بىزگە قانداق قىزلار كىرەك ؟

ئابدۇلئەھەت ئابدۇرشىت بەرقى

بىزگە قانداق قىزلار كېرەك ؟ دىگەن بۇ سۇئال ئادەمنى سەل قىينايدۇ . چۇنكى ،نۇرغۇن ئادەم مەن دىگەن نوختىدىن پىكىر قىلىشقا ئادەتلەن، ئۇلار ماڭا قانداق قىز كىرەك دىگەن سۇئالغا ئانچە قىينالماي جاۋاپ بىرەلەيدۇيۇ، بىز دىگەن سۇئال ئالدىدا تىڭىرقاپ قالىدۇ . چۈنكى، شۇ مەن نىڭ قىممەت قارىشى كۆپچىلىككە ۋەكىللىك قىلالامدۇ ؟ ۋە ياكى مەن نىڭ قىممەت قارىشى بىلەن باشقىلارنىڭ قىممەت قارىشى ئوتۇرىسىدا ماھىيەتلىك پەرىقلەر بارمۇ ؟
بۈگۈ ن قىممەت قاراشلىرىمىز تۇراقسىز بىر دەۋىردە ياشاۋاتىمىز، قىسقىغىنە بىر مەزگىل ئىچىدە قىممەت قاراشلىرىمىز نەچچە قېتىم ئۆزگۈرۈپ بولدى . بۈگۈ ن ئايرىم ئۈچ خىل قىممەت قارىغا ۋەكىللىك قىلىپ ياشايدىغان بىر ئا ئلە كىشىلىرىنى ئۇچرىتىش تەس ئەمەس . مىسالى بوۋىسى بىر خىل قىممەت قارىشى ئىچىدە ياشىسا، دادىسى يەنە بىر خىل قىممەت قارىشى ئىچىدە ياشايدۇ، ئۆ زى يەنە بىر خىل قىممەت قارىشىنىڭ ھەلەكچىلىگىدە، بەلكىم بىر قانچە ياشقا كىرىپ قالغان ئوغلى يەنە بىر خىل قىممەت قارىشىغا ئىگە بولۇپ چوڭ بولۇشى مۇمكىن . بۇلار بىر ئائلە كىشىلىرى بولغانلىغى ئۈچۈن، بۇ پەرىقلىق قىممەت قاراشلىرى بەزىدە زىدىيەتلىشىپ قالىدۇ، لېكىن بۇ زىدىيەت قاراشلار ئارا يۈز بەرگەنلىگى ئۈچۈن، مەلۇم نوختىدا ئۆز ئارا مۇرەسسە قىلىپ تەڭ مەۋجۇت بۇلۇشنىڭ ئامالى ھەققىدە ئىزدىنىدۇ ۋە تەڭ مەۋجۇت بولىدۇ . بەزىلەر بۇ ئىشنى نورماللىق، ياش، دەۋىر پەرقى كەلتۈرۈپ چىقارغان، دە پ قارايدۇ . ۋارىسلىق نۇقتىسىدىن قارىغاندا، ئۈچ ئەۋلات كىشىنىڭ ئۈچ خىل قىممەت قارىشىدا ياشىشى ئادەمدە بۇ قوۋم كىشىلىرىدە ۋارىسلىق قىلىدىغان، بىر نەچچە ئەۋلادنى مۇستەككەم باغلاپ تۇرىدىغان، قوۋمىنى مۇشۇ خىل مۇناسىۋەت ئارقىلىق كۈچكە ئىگە قىلىدىغان نەرسىلەر يوقمۇ نىمە ؟ دىگەن گۇماننى پەيدا قىلىدۇ . ۋاھالەنكى، مەسىلىنىڭ ئەڭ خەتەرلىك تەرىپى بۇ ئەمەس . ئالدىنقى بىر ئەۋلات كىشىلەر بىلەن كېيىنكى بىر ئەۋلات كىشىلەرنىڭ قىممەت قاراشلىرى پەرىقلىنىپ قالماستىن بىر دەۋىردە ياشاۋاتقان بىر ئەۋلات كىشىلەرنىڭ قىممەت قاراشلىرىمۇ پەرىقلىنىپ تۇرىدۇ، بىر مىللەتتىن بولغان تەڭتۇش بىرنەچچە ئادەم بىر يەرەگەكەلگەندە ئۇلارنىڭ قىممەت قارىشى نوختىسىدىن چاك چېكىدىن بۆسىلىپ، پارچىلىنىپ كەتكەنلىەىنى بايقايسىز . بىر ئۈستەللىك زىياپەتتە بىر نەچچە خىل قىممەت قارىشىنىڭ تەڭ ئوتۇرغا چىقىشى ئۈرۈمچىدەك بىر چوڭ شەھەردە نور مال ھادىسىگە ئايلانغان . بەزىلەر بۇ مەسىلىنى مەدىنىيەتلەرنىڭ ئورتاقلىغى ياكى قىممەت قاراشلىنىڭ تەڭ گۈللىنىشى، دەپ قارايدۇ . دىمەك، مۇشۇ خىل ئۇبۇكتىپ سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن بىزدە مەن نوختىسىدىن پىكىر قىلماق ئۇڭاي، بىز نۇقتىسىدىن پىكىر قىلماق تەس . چۈنكى، سىزنىڭ قىممەت قارىشىڭىز باشقىلارغا يېقىپ كىتىشى ناتايىن . ھەتتا ئادەمنى ھەيران قالدۇرىدىغىنى، بىر ئادەنىڭ ۋۇجۇدىدىكى قىممەت قاراشلىنىڭ زىدىيەتلىكلىكى . سىز بىر ئادەمنىڭ قىلىۋاتقان ھەركەتلىرىدىن بىر نەچچە خىل قىممەت قارىشىنىڭ، يەتتا ئۆز ئارا زىدىيەتلىك قىممەت قاراشلىرىنىڭ ئەكىس ساداسىنى تېپىپ ھەيران قالىسىز، بۇنداق زىدىيەتلىك قىممەت قاراشلىرى بىر ئادەمنىڭ ۋۇجۇدىدا قانداق مۇرەسسە بىلەن تەڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرالىغاندۇ ؟ دەپ چۈچىمەي تۇرالمايسىز .بەزىلەر قىزلارنىڭ ئۇچۇق يۇرۇق .ئۆزى بىلەن سورۇنلاردا تەڭ ئۆلتۇرۇپ ،تەڭ ئىچىشىپ بىرەلەيدىغان ياكى كانداقتۇر ئىشلارنى مەرىتلىك بىلەن بىللە قىلالايدىۈان بۇلۇشىنى ئارزۇ قىلىدۇ .ياكى ماڭا شۇنداق قىزلار كىرەك دەپ ئويلايدۇ ،ياكا شەيتانى مەىسىتىگە يىتىش ئۆچۇن ئەنە شۇنداق قىممەت قارشىنى بازارغا سالىدۇ .ئەمما شۇنداق قىزلارنى ئارزۇ قىلىۋاتقان ئادەم ئايالىنىڭ ،قىزىنىڭ ،سىڭنىسىنىڭ شۇنداق قىز بوپ قىلىشىنى ئارزۇ قىلماسلىغى مۇمكىن .قىسقىسى ھەر بىرئادەمنىڭ ئۆزىگە قانداق قىز لازىملىغى ھەققىدە ئۆزىگە خاس قاراشلىرى بار بولىشى مۇمكىن .ئانىنىڭ قىزىغا قويغان تەلىۋى بىلەن ،ئاتىنىڭ ،ئاكىنىڭ،.ئاچىنىڭ ،ئۇستازنىڭ ،جەمىيەت ئەرباپلىرىنىڭ تەلىپى ئوتتۇرىسىدا ،مۇناسىۋەتلىق قارمۇ قارشى ئككى قۇتۇپدا تۇرۇۋاتقان ئەر ئاياللارنىڭ ئوتتۇرىسىدا مەلۇم پەرىقلەرنىڭ بارلىغى ئىنىق .
