بىلەن ياپۇنىيىنىڭ تور ئەدەبىياتى جۇڭگو تور ئەدەبىياتىغا مۇئەييەن تەسىر كۆرسەتكەن . جۈملىدىنبۇ ئىككى دۆلەت تور ئەدەبىياتىمى ئۆزگىچە خاراكتېرگە ئىگە بولۇپ تەھلىل قىلىشقا ئەرزىيدۇ. كورىيە تور ئەدەبىياتى كورىيە تىياتىرلىرغا ئوخشاش مىللىيلىككە، دەۋرچانلىققا، رومانتىكىلىققا ئىگە بولۇپ قەھرىمان يىگىتلەر ۋە سۇمباتلىق قىزلارنى تەسۋىرلەش، ھەقىقىي مۇھەببەتكە ئىنتىلىشنى بايان قىلىش كورىيە تور ئەدەبىياتىنىڭ مەزمۇن ئەندىزىسى ھېسابلىندۇ. كورىيە تور ئەدەبىياتىمۇ جۇڭگو تور ئەدەبىياتى بىلەن تەڭ قەدەمدە ئىلگىرلىگەن بولۇپ، ئەسىر ئالمىشىش مەزگىلىدە « مەن يېزىقچىلىق قىلالمايمەن ، چۈنكى مەن يازغۇچى ئەمەس» دېگەن نامدا ئېلان قىلىنغان «نادان مەشۇقۇم» ناملىق ھېكايە كورىيە تور ئەدەبىياتىنىڭ رەسمىي شەكىللەنگەنلىكىنى ئىپادىلەپ بەردى. شۇنداقلا كورىيە ئىچى، سىرتىدا ھەر قايسى ساھەلەرنىڭ دىققىتىنى تارىتتى. ئۇنىڭدا قوللىنىلغان قىسقا، ئاددىي، جانلىق سۆزلەر تور ئەدەبىياتى ئوقۇرمەنلىرى ئارىسىغا كەڭ تارقالدى. ?nu<)~r53
~7j-OWz9
ياپۇنىيە تور ئەدەبىياتىمۇ جۇڭگو ۋە كورىيە تور ئەدەبىياتىغا ئوخشاشلا ئەسىر ھالقىش ھارپىسىدا شەكىللىنىپ تەرەققىيات جەھەتتە ئىنتايىن تېز ئىلگىرىلىگەن بولۇپ، جۇڭگو تور ئەدەبىياتىغا كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن. « 1997-يىلى ياپۇنىيىدە تورنىڭ ئومۇملىشىش نىسبىتى %10 بولۇپ 2003-يىلىغا كەلگەندە %70 كە يەتكەن. بۇ ھال تور ئەدەبىياتىنىڭ ياپۇنىيە ئاھالىلىرىگە ئومۇملىشىش ئاساسىنى سېلىپ بەرگەن. »[2] كورىيە بىلەن ئوخشاش بولمىغان يېرى ياپۇنىيە تور ئەدەبىياتىنىڭ تاۋارلىشىش ئالاھىدىلىكى گەۋدىلىك بولۇپ باشقا مەدەنىيەت تاۋارلىرى بىلەن زىچ مۇناسىۋەت شەكىللەندۈرگەن. شۇنداقلا ئۇ ياپۇنىيە مەدەنىيەت مەھسۇلاتلىرى ئىچىدىكى يۇرۇق نوقتا بولۇپ قالغان. ئىقتىسادىي ئۈنۈمنىڭ كۈچلۈك قوزغىتىشى ۋە ھەيدەكچىلىكى ئاستىدا ياپۇنىيىدە يانفۇن ھېكايىلىرى بىلەن تور ئەدەبىياتى ھېكايىلىرى بىر مەيدان كۈچلۈك رىقابەتلەشتى. ھەمدە بىر نەچچە نوپۇزلۇق نەشىرىياتلار تور ئەدەبىياتى ھېكايىلىرى ۋە يانفۇن ھېكايىلىرى قاتارلىقلارنى نەشر قىلىپ ياش ئوقۇرمەنلەرنىڭ قىزغىن ئالقىشىغا ئېرىشتى. ئەگەر بىز كورىيە تور ئەدەبىياتىنى ئىچكى دۇنيانى، ھېسىياتنى تەسۋىرلەشنى ئاساس قىلغان