ئۇنداقتا بىزگە قانداق قىزلار كىرەك ؟بۇ سۇئالغا جاۋاپ بىرىش ئۇچۇن ئەڭ ئاۋال قىز ياكى ئاياللارنىڭ ھاياتتا تۇتىدىغان ئۆرنىنى ئىنىقلىۋېلىپ ،قىز –ئاياللارغا نىسبەتەن ئىنىق تەبىر بىرىشىمىز كىرەك .«ئاياللار بىر قولىدا بۇشۇكنى تەۋرەتسە ،يەنە بىر قولىدا دۇنيانى تەۋرىتىدۇ »
  ئىنىقكى ،ئاياللارنىڭ ساپاسى بىۋاستە دۇنيانىڭ ساپاسىنىغا تەسىز كورسىتىدۇ. ئاياللار مەسىلىسىنى ھەل قىلمىغان ،ئاياللىرىنىڭ چىھرىنى بەخىت خاتىرجەملىك ئارقىلىق نۇرلاندۇرالمىغان مىللەت ،ئەل ،مەنگۇ قەت كوتۇرەلمەيدۇ . ئاياللىرىنىڭ ،جۇملىدىن ئانىلىرىنىڭ ،قىزلىرىنىڭ بەختىگە كاپالەتلىك قىلالمىغان ئاجىز ئەرلەرنىڭ تەشكىللىنىشىدىكى جەمىيەت قاراڭغۇ ،زەئىپ ھالاكەتكە يۇزلىنىۋاتقان جەمىيەتتۇر.
مەشھۇر ئالىم جامائەت ئەرباپى ئابدۇقادىر داموللام ئەزىزى (1862-1924)« نەسىھەتى ئامما » دىگەن ئەسىرىدە مۇنداق يازىدۇ : « كىچىك بالىلار ،نادان ،ئانىسىنىڭ تەربىيىسىدىكى چاغدا يامان ئىللەت ۋە بىلىمسىز لىككە گىرىپتار بولسا ،كىچىكلىكىدە ئادەتلەنگەن بۇ ئىشتىن قۇتۇلدۇرۇش ناھايىتى جاپالىقتۇر .ئەگەر ئانىسى بىلىملىك ۋە قەبىليەتلىك بولسا، پەرزەنتىگە ياخشى ئەخلاق بىلەن تەربىيە قىلار، ئىسلامىيەتكىمۇ زىيان ئەمەس . بۇنداق بالىلارنىڭ چوڭ بولغاندا كامالەتكە يەتمىكىمۇ ئاسان بولىدۇ .»(« ئۇيغۇر كىلاستىك ئەدىبىيا تارىخى» ،4- قىسىم ،شىنجاڭ مائارىپ نەشىرياتى ،1995-يىلى نەشرى )
يۇقىرقى بايانلاردىن كۇرۇش مۇمكىنكى ،قىز ئاياللار ئەڭ ئاۋال بىر ئانا .ئانىنىڭ ئۇلۇغلىغى ھەققىدە تەرىپلەر نۇرغۇن « ئانىنىڭ بىر قىتىملىق سۇتى ھەققگە، يەتتە رەت ئاپارماق ھاقەت مەككىگە » ( ئابدىرىيىم زۇنۇن ) ھەر قانداق بىر قىز، ئانا بولىدۇ .ئايال كىشى بىر مۇنبەت زىمىن ،ئۇنىڭدىن پۇتۇن دۇنيا كۆكلەيدۇ . قىز ئاياللارنى بۇ سالاھىيە ت نوخىتىسىدىن كۇزەتكەندە ،بىز ئۇنىڭ ئۇيۇنچى ،ئېچەرمەن ئىدىيىسى «ئېچىلىپ»كەتكەن بولۇشىنى خالىمايمىز .ئانىدىن كۇتىدىغان سۇپىتىمىز مىھرىبانلىق ، كەڭ قۇساقلىق ،پەرزەنىتكە بولغان تەڭداشسىز مۇھاببەت .ھەر قانداق بىر ئادەم ئانىنىڭ ۋۇجۇدىغا تۇرەلگەندىن باشلاپ ئانىنىڭ تەربىيىسىنى قۇبۇل قىلىشقا باشلايدۇ ، ئانىنىڭ روھىيىتىدىكى ھەر قانداق نەرسە قان ئارقىلىق بالىنىڭ ۋۇجۇدىغا كۆچۆدۇ. ئانا تەبىئى ھالدا بالىنىڭ تۇنجى ئۇستازى بوپ قالىدۇ .مانا بىز مۇشۇنى تۇنۇغاندىن كىيىن بىز بىر قىزغا ئادەتتىكى بىر ئادەم سۇپىتىدە ئەمەس بىر ئانا ،بىر مۇنبەت تۇپراق ،ئۇستاز سۇپىتىدە مۇئامىلە قىلىشقا تىگىشلىك ئىكەنلىگىنى ھىس قىلىپ يىتىمىز .ناۋادا ئابدۇقادىر داموللام ئىيىتقاندەك ،ئاياللار ساۋاتسىز ،ئەخلاقسىز يامان خۇلۇقلۇق بولسا ،ئەلبەتتە پەرزەنىتلىرىمىز كىچىك ۋاخىتىدىنلا تەسىرگە ئۇچرايدۇ .ئانىدىكى ئىللەت بالىغا يۇقىدۇ .بىر قىز قابىليەتلىك بىلىملىك بولسچۇ ؟ ئەلبەتتە بۇنىڭ نەتىجىسى بىزگە مەلۇم . كاللىسى جايىدا ھەرقانداق ئادەم بۇ نەتىجىنى قىياس قىلالايدۇ.ئۇنداقتا بىزگە بىلىملىك قىز كىرەك .بىلىم-بىلىش دىمەكتۇر ،بىلىشنىڭ ماھىيىتى دۇنيانى ،دۇنيانىڭ ماھىيىتىنى ،ھەقنى ھەقنىڭ ماھىيىتىنى بىلىش دىمەكتۇر .بىلىملىك قىز دۇنياغا نىمىشقا كەلگەنلىگىنى مەۋجۇت بۇلۇشنىڭ ئەھمىيىتىنى، ھاياتنىڭ قىممىتىنى ئەڭ توغرا ھەقىقەتنىڭ روھىغا يىقىن بىلەلىگۇچى دىگەنلىكتۇر . بىزگە ئەخلەقلىق قىز كىرەك .ئەخلاق بىر كەڭ كاتىگۇرىيە ،ئىنسانلار ئەگىشىۋاتقان قىممەت قاراشلىرىنىڭ ئۆخشىماسلىغىغا ئاساسەن ئەخلاقتىمۇ پەرىق بولىدۇ .ئەخلاققا ئاساسەن كىلىپ چىققان تۇرمۇش قاراشلىرىمۇ پەرىقلىق بولىدۇ .ئەخلاققا ئاساسەن كىلىپ چىققان تۇرمۇش قاراشلىرىمۇ پەرىقلىق بولىدۇ .ئۇنداقتا قىزلىرىمىز قانداق ئەخلاققا ئىگە بولىشى كىرەك ؟ شەرم –ھايا –ئۇيغۇر قىزلىرىنىڭ ئەڭ چوڭ كۆركىلىرىدىن بىرى ،شەرىم ھايالىق بولۇش كىرەك .ئىپارخان ،تۇمارىس ، نۇزۇگۇم ،ئاماننىساخان ،رىزۋانگۇل ،سەنەم ،لەيلى ،شىرىن نوختىسىدىن ئېىيتقاندا ،ئۆز ئەركى ئۇچۇن كۆرەش قىلىشقا جۇرئەت قىلالايدىغان ،مۇھاببەتنىڭ پاكلىقىنى ھاياتىدىن ئۇستۇن بىلىدىغان ( مۇھاببەتبىڭ پاكلىقىنى ئۇرۇقنىڭ پاكلىقى ،ئۇرۇقنىڭ پاكلىقى ،ئۇرۇقنىڭ پاكلىقى ئەۋلاتنىڭ روھنىڭ پاكلىقىنىڭ بىشارىتى ،مۇھاببەتكە ھارام ۋە ناپاكلىق ئارلاشسىچۇ ؟ئەلۋەتتە ئۇ ئۆلىدۇ ياكى سۇپەت ئۆزگۇرىدۇ .بۇ ئۇرۇقنىڭ بۇزۇلىشىنىڭ بىشارىتى ئەمەسمۇ ؟ شۇ ئارقىلىق مۇھاببەتنىڭ قىممىتىىگە ھەسسىلەپ قىممەت قۇشالايدىغان بولۇشى ،ھەقىقەتنىڭ پەرۋانىسى بولۇشى كىرەك .بۇ خىل سۇپەتلەر قىزلىرىمىزنىڭ ئانىلىق ئۇلۇغلىغىنى ،مەشۇقلۇق سۇيۇملۇكلىكىنى ،ئىنسانىلىق قىممىتىنى ئاشۇرىدۇ . دىيانەتلىك ،تىرىشچان پاكىز ...بولىشى كىرەك ،بىزگە ھازىرلىغان قىزلار كىرەك .
ئۇنداقتا دىيانەت دىگەن نىمە ؟
ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىزاھلىق لوغىتىنىڭ 548-بىتىدە ،دىيانەت –كىشىلەردە بۇلۇشقا تىگىشلىك ۋىجدان ،ئىنساپ، ئىشەنىچ ،پاكلىق » دەپ ئىزاھلىنىدۇ .قىزلىرىمىزنىڭ ۋىجدانلىق ،ئىنساپلىق ،ئىشەنچىلىك ،پاك بولۇشى بىزنىڭ بەختىمىز ،تەلىيىمىز .چۇنكى ،بىزگە قانداق قىزلارنىڭ كىرەكلىگى مۇشۇ قىزلاردىن يەنە بىر قىتىم ئاشكارلاندى .دىيانەتلىك خۇتۇن ئىلىش –ئەۋلاتلارنى دىيانەتلىك ئانىغا ئىگە قىلىش دىيانەتلىك ،ماھىيەتتە ،بۇ دىيانەتلىك ئەۋلادقا ئىگە بولۇش ،دىگەنلىك .
«تالاي ئابرويلۇق قىزىل يۇزلۇك ئەر ،
خۇتۇنلار تۇپەيلى ئۆزى بولدى يەر .»
مانا بۇ بۇيۇكمۇتەپەككۇر يۇسۇپ خاس ھاجىپنىڭ قىز –ئاياللار ھەققىدىكى ئىخچان كۆز قارشى ، ئۇيغۇرلاردا « ئەرنى ئەر قىلغانمۇ خۇتۇن ،يەر قىلغان مۇ خۇتۇن » دىگەن گەپ بار. دىمەك ،ئاياللارنىڭ ساپاسى بىۋاستە ھالدا ئائىلىگە ئەرلەرگە تاقىلىدۇ .ئەخلاقلىق نۇمۇسچان ،دىيانەتلىك ،گۇزەل ،بىلىملىك قىز –ئاياللار ئائلىنىڭ ،ئەرلەرنىڭ بەختىلا ئامەس ،بەلكى دۇنيانىڭ بەختى، ئىنسانىيەتنىڭ بەختى .
بۇگۇنكى دۇنيا ھەر خىل ئازدۇرغۇچى ئىدىيىلەر بىلەن تۇشۇپ كەتكەن ،ئاياللار جاپاكەشلىگى ،ئاجىزلىغى ئاق كۆڭۇللىگى تۇپەيلىدىن بۇ ئىدىيىلەرنىڭ بۇ ئىدىيىلەرنىڭ زىيانكەشلىكىگە ئەڭ ئۇڭاي ئۇچرايدۇ . جەمىيەتنى ئۆز پايدىسى ئۇچۇن ئۆزگەرىتمەكچى بولغان سىئاسىئونلاردىن ساخىتىپەزلەرگە قەدر ھەممىسى جەمىيەتنىڭ ئاڭ كىچىكلىتىلگەن بىرلىگى ، بۇ جەمىيەتنىڭ ئەڭ كىچىك مۇستەقىل تەركىۋى شۇنداقلا تەركىپلىگۇچىسى بولغان ئائىلە ئارقىلىق جەمىيەتنى ئۆز پايدىسىغا ئۆزگەرتىش نىشانىغا يىتىشنى ئارزۇ قىلىدۇ .ئائىلىگە تەسىر كۆرسىتىش ،ئائىلىدىن ئىبارەت بۇ قورغاننى ئىشغال قىلىش ئۇچۇن قورغاننىڭ مەركىزى بولغان ئايال كىشىدىن ئىش باشلايدۇ .ھەتتا بىر دوۋلەت يەنە بىر دۆۋلەتنى ئاجىزلاشتۇرۇش سۇيقەستىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۇچۇن تۇنجى ھۇجۇمنى زەھەرخەندىكىك بىلەن ،ئاياللارغا قارىتىشى ،ئاياللارنىڭ قىممەت قارشىنى بۇزۇش ئارقىلىق ئائىلىنى بىر مۇكەممەل بىر مەكتەپ ،قورغاندىن تەرەققىيات نىشانى يوق مانقۇرۇتلار ئۇۋېسىغا ئايلاندۇرۋېتىشى مۇمكىن ؛يەنە ئاياللاردىكى ساپاسىزلىق ئارقىلىق ئەۋلاتلارنىڭ ئەڭ مۇھۇم تەربىيىسى بولغان دەسلاپكى باسقۇچتىكى ئائىلىۋى تەربىيىبى بەربات قىلىشى مۇمكىن . شۇنىڭ بىلەن ئانىدىن ئىبەرەت مۇنبەت تۇپراق زەئىپلىشىپ ئەڭ ئىسىل زىرائەت ،كوكتات ،مىۋىلەر ئۇسۇپ چىقىز ئورنىغا زىيانلىق نەرسىلەر ئۇنۇپ چىقىشى مۇمكىن ،بۇ تارىخ تالاي قېتىم ئىسپاتلانغان ھەقىقەت .
ئابدۇقادىر داموللام شۇ سەۋەپتىن «قىز ئاياللارنى ئەرلەرگە قارىغاندا كۆپرەك تەربىلەش » كىرەكلىگىنى ئوتتۇرغا قويىدۇ ،لىكىن ئابدۇقادىر دامولىنىڭ ئەۋلادى بولغان بىزنىڭ بۇ ھەقتىكى قارشىمىز غەلىتە . نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ نەزىرىدە قىز ئاياللارنىڭ ئوقۇشقا مەبلەغ سىلىشقا ئەرزىمەيدۇ ياكى ئۇلارغا مەبلەغ سىلىشتىن توۋەن تۇرۇدۇ . ئۇلارغا بىر قىزنىڭ ئانا بۇلۇپ بالىلارنىڭ دەسلاپكى ئۇستازى بولىدىغانلىقى ، ئاياللارنىڭ ساپاسىنىڭ بىۋاستە ھالدا جەمىيەتنىڭ ساپاسىغا تەسىر كۆرسىتىدىغانلىقىھەقىقەت بۇلۇپ تۇيۇلمىسا كىرەك .