ساپ ئەدەبىيات ئېستېتىكىسىنى قوغلىشىدىغان ۋە پايدا كۆزلىمەسلىكى روشەن ئىپادىلىنىپ تۇرىدۇ دېسەك، ياپۇنىيە تور ئەدەبىياتى ئۇنىڭ ئەكىسچە قۇيۇق سودا تۈسىگە ئىگە پايدا- مەنپەت قوغلىشىدۇ. تور بېكەتلىرىمۇ سودا بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك . ياپۇنىيە تور ئەدەبىياتىنىڭ يەنە بىر ئالاھىدىلىكى كوللىكتىپچانلىقى يوقىرى. بۇنىڭدىكى سەۋەب ياپۇنىيە تور ئەدەبىياتى « كىتاب + تور + يانفۇن » دىن ئىبارەت ئۈچ ۋاستىنى بىر گەۋدە قىلغان بولۇپ باشقا ئەللەر تور ئەدەبىياتى بىلەن روشەن ئوخشىماسلىققا ئىگە . ياپۇنىيە تور ئەدەبىياتى يۇقىرىقىدەك ئۆزگىچە ئالاھىدىلىكى بىلەن زور تەرەققىياتلارغا ئېرىشكەن بولۇپ ئوقۇرمەنلەرى ئۆزلۈكسىز ئېشىپ بارغان . ياپۇنىيە تور ئەدەبىياتىنىڭ تېما ئالاھىدىلىكىدىن قارىغاندا، ياپۇنىيە ئىقتىسادىنىڭ ئۇچقاندەك تەرەققىيات جەريانىدا كېلىپ چىققان ئىجتىمائىي مەسىلىلەر جۈملىدىن مۇھەببەت ، نىكاھ، خىزمەت مەسىلىلىرى ھەم بۇ مەسىلىلەرگە چېتىشلىق بولغان ياشلارنىڭ گاڭگىرىغان، چۈشكۈنلەشكەن ھالىتىنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بەرگەن بولۇپ كورىيە تور ئەدەبىياتىغا قارىغاندا، رېئاللىققا تېخىمۇ يېقىن. VIGLl'8p
cuG;1,?b
جۇڭگو تور ئەدەبىياتى ئامېرىكا، ياۋرۇپا تور ئەدەبىياتى شۇنداقلا چەتئەلدە ئوقۇۋاتقان ئوقۇغۇچىلار، چەتئەلدىكى جۇڭگولۇق مۇھاجىرلارنىڭ تۈرۈتكىسىدە شەكىللىنىشكە باشلىدى. «1991- يىلى4- ئاينىڭ 5- كۈنى تۇنجى خەنزۇ يېزىقىدىكى ئېلىكتىرونلۇق ژۈرنال < خۇاشىيا تەرمىلىرى> ئامېرىكىدا بارلىققا كەلدى. بۇ ژۇرنالنىڭ بارلىققا كېلىشى بىلەن دۇنيانىڭ ھەرقايسى جايلىردىكى جۇڭگولۇق ئوقۇغۇچىلار ئارسىدا توردا ئەسەر ئېلان قىلىش قىزغىنلىقى كۆتۈرلدى. قىسقىغىنە ئىككى يىل ئىچىدە ئۇنىڭ ئوقۇرمەنلىرى 80مىڭغا يەتتى.»[3] ئوقۇرمەنلەرنىڭ تېز سۈرئەتتە كۆپىيىشى ۋە جۇڭگولۇق ئوقۇغۇچىلارنىڭ كۈچلۈك قىزغىنلىقى ئارقىسىدا تور ئەدەبىياتى جۇڭگو چوڭ قۇرۇقلۇقىغا كىرىشكە باشلىدى. «2008- يىلى7-ئاينىڭ 24-كۈنى جۇڭگو ئېنتىر تورى ئۇچۇر مەركىزى تەمىنلىگەن ئۇچۇرغا قارىغاندا 2008-يىلى 6- ئاينىڭ كەلگەندە تورغا چىققۇچىلارنىڭ سانى 253مىلىيۇن كىشىگە يەتكەن بولۇپ، ئامېرىكىدىن ئىشىپ دۇنيا بۇيىچە بىرىنچىلىككە ئۆتكەن.تورنىڭ ئومۇملىشىش نىسبىتى %19.1 كە يەتكەن.» [4] تورغا چىققۇچىلارنىڭ ئاساسىي قىسىمى ئوقۇغۇچىلار ۋە ياشلاردىن بولغانلىقتىن تور ئەدەبىياتىنىڭ ياشلار ئارسىدا ئومۇملىشىشنىڭ ئاساسىنىڭ سېلىپ بەرگەن . aB G*
](- [
I#
جۇڭگو تور ئەدەبىياتىنى 1998- يىلى 3 - ئاينىڭ 22- كۈنىدىن 5-ئاينىڭ 29- كۈنىگىچە كۈيجىجىڭ تەرىپىدىن ئېلان قىلىنغان «تۇنجى قېتىملىق يېقىن مۇناسىۋەت» ناملىق ھېكايىدىن باشلانغان دېيىشكە بولىدۇ . شۇنىڭدىن باشلاپ جۇڭگو تور ئەدەبىياتى ھەيران قالارلىق سۈرئەت بىلەن تەرەققىي قىلىپ زور كۆلەم ھاسىل قىلدى . ئوقۇرمەنلەر قۇشۇنى ئېشىپلا قالماي ئاپتورلار قۇشۇنىمۇ ئېشىپ باردى . بۇ تەرەققىيات جەريانىدا جۇڭگو تور ئەدەبىياتىدا دەسلەپكى ئىختىيارى يېزىشتىن تەرەققىي قىلىپ مەخسۇس يېزىقچىلىق قىلىشقا، ئىشتىن سىرتقى يېزىقچىلىقتىن سودىلاشقان، تاۋارلاشقان يېزىقچىلىققا بۇرىلىش ھاسىل قىلدى. بۇنىڭغا ئەگىشىپ تور ئەدەبىياتى جانلىنىپ ھەر ساھە، ھەر كەسىپ كىشىلىرىنى ئۆزىگە جەلىپ قىلدى. ئەنئەنىۋى ئەدەبىيات يازغۇچىلىرى تور بىلەن ئالاقە باغلىدى ۋە تور يېزىقچىلىقى ئارقىلىق مۇۋەپپەقىيەت يولىنى تېپىپ چىقتى. توردا ئىجادىيەت ئېلىپ بېرىۋاتقان ياكى ئەسەرلىرىنى توردا ئېلان قىلىۋاتقان ئوقۇرمەنلەر ئۆزئارا ئۆگىنىش جەريانىدا بىر-بىرىنىڭ كەمچىلىكىنى تولۇقلاش ئېلىپ بېرىشتەك ۋەزىيەتنى شەكىللەندۈردى. يېڭى ئەسىرگە كىرگەندىن كېيىن ھەرقايسى نەشىرىياتلار ئارقا – ئارقىدىن تور ھېكايىلىرى ۋە تور رومانلىرىنى نەشىر قىلىپ ئەنئەنىۋى ئەدەبىيات بىلەن تور ئەدەبىياتىنىڭ بىرلىكىنى ئىشقا ئاشۇردى. شۇنداقلا تور ئەدەبىياتى تەتقىقاتچىلىرى بارلىققا كىلىپ تور ئەدەبىياتىنىڭ ئۆزگىچە ئالاھىدىلىكىنى، ئارتۇقچىلىقىنى ۋە ئۇنىڭ ئاساسىي قانۇنىيەتلىرنى، تەرەققىيات مۇساپىسىنى، تۈرىنى تەتقىق قىلىپ زور بۆسۈش ھاسىل قىلدى. بولۇپمۇ ئوۋياڭيوۋچۈەننىڭ 2003-يىلى دۆلەت ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادىمىيسىنىڭ مەخسۇس تېمىسى «تورنىڭ ئەدەبىيات تەرەققىياتىغا كۆرسەتكەن تەسىرى ۋە ئۇنىڭغا قوللىنىلىغان تەدبىر توغرىسىدا تەتقىقات»نى ئىشلەشكە مەسئۇل قىلىنىشى دۆلىتىمىزنىڭ تور ئەدەبىياتىغا يىراقتىن نەزەر سېلىپ ۋە ئۇنىڭغا ئىتىبار بىلەن قاراۋاتقانلىقىنى ئىپادىلەپ بېرىدۇ. t':*~b{V@7
,- $%>Uv