ئالى مەكتەپنى پۇتۇۇرگەن قىزلارنىڭ ئۇغۇللارغا قارىغاندا خىزمەت ئۇرۇنلىرىنىڭ قارشى ئىلىشقا ئىرىشەلمەسلىگى ھەقىقەتەن بىر پاجىئە...جەمىيەت ھەر خىللىرىنىڭ كەلگۇسى ئانىلارغا چىقىش يۇلى بىرىشتە بىخىللىق قىلىشى بىر ئەلنىڭ نادانلىغىنىڭ ئەڭ چوڭ ئىسپاتى .
بىزگە قانداق قىزلارنىڭ كىرەك لىگىنى بىلىش ئۇچۇن قولىنىشقا بولىدىغان يەنە باشقا ئۇسۇل بىزگە كىرەك ئەمەس قىزلارنىڭ قانداقلىغىنى ئايرىپ چىقىش .لىكىن بىز دىگگن ئۇقۇمنىڭ تايانچى چۇقۇم ۋەكىللىك خاراكتىرىگە ئىگە ،ھەقىقەتكە ئەڭ يىقىن ئەخلاق بولۇشى كىرەك . بىزگە كىرىگى كۆڭۇل ئىچىشىمىز ئۇچۇن ئارزۇلىنىدىغان قىزلار ئەمەس ،توي قىلىشىمىز ،بالىلىرىمىزنىڭ ئانىسى قىلىنىشى ئۇچۇن ئارزۇلىنىدىغان قىزلاردۇر . بىز لاياقەتلىك ئانا –دىيانەتلىك مەشۇق گۇزەل پاكىز ،مىھرىبان ،بىلىملىك ئاچا- سىڭىللارغا موھتاج .

نادىر تېما،،بەك ياخشى يىزىلىپتۇ

دېمىسىمۇ ھازىرقىدەك بىر دەۋىردە ماڭا قانداق قىز كېرەك دىگەننى ھەممە ئادەم بىلىدۇ،بىراق بىزگە قانداق قىز كېرەك دىگەننى كىم دىيەلەيدۇ؟بۇ بىز ئۇقۇمى بەك كەڭرى ئۇقۇم.يۇقىرىدا دىيىلگەندەك ئوخشىمىغان ئادەمدە ئوخشىمىغان ئاڭ-ئىدىيە بولغاندىكىن ئەلۋەتتە ئوخشىمىغان خۇلاسە كاللىسىدا پەيدا بولىدۇ.بىزگە قانداق قىز كېرەك؟ئەلۋەتتە ئۆزىمىز قانداق بولساق بىزگە شۇنداق قىزلار كېرەك بولىدۇ دەپ ئويلايمەن.بۇنىڭدىن باشقىسى ئەمەلىيەتتىن يىراق بولغان خىيال بولىدۇ خالاس.
دىندار كىشىگە ئۆزىگە لايىق دىندار قىز لازىم،ئادەتتىكى مائاشلىق كىشى بەلكىم ئۆزىگە ئوخشاش مائاشلىق قىزنى تاللىشى مۇمكىن،باي_خوجاينلار ئۆزى بىلەن سورۇنلارغا بارالايدىغان ئاياللارنى تاللىشى مۇمكىن.ئىشقىلىپ ھەممە ئادەم ئۆزىنىڭ ئەھۋالىغا قاراپ ئوخشىمىغان قىزنى تاللايدۇ.بەزىلەر دەپ قويىدۇ<<كۆڭۈل دىگەن ئېشەككە چۈشسىمۇ بىر نىمە دىگىلى بولمايدۇ>>دەپ،بەلكىم بۇمۇ با گەپ،ئۆزى ئېشەكتەك بولسا چۈشۈپ قالا ئېشەككە كۆڭلى.لېكىن رېئال تۇرمۇشتا كۆڭۈلدىن باشقا يەنە نۇرغۇن تەرەپلەر بار ئويلىشىدىغان.خۇددى ھېلىقى بىر ئېتوتتا دىيىلگەندەك قىزلارمۇ<<ۋىجدانىڭىزنى جۇاڭشيۇ قىلىپ،يۈرىكىڭىزدە ئوتتاغىلى بوممايدۇ>>دەيدۇ  ھازىر.
گەپنىڭ قىسقىسى قانداق ئەر بولسا شۇنداق ئايال بولىدۇ.چۈنكى ئۆيدە ئەر كىشى ئۆينىڭ خوجىسى.
لېكىن مەن يۇقىرىقى ئالى مەكتەپنى پۇتۇۇرگەن قىزلارنىڭ ئۇغۇللارغا قارىغاندا خىزمەت ئۇرۇنلىرىنىڭ قارشى ئىلىشقا ئىرىشەلمەسلىگى ھەقىقەتەن بىر پاجىئە...جەمىيەت ھەر خىللىرىنىڭ كەلگۇسى ئانىلارغا چىقىش يۇلى بىرىشتە بىخىللىق قىلىشى بىر ئەلنىڭ نادانلىغىنىڭ ئەڭ چوڭ ئىسپاتى .دىگەن گەپكە تۈپتىن قارشى.بۇ ئېنىقلا ئانىلارنىڭ چىقىش يولىنى خىزمەتتىن ئىزلىگەنلىك.ئانىنىڭ خىزمىتى نىمە؟ئانىغا ياراملىق بىر ئەۋلاد ئىزباسارلارنى تەبىيلەشتىنمۇ ياخشى خىزمەت بارمۇ؟ئاتالمىش ئاياللار باراۋەرلىكى ھېلىمۇ قىز-ئاياللىرىمىزنى قايمۇقتۇرۇپ،ھەر ساھە-ھەر كەسىپلەرگە ئەكىرىپ بولدى.بەزى ئەرلىرىمىز ئايالى تېپىپ بەرگەن پۇلنىڭ كۈچىنى تازا كۆرىۋاتىدۇ.ئەر-ئايال ئوخشاش ئىشلىگەندىكىن،ئۆي ئىشىنى تەڭ قىلىدۇ،پۇلنى ھەم تەڭ تېپىۋاتىدۇ،ھوقۇقتا ھەم ئوخشاش،ئائىلىدىكى ۋەزىپىسى ھەم ئوخشاش بولۇپ قېلىۋاتقان ئىشلار كۆپ.گەپ تېخى بۇ يەردە ئەمەس،ئەڭ مۇھىمى بالا.بالا يا چوڭلارنىڭ قولىغا قېلىۋاتقان يا تاماق يۈگۈزىشتىن باشقىنى بىلمەيدىغان بومۇنىڭ قولىغا قېلىۋاتقان.ئاياللارغا خىزمەت بەرگەن بىلەن بۇ خىزمەت بالىنىڭ بارلىق ھوقۇقلىرىنى قۇربان قىلىش بەدىلىگە كېلىدۇ.
مۇشۇنچىلىك يېزىپ تۇراي.

دىمسىمۇ ئايال دىگەن ئوينىڭ زىننىتى ۋە شۇ ئائىلنىڭ ئاساسى ئەۋلاد تەربىيلەش موھىم ئامىلى.مىللىتىمىز ئەزەلدىن ئاياللارنىڭ ئورنىغا سەل قارىماي ئۇلارنى ئالاھىدە ئەتىۋارلاپ ئۇلارنى مۇستەھكەم قوغداپ ھەم بىلىم ئىلشىگە سەل قارمىغانلىقى ئۈچۇن ئالىملىرمىز جاھان ئەھلىنى ھەيران قالدۇرغان،بۇ دەل شۇ ئانىلارنىڭ موھىملىقىنى ئىپادىلەيدۇ.لىكىن يىقىنقى يىللاردا ئائىلنىڭ شۇنداقلا ئاياللارنىڭ ئورنىغا پەقەتلا ئىتۋار بىرىلمەي ئۇلارنى پۇلتىپىشنىڭ ۋاستىسى قىلىپ ئۇلارغا دۇكانلار ۋە باشقا سودا ئىشلىرنىڭ ئەرمەكلىرغا ئايلاندۇرلۇپ ئائىلنىڭ كىلەچىكى بولغان باللارنىڭ تەربىيەسى بىر ياقتا بويۇن قىسىپ قىلىپ باللىرمىز بەزى يامان تەقدىرلەرگە دۇچار بولوپ ئادىمىيلىكتىن يىراقلاپ كەتمەكتە. شۇڭا دوسلىرىمىز چوقوم جەميەتتىكى ئاياللارنى ئەمەس ئۆزىنىڭ ئايالىنى ماڭا سودىگەر ياكى مۇئاشلىق پۇل تىپىپ بىردىغان ئايال كىرەكمۇ ياكى پۇتۇن ئومرىنى باللارغا ئاتايدىغان يۇقرى سەۋيەلىك يىراقنى كۆرەر ئائىلە ئايالى كىرەكمۇ دىگەننى ياخشى ئويلىشى كىرەك.ئۇنداق دىسەم ئائىلىە ئايالىنىڭ نەزەر دائىرسى تار ۋە قالاقلىققا ۋە نادانلىققا ئىلىپ باردۇ دەپ قارايدىغانلارغا بولوپ بەرمىسۇن.بىلىپ قىلىڭ مىنىڭ بىر دوختۇر دوستۇمنىڭ ئايالى ئالى مەكتەپنى پۇتتۇرگەن باكلاۋىر شۇنداقلا دىندا چۇڭقۇر بىلىمى بار ،بۇ يەردىكى چوڭلار تىخى دامۇللام دەرىجىسى بار بىلىملىك ئايال دەيدۇ ئۇنى.ئۇنىڭ 7ياشقا كىرگەن قىزى مەكتەپتە 3دە ياخشى ھەم دىندا دۇرسۇل لوغەتنىڭ 2-قىسمىنىڭ ئوتتۇرلىرغىچە يادلاپ بولدى. ئۇ قىزنىڭ بىلىمى ۋە ئەخلاقىغا قاراپ خىلى ئادەملەر قايىل بولدۇ.ئوقوتقۇچىلىرمۇ ئۇقىزنىڭ ياغلىقىنى ۋە يوپكىسىنى شۇنچە قىلىپمۇ ئالدۇرالمىدى.بۇ جانلىق ئىسپات مەندەك ئائىلە ئايالىنى بىرقىسما كۆردىغان ئادەمنىمۇ قانچە يىلنىڭ ئالدىدىلا نۇمۇس ۋە پۇشايماندا قويغان.

ياخشى تىمكەن رەھمەت

ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم ! ناھايىتى ئوبدان تىما توغرىسىدا مۇنازىرە بولىۋىتىپتۇ ،بولىۋاتقان مۇنازىرلەرنى ئوقۇپ شۇنداق كۆڭلۈم سۆيۈندى.مەنمۇ سىلەرگە ئوخشاش پىكىردىمەن ، بىراق بەزى مەجبۇرىيەتلەر تۈپەيلى خىزمەتكە باغلىنىپ قالدىم ،مىنىڭ بىر خوشنام بولىدىغان ئۇ قىز ئالىي مەكتەپنى پۈتتۇرۇپ كىلىپ يىڭىللا خىزمەتكە ئورۇنلۇشۇپ تۇرشىغا تۇققانلىرىنىڭ ئارسىدىن بىرەيلەن ئۇ قىزنى ئوغلىغا سوراپ كەپتۇ ،ئۈيدىكىلىرىمۇ قىتىلىپ ئىككىسىنىڭ بىشىنى باغلاپ قويىدىغانغا كىلىشكەندە ئۇقىز مەلۇم سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن خىزمىتىدىن ئايرىلىپ قاپتۇ ،تويغا پۇتۈشكەن ھىلىقى تۇققۇنىمۇ خزمەتتىن قالغانلىقىنى ئاڭلاپ تويدېن يىنىۋاپتۇ .كىيىن ئۇخسام ئۇ  تۇققىنى ئوغلىغا مۇقىم خىزمىتى با بىر قىزنى ئىلىپ بەرمەكچى ئىكەن ،بۇنى ئاڭلاپ كۆڭلۇم بىر قىسىم بولۇپ قالدى ،توۋا ھازىرقى ئادەملەر نىمە بولۇپ كىتىپ بارىدىغاندۇ دىمەك قىز بالىنىڭ مائاشىنى ئالىدىكەن ،ئايال كىشىنىڭ پۇلىنى خەجلىسە قانچىلىك بولۇپ كىتىدىغاندۇ ،بۇنداق دىسەم ھازىر جان باقماق تەسلىشىپ كەتتى بىر بالىنى چوڭ  قىلىپ ئۇنى ئالىي مەكتەپتە ئوقۇتۇپ تۇرمۇشلۇق قىلپ چىقارماق ھەقىقەتەن تەسلشىپ كەتتى ،بۇنىڭدىن ھەممەيلەننىڭ خەۋېرېمىز با ،بىراق بىز ويلاپ باقمايمىز ،بىزنىڭ بارىدىغان شۇ قاتار چايلىرىمىزغا قانچىلىق چىقىم كىتىپ بارىدۇ ،ئۇچىلىرىمزغا ئارتىۋاغان ھىلىقى نوركىچۇ تىخى ئاشۇ نوركىنىڭ پۇلىغا بىر ئوقۇغۇچىنىڭ بىريىللىق ئوقۇش بەدەل پۇلى تۆلىنىپ بولىدۇ ،مۇشۇنداق ھىسابلىغاندا ھىلىقى ئالغان مائاشلىق قىزنىڭ ئاماشى ئۆزىدىن ئاشماي ئۆتىدۇ ........................................يەنە شۇنداق تۇرۇقلۇق يەنە مائاشلىق قىزنى ئىزدەپ يۇرىيدۇ ،شۇنىغا قارىغاندا ئوغۇللىرىمىزنىڭ ئايالىنى بىقىشقا كۆزى يەتمەيۋاتقان بولسا كىرەك.، ئادەم ھامىنى بىر كۇن ئۆلىدۇ شۇ تىرشىپ يىققان دەپپۇ -دۇنيا لىرىنى خەجلىيەلمەي ئۆلۈپ كىتىدىغانلارمۇ ئاز ئەمەس ...بۇ ئولۇنۇپ بىقىشقا تىگىشلىك ئىش ........