2 . ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتىنىڭ شەكىللىنىشىگە نەزەر U!"RfRD.<
k
;
vOPcw
ئۇيغۇر يېزىقىنى كومپىيۇتىرغا تونۇتۇش ۋە ئۇنى زامانىۋى تېخنىكا بىلەن بىرتەەپ قىلىش ئۇيغۇرلار ئۈچۈن دەۋىر بۆلگۈچ مۇھىم ئىش . چۈنكى يېزىقنىڭ ئىجاد قىلىنىشى بىرمىللەت تارىخىدىكى مۇھىم ئىش ھېسابلانغاندەك ، شۇ مىللەتنىڭ يېزىقىنى زامانىۋى كومپىيۇتىر تېخنىكىسى ۋە تور تېخنىكىسىدىن پايدىلنىپ بىر تەرەپ قىلىش مۇھىم بىر ئىش ھېسابلىنىشى مۇمكىن. « ئۇيغۇر كومپىيۇتىر مۇتەخەسىسى، پروفىسور ھۇشۇر ئىسلام 1985- يىلى 12- ئايدا ئۇيغۇرلاردىكى تۇنجى يۇمشاق دېتالUHKC ( ئۇيغۇرچە، قازاقچە، قىرغىزچە يېزىقلارنى ئارلاش بىر تەرەپ قىلىدىغان سىستېما) نى تۈزۈپ چىقتى. ئۇنىڭدىن كېيىن ئىچكىرى ئۆلكىلەردىكى نۇرغۇن شىركەتلەر ئۇيغۇرچە دېتاللارنى تەتقىق قىلىشقا كۈچ سەرپ قىلدى. »[5] 1996-يىلى 12-ئايدا تور شىنجاڭغا يېتىپ كەلدى. بۇ ۋاقىتقىچە ئۇ ئۇيغۇر جەمئىيىتى ئۈچۈن ناھايىتى سىرلىق نەرسە ئىدى. ئىنتېر تورى دېگەندىن سۆز ئېچىشقا ئەسلا مۇمكىن ئەمەس ئىدى. دەسلەپكى تورغا كىرگەنلەر ئاساسەن مۇتەخەسىسلەر، تەتقىقاتچىلار ئېنژىنىرلار، ئالىي مەكتەپ ئوقۇتقۇچىلىرى ياكى چەتئەلدە ئوقۇپ قايتىپ كەلگەنلەر بولۇپ بۇلار ئۇيغۇر جەمئىيتىنىڭ يۇقىرى قاتلىمىغا مەنسۇپ ئىدى . ئىقتىسادىي تەرەققىياتنىڭ تۈرۈتكىسىدە بۇ ناتۇنۇش تور دۇنياسى ئاستا-ئاستا كىشىلەرگە ئومۇملىشىشقا باشلىدى . ئەينى ۋاقىتتا تورغا چىققۇچىلار ئاساسەن ئېلخەتتە ئۇچۇر يوللاش ۋە تاپشۇرۇپ ئېلىش، توردىن بەزى ئۇچۇرلارنى ئاقتۇرۇش ۋە چۈشۈرۈش قاتارلىق دەسلەپتىكى مەشغۇلاتلارنى قىلاتتى. 1997-يىلى تور شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىغا ئۇلانغاندىن كېيىن باشقا ھەرقايسى ئالىي مەكتەپلەر ئارقا- ئارقىدىن تورغا ئۇلاندى. بۇنىڭ بىلەن زور بىر تۈركۈم ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرى تور دۇنياسى بىلەن تونۇشۇشقا باشلىدى. شۇنىڭغا ئەگىشىپ 1998-يىلى شىنجاڭدا ئۇيغۇرلارنىڭ تۇنجى كومپىيۇتېر يۇمشاق دېتال شېركىتى «ئۇيغۇر سوفىت» شېركىتىنىڭ قۇرۇلىشى ئۇيغۇر كومپىيۇتېرچىلىقى تەرەققىي قىلىشىغا ۋە ئۇيغۇر يېزىقىدىكى يۇمشاق دېتاللارنى تەتقىق قىلىدىغان كۆلەملەشكەن، مۇنتىزىملاشقان، بىر قۇشۇن پەيدا بولۇپ ئۇيغۇرچە يۇمشاق دېتاللارنىڭ تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈردى. بۇ شېركەتنىڭ 1998-يىلى 11- ئايدا ئۇيغۇر سوفىت ئەلكاتىپ 1.0سىستېمىسىنى لايھىلەپ مۇۋەپپەقيەت قازىنىشى WINDOWS/XP مۇھىتىدا ئۇيغۇرچە يېزىق بىر تەرەپ قىلالماسلىققا خاتىمە بېرىپ، ئۇيغۇرچە مەشغۇلات ئېلىپ بېرىشتا چوڭ بىر قەدەم تاشلىدى. شۇنىڭدىن كېيىنكى بىر قانچە يىلدا نۇرغۇنلىغان ئۇيغۇرچە كىرگۈزگۈچى يۇمشاق دېتاللار ياسىلىپ، ئۇيغۇر يېزىقىدا ھۆججەتلەرنى بىر تەرەپ قىلىپ، يېزىق جەھەتتە نۇرغۇن مەسىلىلەرنى ھەل قىلدى. )d
{8Cu6
0B`rTLwB
1999- يىلى «تەكلىماكان» تور بېكىتىنىڭ قۇرۇلۇشى ئۇيغۇر تورچىلىقىدىكى مۇھىم ئىلگىرلەش بولۇپ قالدى. بۇنىڭ بىلەن بەزى شەخىسلەر شۇچاغدىكى ھەقسىز بوشلۇقتىن پايدىلنىپ ئۆزىنىڭ تور بېكەتلىرىنى قۇرۇپ چىقتى. لېكىن دەسلەپتە ئاساسەن خەنزۇچە، ئۇيغۇر لاتىن يېزىقىدا بەت لاھىيلەندى. شۇنىڭغا ئەگىشىپ تور ئىشلەتكۈچىلەرمۇ بارغانسېرى كۆپىيىشكە باشلىدى. ئۇ ۋاقىتلاردا ئۇيغۇرلار تورغا كىرىشنى تور بېكەتلىرىدە ئېچىلغان چايخانىلاردا سۆزلىشىش قىزغىنلىقى بىلەن باشلاپ كەتتى. ئەمما تور بىلىملىرنىڭ كېڭىيىشىگە ئەگىشىپ ئۇلار توردا چايخانىدىن مۇھىم بولغان ئۇچۇر مەنبەلىرىنى بايقاپ قالدى ۋە بەزى كىشىلەر دەسلەپكى مەزگىلدە ئۇيغۇر تور بېكەتلىرىدە ئەدەبىيات سەھىپىلىرنى ئاچتى. شۇنداقلا بەزى ئەسەرلەرنى ئېلان قىلدى. بۇ ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتى بىخلىرىنىڭ پەيدا بولغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ. ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتى بىخلىرى پەيدا بولغاندىن تارتىپ ئۇنىڭ ئوقۇرمەنلىرى بارغانسېرى كۆپىيىپ ئەدەبىي ئەسەر ئەۋەتكۈچىلەرنىڭ سانىمۇ مەلۇم كۆلەمنى ھاسىل قىلىپ، بۇ يېڭى شەيئىنىڭ ساغلام تەرەققىي قىلىشىغا تۈرۈتكە بولدى. 7V\M)r{q7
[nsTO5G$u
ئۇيغۇر تور بېكەتلىرىدىكى ئەدەبىيات ئىشتىراكچىلىرىنىڭ كۆپىيىشىگە ئەگىشىپ، نۇرغۇن تور بېكەتلىرى ئەدەبىيات سەھىپىسىىنى ئاچتى. شۇنداقلا مەخسۇس ئەدەبىي تور بېكەتلەرمۇ ئارقا – ئارقىدىن قۇرۇلدى. بۇلارنىڭ ئىچىدە بىر قەدەر مۇكەممەل ۋە تەسىرى چوڭ بولغىنى «سۇمرۇغ»، «بەرقى»، «ئىجادىيەت» قاتارلىقلار بولۇپ، ئۇلاردا ئېلان قىلىنغان ئەسەرلەر بارغانسېرى كۆپىيىپ، سۈپىتى يۇقىرى كۆتۈرۈلدى ھەم پىشقەدەم يازغۇچىلارنىڭ ۋەكىللىك ئەسەرلىرىنى رەتلەپ ئېلان قىلىنىپ، ماتېرىيال مەنبەسىنى تېخمۇ كېڭەيتىپ، ياش تور ھەۋەسكارلىرىنى توغرا يېتەكلەپ ماڭدى. تور ئەدەبىياتى جۈملىدىن، ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتى يېڭىدىن بارلىققا كەلگەن شەيئى بولغانلىقتىن، ئۇنىڭىغا غايەت زور تەرەققىيات كۈچى يوشۇرۇنغان. بەزى مۇتەخەسسىس ۋە ئوبزورچىلارنىڭ پەرەز قىلىشىچە، ئۇ يېقىن كەلگۈسىدە گۈللىنىپ ئەنئەنىۋى ئەدەبىياتنى يۈتۇپ كېتىشى مۇمكىن ئىكەن. لېكىن تور ئۆزىدىكى تېخنىكا سەۋىيسىنىڭ تۆۋەنلىكى سەۋەبىدىن بۇغۇلۇپ قېلىۋاتىدۇ. ئەمما شۇنىڭغا ئىشىنىشكە بولىدۇكى، يەنىمۇ كۆپلىگەن كىشىلەرنىڭ ئۆيىگە كومپىيۇتىر ۋە تورنىڭ كىرىشىگە ئەگىشىپ، تور ئەدەبىياتى جۇش ئۇرۇپ راۋاجلىنىپ ئەنئەنىۋى ئەدەبىياتقا كۈچلۈك رىقابەت ئېلان قىلىدۇ . ئېنىقكى يېڭى شەيئى كونا شەيئى ئۈستىدىن غالىپ كەلگىنىدەك، تور ئەدەبىياتىدىكى ئەۋزەللىك ئۇنى غەلبىگە ئېرىشتۈرىدۇ. چۈنكى تور نۇرغۇنلىغان تور ئەدەبىياتى ئاپتۇرلىرىنىڭ ئىجادىيتىگە خۇشاللىق، قانائەتلىنىش، ئۆزىگە ئىشىنىش ئېلىپ كېلىدۇ. شۇنداقلا تور ئەدەبىياتىنىڭ تەرەققىياتىغا زور تايانچ كۈچلەرنى يېتىشتۈرۈپ چىقىش مۇمكىنچىلىكنى ئېلىپ كېلىدۇ. بىر نەچچە يىللىق ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتىنىڭ ئومۇمىي ئەھۋالىدىن قارىغاندا، ئەنئەنىۋى ئەدەبىياتنى تورغا چىقىرىش شەكلىنى ئاساس قىلىنىپ كېلىنگەن بولۇپ ، تور ئۈستىدە يېزىقچىلىق قىلىدىغانلار ئاز نىسبەتنى تەشكىل قىلدى. تور ئەدەبىياتىنىڭ ئۈچىنچى تۈرى بولغان ھەم تور مۇھىتىدىلا مەۋجۇت بولۇپ تۇرالايدىغان ھالقىما تېكستلار ئېلان قىلىنمىدى. =8qhK=&]
ex m*p/
ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتىغا ژۇرناللارنىڭ قەدەم بېسىشى ئەدەبىياتنىڭ تەرەققىياتىدىكى زور بىر ئىش بولۇپ، ئۇ ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتىنىڭ دائىرسىنى كېڭەيتىپلا قالماي، ئەسەرلەر مەزمۇنىنىڭ خىلمۇ - خىللىقى ۋە ئەسەر سۈپىتىنى يۇقىرى كۆتۈرۈش ئۈچۈن مۇھىم رول ئوينىدى. «تەڭرىتاغ» ژۇرنىلى بۇ جەھەتتە بايراقدارلىق رولىنى ئويناپ، ھەر سان بېسىلىپ چىققاندىن كېيىن، ژۇرنالنىڭ بارلىق مەزمۇنلىرىنى توردا ئېلان قىلدى. بۇ كەڭ تور ھەۋەسكارلىرىغا زور خۇشاللىق ئېلىپ كەلدى. تور ھەۋەسكارلىرى ژۇرنالنىڭ تور نۇسخسىنى ئوقۇپ چىقىپ، ئۆزىنىڭ ژورنالدىكى ئەسەرلەرگە بولغان باھاسىنى ژورنال تەھرىر بۆلۈمىگە ئەۋەتتى. بۇنىڭ بىلەن ژۇرنالنىڭ ئوقۇرمەنلەرنىڭ راينى سىناش خىزمىتى ياخشى ئېلىپ بېرىلىپ، كېيىكى سان ژۇرنالنىڭ تېخىمۇ سۈپەتلىك نەشىر قىلىنىشىدا ناھايىتى زور رول ئوينىدى. ھەم ژۇرنال تەھرىر بۆلۈمى بىلەن ئوقۇرمەنلەر ئوتتۇرىسىدا يېقىن مۇناسىۋەت شەكىللىنىپ، ئۇلار ئوتتۇرىسىدىكى ئارلىق تېخىمۇ تارايدى. «جوڭگو مىللەتلىرى» ژۇرنىلىمۇ ئۆزىنىڭ «سەلتەنەت» تورىنى قۇرۇپ، بۇ جەھەتتە ئۆزىگە خاس يول تۇتتى. شۇنداقلا توردا ئەسەر ئەۋەتىش يولىنى ئېچىپ، كەڭ ئاپتورلارنىڭ ئالقىشىغا ئېرىشىتى ۋە مەتبەئەدە ئىشلىتىلمىگەن ئەسەرلەرنى تورغا يوللاپ، بۇ ئارقىلىق ئاپتورلارنىڭ ئىجادىي قىزغىنلىقىنى ئاشۇرۇپ، كىتابخانلارنىڭ بەھىرلىنشىگە ياخشى مۇھىت يارىتىپ، كىتابخان بىلەن ئاپتورلار ئوتتۇرسىكى مۇناسىۋەتنى قويۇقلاشتۇردى. قىسقىسى ژورناللارنىڭ بىر ياقتىن كۈچ چىقىرىپ ئوقۇرمەنلەرنىڭ جۈملىدىن كەڭ ئەدەبىيات ھەۋەسكارلىرىنىڭ قوللىشى ئاستىدا ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتى تېز سۈرئەتتە راۋاجلىنىپ، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا كەم بولسا بولمايدىغان بىر تۈر بولۇپ شەكىللەندى. <8Q?kj
;}4e+`fF|
U./1OZ&
5HbPS%^.
ئىزاھلار: O~g0 R6M6e
w.0]>/C
[1] شۇيۈنيى : «تور ئىتىكىسى» ۋۇخەن ئۇنىۋېرسىتىتى نەشرىياتى، 2007-يىلى نەشرى1-بەت D8_-Dvp7H
V$ss[fX
[2] [3] ئوۋياڭيوۋچۈەن : « تور ئەدەبىياتى ئاساسلىرى » بېيجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى 2008- يىلى نەشرى28-، 21- بەت cvf#^Cu
'xp&)g L
[4] جۇڭگو ئېنتىر تورى ئۇچۇر مەركىزى: http://www.cnnic.net.cn/html/Dir/2008/07/23/5233.htm |LDo
\uV;UH7qe
[5] ياسىن ئېلى : « ئۇيغۇر تور ئەدەبىياتىنىڭ شەكىللىنىشى ۋە ئۇنىڭ بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا بولغان تەسىرى»،« شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى» 2007- يىللىق 3- سان105-بەت M e
~m56t5+uw
c x8H.L
d98Z C+q
?9801Da#/
«كومپىيۇتېر ۋە تۇرمۇش » ژۇرنىلىنىڭ 2011 -يىللىق 6-سانىدىن ئېلىندى *lIK?
" mo
U>^ -Db]
'N0/;k0ax
<5~} !N X`
مەنبە شىنىجاڭ يازغۇچىلار تورى . +S:(cz 80V
rK2*DuE
;ePmN|rq;
يۇللۇغۇچى مەتۇرسۇن ئېلى B" wk:\zC