جان باقماق تە بولۇپ كەتتى ھازىر ،ھەممە ئاتا-ئانا باللىرىنىڭ بەختىنى ئويلايدۇ،بەزىلەر بۇ دۇنيالىقنى كۆپرەك ئويلىسا ،بەزىلەر ئۇ دۇنيالىقنى كۆپرەك ئويلايدۇ.لېكىن بىزدە  شۇ ئارمانغا چۇشلۇق دەرمان كەم بولىۋاتىدۇ.كۆتىرەلمىسەڭ ساڭگىلىتىۋال دېگەندەكلا  ئىشلا  تولا  ھازىر

قىزلىرىنىڭ ئاھۇ-زارى
مەسلە زادى كىمدە؟تۈركلەر قانداق قىلىدۇ؟
ھەر يىلى ئاياللار بايرىمى كەلگەندە ،ئۆزۈمنىڭ ھەقىقى ئەركەكلەرنىڭ ئشنى قىلالمىغانلىقىمدىن ئەپسۇسلىنىمەن.ئوچۇقىنى دىسەم  ئىنتايىن يارىماسلىقىمنى ھىس قىلىمەن.چۈنكى  مەن سىڭىللىرىم،ئاچىلىرىم ۋە ئۇرۇق-تۇققانلىرىم ئىچىدىكى قىزلارغا مەسئۇل ،كۆيۈمچان تۇققان بولالمىدىم.ئۇلارنىڭ تۇرمۇشتىكى يولۇققان قىينچىلىقىغا مەسلىھەتچى  ،تۈۋرۈك بولالمىدىم.شۇڭا قىز-ئاياللىرىمىز ھەققىدە بولۇنغان ھەرقانداق ئەيىبلەش،مەسخىرە قىلىش،ھاقارەتلەشكە قارىتا، مىللەت ھەققىدە گەپ ساتقۇدەك،ھىچكىمگە نەسھەت قىلغۇدەك،قىزلارنى تەنقىت قىلغۇدەك ھەققىم،سالاھىيتىم يوق دەپ قارايمەن.ئۈرۈمچىدە كۆزۇمگە كۆرىنىدىغىنى –قىز-ئاياللارنىڭ مۇرەككەپ تۇرمۇش قاينىمىدىكى يالغۇزلۇقى، ئامالسزلىقى.ئەمما ئەرلەرنىڭ مەسئۇلىيەتسزلىكى. ئۇزۇندىن بىرى ئۇيغۇر قىز-ئاياللىرى ھەققىدىكى ئويلىنىشىم،ئۇلارنىڭ مەسللىرى ھەققىدىكى خىياللىرىم توختىمىدى،گىزىت-ژۇرناللارغا بىسىلغان ماقالىلاردا ئاياللارغا نەسھەت قىلىدىغان ماقالىلار ئۇزۇلمەيتتى، ‹‹جەمئىيەت ئىنتايىن چىرىكلەشتى،ئۇيغۇر جەمئىيتىنڭ مەۋجۇتلۇقى ياخشى ئانىلارغا باغلىق ››دىگەن ئىددىينى ئاساس قىلغان، ناچارلارنى تەنقىتلەيدىغان ،ياخشلارغا ئىلھام بىرىدىغان مەزمۇندىكى يازمىلار توختىماي چىقىپ تۇردى.ئىنتر تورىدا بولسا،ئۇيغۇر قىز-ئاياللىرىنى قاتتىق ئەيىبلەيدىغان،ھەتتا ھاقارەت قىلىدىغان يازمىلار كۆپ يىزىلدى.‹‹ئاياللار بۇزۇلۇپ كەتتى ››دىگەن قاراشنى ھەممە ئادەمگە ئومۇملاشتۇرۇشنى ۋەزىپە قىلىۋالىغان جەميەتشۇناسلار شىنجاڭ مەدەنىيتى قاتارلىق نەشر ئورۇنلىرىدا ئاياللارنى توختىماي  قامچىلىدى،ئەمما ئاياللار زادى قانچىلىك بۇزۇلدى؟بۇنىڭ سەۋەبى زادى نىمە؟بۇنى قانداق ھەل قىلىش كىرەك؟ دىگەن مەسلىگە جاۋاب تىخى بولمىدى.
‹‹ئەرەب››تىن ئاڭلىغانلىرىم!
2003-يىلى تور چايخانىسدا بىر قىز بىلەن تونۇشتۇم،ئۇ ئەرەب بىرلەشمە خەلىپىلىكىدىكى بىر ئەرەبكە ياتلىق بولغان ئۇيغۇر قىزى ئىدى، قسقىچە ئەھۋاللاشقاندىن كىين ئۇنىڭدىن، ئاتا-ئانىسى تەرىپىدىن ئىغىر تويلۇق بىلەن ئەرەبكە ياتلىق قىلىنغانلىقىنى،يولدىشنىڭ يەنە باشقا ئىككى ئەرەب ئايالى بارلىقىنى،يولدىشنى ئانچە ياقتۇرمايدىغانلىقىدەك ئشلارنى ئۇقتۇم.بۇ ئۇيغۇر قىزى بىلەن ئەرەب مۇناسىۋىتى ھەققىدە ئۇققان تۇنجى ئۇچۇرۇم ئىدى.كىين بىر تىل مەكتىۋىدە ئەرەب تىلى مۇئەللىمى بولۇپ يۈردۈم،شۇ چاغدا،خۇددى چولپان  بولۇشتىن قىچىپ يۈرۈپ كۇرۇسقا كىرىۋالغاندەك چىرايلىق بىر قىز دەرسكە قاتناشتى.ئۈچىنچى كۈنى مەن ئۇنىڭدىن ئەرەب تىلى ئۆگنىش مەقسدىنى سورىدىم، ئۇ قىز‹‹ دۇبەيگە چىقماقچى ئىدىم›› دىدى ،ئەمما چىرايىدا بىر خىل خىجىللىق ئەكس ئەتتى.دەم ئىلىش ئارلىقىدا ئۇنى دەرسكە باشلاپ كەلگەن بىر دوستۇم ئۇ قىز ئەرەبكە ياتلىق بولماقچى (يەنى ئىككىنچى خوتۇن بولماقچى)دىدى.شۇنىڭدىن كىين چەتئەللەردە يۈرىدىغان دوستلىرىمدىن،ئۈرۈمچىدىكى تۇققانلارنىڭ ئاغزىدىن ئەرەبلەر،پاكستانلىقلار بىلەن تويلاشقانلارنىڭ خەۋىرىنى ئاڭلاپ،‹‹بۇنداق ئشلار كۆپمۇ نىمە ،بۇنداقلا زادى قانچىلىكتۇ؟›› دەپ ئويلىدىم،ئەمما ئىنىق مەلۇمات بولمىدى.لىكىن شۇ چاغدا ئويلىغىنىم:بۇنداق قىزلار پۇلنى دەپ ھەممىنى قىلىدۇ، ،چەتئەللىككە قىزىزىقىپ،ئۆزىنى ئالاھىدە كۆرسەتمەكچى بولغان دەپ پەرۋا قىلمىدىم.بۇ ئشلار ئۆتتى، تۈگىدى.
2008-يىلى بىر ئەرەب بىلەن ئۈرۈمچىدە 2 ئايغا يىقىن بىللە يۈردۈق.بۇ ئەرەب تۇمارس مىھمانخانىسدا بولغان پاكستانلىق ئىككى ئەر،ياپونلۇق بىر قىز (خەنزۇ تىلى ئۆگەنگۇچى)،بىر خەنزۇ قىز (شنجاڭ ئۇنىۋىرستىتىدىن)، ى،بىر روس ئەر (شىركەت خوجايىنى) ئوتتۇرسىدا بولغان سۆھبەت ئارلىقىدا ‹‹ئۇيغۇر ئەرلىرى يارىماس،ئاياللىرى بەك جانلىق››دىدى،(كىين ئۇقسام بۇ گەپنى دەسلەپتە ئۇيغۇر زىيالىيلىرى دىگەنىگەن،‹‹دۇنيا ئەر دەپ يىغلايدۇ›› دىگەندەك يازمىلاردا )
سورۇندىكىلەر ھەممىسى ئورتاق ئىنگىلىز تىلىدا سۆزلىشەتتۇق،مەن تۇيۇقسز بۇ گەپنى ئاڭلاپ ناھايتى چىچىلدىم،ئەمما شۇ يەردىلا ئەرەب ناھايتى ئۇزۇن سۆزلىدى:مەن شنجاڭغا كىلىشتىن بۇرۇنلا ئۇيغۇرلارنى بىلەتتىم،ئۇيغۇر ھەققىدە ئاڭلىغان تۇنجى ھىكايەم بىر ئايالدىن باشلانغان،شۇ چاغدىلا بۇ يەرنىڭ ئەرلىرىنىڭ يارىماس ئىكەنلىكىنى پەرەز قىلغان،ئەمدى بۇ يەرگە كىلىپ كوچا-كويلاردا يۈرىۋاتقان قىزلارنىڭ كۆپچىلىكىگە قاراپ ئىنىق ھس قىلدىم،سلەرنىڭ ئەرلەر ئائىلە تۇتۇشنى بىلمەيدۇ،سلەرنىڭ ئاياللىرىڭلار چەتئەللىك ئەرلەر بىلەن كۆپ ئۇچراشماپتۇ،ئەگەر ئۇچراشسىلا سلەرنىڭ يىنىڭلارغا ھەرگىز قايتىپ كەلمەيدۇ،سلەر ئاياللارنى ھۆرمەت قىلمايسلەر،ئۇلارنى پۇل تىپىش،جان بىقىش ئۈچۈن كوچىغا چىقىرىپ قويسلەر،قىزلار ئاسي بولسا،ئۇلارنى بۇزۇق دەپ ئارىغا ئالمايسلەر،ئەمما ئۇلارنى ئوينايدىغان ئويۇنچۇق قىلىۋالىسلەر،..بىر قىزنىڭ يولدىن چىقىشى كىمنىڭ مەسئۇلىيتى؟ دادىنىڭ ياكى ئۇنىڭغا سەمىمىيەتسزلىك قىلغان ئەركەكنىڭ. بىر ئايالنىڭ يولدىن چىقىشى كىمنىڭ مەسئۇلىيتى؟ئۇنىڭ ئىرىنىڭ.ئەگەر خالىمساڭمۇ ساڭا كۆرستىپ قوياي دىدى ۋە ياپونلۇق قىز ،مەن ۋە پاكستانلىق ئەلى تۆتەيلەن كونسۇل كوچسغا چىقتۇق.ھازىرقى ئىلزابىت مىھمانخانىسى بار دوقمۇشتا  ئۇزۇم،ئالما ستىۋاتقان (باققال)بىر ئايالنىڭ بىشدا قاراپ تۇردۇق،ئايال 45 ياشلار ئەتراپىدا بولۇپ يالغۇز ئىدى،مىۋە-چىۋىلىرى ئىنتايىن ئاز ئىدى،ئەمما يىقىن كىلىپ قارىغاندا،ستىۋاتقان ئالما،ئانارلىرى،ئۇزۇملىرى ئۇنچە سۇپەتسز ئەمەس ئىدى،ئۇنىڭ يىنىدا بولسا 30 ياشلار چامىسىدىكى بىر ئەر خىلى چىرايلىق بىزەلگەن باققالچىلىق دۇكىنىدا تۇراتتى،ئۇنىڭكىدە مىۋىلەرنىڭ تۈرلىرى كۆپ ئىدى،ئەرەب ماڭا‹ ئوبدان قارا ›دىدى،قارسام ئۇ ئەرنىڭ باققال ئورنىغا 10 مىنۇت ئىچىدە 6 ئادەم كىلىپ 4ى مال سىتىۋالدى،ئۇنىڭ ئالمسنىڭ كىلوسى 2 يۇۋەن قىممەت ئىدى،ھىلىقى ئايالنىڭ بولسا ئەرزان ئىدى،خىرىدارلار ئۇنىڭ يىنىدىن باھاسىنىمۇ سورىماي ئۆتۇپ كىتەتتى.بۇ چاغدا ئەرەب ماڭا مۇنداق دىدى،مانا ئۆزۇڭ تەرجىمە قىلىپ بەردىڭ،ئايالنىڭ ئالمىسى ئەرزان ئىكەن،ھىلىقى خىرىدارلار ئاۋۇ ئەرنىڭ ئالمسنى ئالمىسا ئۇ ئەرگە ھىچقانداق چوڭ زىيان بولمايدۇ، چۇنكى ئۇنىڭ دۇكىنى چوڭ،ئىقتىسادى ئاساسى ياخشىراق،ئەمما بۇ ئايال ئالدىدىكى مۇشۇ بىر نەچچە كىلو ئالمىغا تاينىپ قالغان،شۇڭا ئۇنىڭ ئالمىسنى سەن سىتىۋال دىدى.مەن سىتىۋالدىم،(كىين)بىر كۇرۇستنىڭ ياتىقىدىكى بالىلارغا ئاپىرىپ بەردىم.كىين ئەرەب ئۇ ئايالدىن كۇنىدە نەچچە پۇل تاپىدىغانلىقىنى،مىۋىنى نەدىن ئالىدىغانلىقىنى،بالىلىرى بار-يوقلۇقىنى،يولدىشنى سورىدى،ئايال كۇندە     60-70يۋەن سودا قىلىدىغانلىقىنى،ئىككى بالسدىن بىرىنىڭ 14 ياش،بىرىنىڭ 10 ياش ئىكەنلىكىنى ،بالىلىرىنىڭ قىز ئىكەنلىكىنى ،يولدىشنىڭ ھاراقكەش،قىمارۋاز ئىكەنلىكىنى،ئۆزلىرى بىلەن كارى يوقلۇقىنى،ئاجرشالمايۋاتقانلىقىنى ئىيتتى.ئۇ ماڭا مۇشۇ ئايالنىڭ بالىلىرىغا ئوقۇش پۇلىدا ياردەم قىلىش يولى ھەققىدە ئىزدىنىدىغانلىقىنى،ئۇنىڭ ئادىرس،تىلىفۇن نۇمۇرلىرىنى خاتىرلىۋىلىشنى ئىيتتى.ھەم ماڭا تەۋسيە قىلدى.كونسۇل كوچسدىن چىقىپ بولغۇچە ئەرەب يولدىن ئۆتكەن قىزلاردىن كەم دىگەن 6-7 نى پاھشە قىز دىدى،مەن ئۇلارنىڭ كىيم-كىچىكى،تەقى-تۇرقىغا قاراپ 2-3نى شۇنداقمىكىن دەپ قالدىم،ئەمما باشقسنى ئۇنداق ھۆكۈم قىلىش خاتا دىگەنىدىم،بۇنى ئۇنىڭغا بىلدۇرگىنىمدە ئۇ يىنىمىزدىكى ئەلىنى دەرھال بىر قىزنىڭ كەينىدىن يولغا سالدى،ئەلى ئۇنىڭ بىلەن سودىغا پۇتۇشۇپ قايتىپ كەپتۇ.يالغان دىدىم ئىچىمدە،لىكىن ئاچچىقىم كەلدى،غۇرۇرۇم تۇتتى،تاكى بىز چوڭ بازار ئىچىدىكى ك ئاف سى(كىندىجى)غا كىرگۇچە ئەرەب كەم دىگەندە 20 قىزنى پاھشەگە چىقىرىپ ماڭدى،خەپ دىدىميۇ ئەمما كىمنى تىللاشنى،دەردىمنى كىمدىن ئىلىشنى بىلمىدىم.كىندىجىغا كىرگەندە پاكستانلىق ئەلى ياندىكى ئۇستەلدە ئولتۇرغان ئۇچ قىزدىن بىرىنى كۆرسىتىپ ،‹‹ئۇنى مەن قىلغان،لىكىن قىز چىقمىدى،ماڭا بەك ئامراق،دوسلىرىنىمۇ تونۇشتۇردى،چاڭلىيۇۋەندىكى ئۆيىمىزدە 5 ئۇيغۇر قىزى،4 پاكستانلىق ئەر بىللە ئويناپ تاڭ ئاتقۇزدۇق دىدى››چىرايىم ئۆزگەردى،ئەقلىم قاچتى،ئەلىنڭ ياقىسغا ئىسلدىم،‹‹ھۇ ھارامدىن بولغان،كىمىڭنى ھاقارەت قىلىۋاتىسەن،ئەمدىلا 16 ياشقا كىرگەن قىزغا تۆھمەت چاپلىغۇدەك بولدۇڭما؟سەن پۇلۇم بار دەپ مۇھتاج قىزلارنىڭ ھەممىسنى *** دەپ قالدىڭمۇ؟››ئەلى مىنى بىر مۇش سالدى،مەن ئەبلەخنىڭ جان يىرىگە  بىرنى تىزلىدىم ،ھۇسەيىن (ئەرەب)بىزنى ئاجرتىتۋەتتى،ئەمما ھىلىقى قىز ھەيران بولۇپ كىلىپ،ئەلىگە خەنزۇچە: ‹‹چىن ئەيدى،زىمىلى؟زا خۇيشر؟››دىدى.مەن :‹‹يوقىلەۋە قانجىق››دىدىم،ئۇ:‹‹ساراڭمۇ ما بىر نىمە،كاللسىدىن كەتكەن›› دىدى ، دوسلىرى ئۇنى قايتۇرۇپ كەتتى.مەن شۇ پىتى ئۇ پاكستانلىق ئەبلەخ بىلەن قول ئىلىشپ كۆرۈشۈپ باقمىدىم،كىين ئۇ ھىلىقى ئەرەبكە ئالدى-كەينى بولۇپ 3 ئۇيغۇر قىزىنى تونۇشتۇرۇپتۇ،ئەرەب ماڭا ئۇلارنى سودسغا ھەمرا قىلىش ئۇچۇن ئۇلارنىڭ سالاھىيتى ئوقۇغۇچىمۇ ئەمەسمۇ ئىنىقلاشنى تاپىلىدى،ئۇلاردىن بىرى ئوقۇغۇچى ،ئىككىسى ئويۇنچى قىزلار بولۇپ ،مەخسۇس چەتئەللىك ئەرلەر بىلەن ئارلىشىدىغان بىر گۇرۇپپا قىزلار ئىكەن.ئوقۇغۇچى قىز ھەم ئىنگىلىزچە ھەم روسچىغا ئۇستا بولۇپ،ئالاقىچى ئىكەن.ئۇلارنىڭ يۇرتى بىر يەرلىك ئەمەس بولۇپ،ئوقۇغۇچى قىز شىماللىق،باشقىلار جەنۇبلۇق ئىكەن.
مەن ئۇلارنىڭ سالاھىيتىنى ئىنىقلىغاندىن كىين ئوقۇغۇچى قىزغا ئوچۇقلا نىمىشقا بۇ يولغا ماڭغانلىقىنى سورىدىم،نەتىجىدە ئىرىشكىنىم ئۇنىڭ دەسلەپتە ئۆزىنىڭ تۇنجىسنى ئۇيغۇر ساۋاقدىشىغا بەرگەنلىكىنى،يىگىت ئاۋۋال قىز كەلتۈرۈشنىڭ بارلىق 36 تەدبىرنى قوللانغان بولسا ،كىين ئويناپ تاشلۋەتكەنلىكىنى،ئۆزىگە ئويۇن،كىيم،ھۇزۇر ئۇچۇن پۇل لازىم ئىكەنلىكىنى،ھەم چەتئەللىك بىلەن ئوينسا سالاھىيتى ئاشكارىلانمايدىغانلىقىنى،ئۇنىڭ ئۇستىگە پۇلنى كۆپ تاپقىلى بولىدىغانلىقى،ھەم قەدىر-قىممىتى بىلەن ئوينىغىلى ،سورۇنلاردا باشقا ئۇيغۇر قىزلىرىنىڭ ئالدىدا پەرقلىق ھىس قىلىدىغانلىقىنى ئىيتتى،شۇ كۇنى ئۇنىڭ يەنە بىر ھەمراھى ئۆزىنىڭ ئىرىنىڭ خىروئىن چىكىپ 2 يىل لوجۇ بولغانلىقىنى،ئۆزىنڭ بالا بىلەن يالغۇزلۇقىنى،ئامالسز قالغانلىقىنى،ئەگەر ھازىر 50 يۇۋەن بولسا،بالسغا 3-4-كۇنلۇك ئشلىتىپ تۇرۇپ،خىزمەتتىن بىرىنى تىپىۋالغۇسى بارلىقىنى ئىيتتى،مەن ئشەنگۇم كەلمىسمۇ،بىلىپ تۇرۇپ 50يۋەن بەردىم.ئەتە مىنى ئىزدەڭ ئش تىپىشقا ياردەم قىلاي دىدىم،ئەتىسى ئۇ تىلىفۇن قىلمىدى.شۇ چاغلاردا ئۇيغۇر سۇپىتىم بىلەن ھىس قىلالمىغان ئشلارنى ئەرەب،پاكستانلىق كۆزى بىلەن ھىس قىلدىم،مەن خەلق سۈپىتىدە تۈركتىن باشقىلارغا دوستانە مۇئامىلە قىلالماسلىقىم مۇمكىن ،ئەمما يەككە ئادەم سۈپىتىدە شۇ ئەرەبكە ،ئۇنىڭ ئاياللارغا بولغان مۇئامىلىسى ئۇنىڭ ئادىمىيلىكىگە بولغان قارشىمنى ئۆزگەرتتى،دەرۋەقە ئەرەبلەرنىڭ ھەممىسى ئاياللارغا ياخشى مۇئامىلە قىلماسلىقى،كۆپ خوتۇنلۇق بولۇپ،ئشرەتلىك تۇرمۇش كەچۇرىدىغان بولۇشى،ھەممىسى ھورۇن،شەخسيەتچى بولۇشى ناتايىن.ھۇسەيىن ئۇرۇمچىدىن كىتەر چاغدا ئەلىيگە شۇنداق دىگەنىدى:سەن *** ئىزلىسەڭ،دىنسز پاھشە ئىزلىمە،ئۇلارغا ھەم كۇچ ھەم پۇل سەرپ قىلما،مۇسۇلمان پاھشەلەرگە ياردىمىڭ بولۇپ قالىدۇ.ئۇلارنى بۇنداق قىلماسلىقىقا دەۋەت قىلىۋالىسەن.ئۇلارنى دىنسز يات مىللەت ئەرلىرنىڭ ئاستىغا تاشلىما. ئۇنىڭ قولۇمنى سىقىپ تۇرۇپ قىلغان بۇ گىپى ھازىرمۇ كاللامدا:سەن مىللەت ھەققىدە ئويلاشتىن ئاۋۋال ئاياللارنى كۆپ ئويلا، بىر ئايالغا ئىگە بولمىغان،ئايالنىڭ ھەممە ئىھتىياجىنى قاندۇرالمايدىغان ئەرنىڭ باشقۇرۇش ھوقۇقى بولمايدۇ.‹‹سلەر مەڭگۇ باش كۆتۈرەلمەيسلەر،چۈنكى سلەر ئاياللارنى خورلايسلەر››. ئاياللىرىڭلار سلەرنىڭ سۆزۇڭلارنى ئاڭلىمىسا،سلەر بىلەن بىرمەيداندا بولمسا،دىن ،ئىماندىن سۆز ئاچما،بىر مىللەتنىڭ ئانىلىرى،قىزلىرى –بىر مىللەتنىڭ تەقدىرىنى ئۆزگەرتىدۇ.
مەسلە كىمدە؟
كىين باشقا مىللەتلەرنىڭمۇ ئۇيغۇر قىزلىرىدىن پايدىلىنىۋاتقانلىقىغا ئائىت گەپلەرنى بەك تولا ئاڭلاپ زىرىكتىم،بۇلار ھازىر تەسر قىلمايدىغان بولۇپ كەتتى،ھازىر ماڭا مۇشۇ مەسىلىنىڭ سەۋەبى بىلەن ئۇنى ھەل قىلىش چارسى ھەققىدە گەپ قىلالايدىغان ئادەمنىڭ گىپى بەك ياقىدۇ،چۇنكى تىللاشنى ھەممە ئادەم بىلىدۇ،ئەمما نىمە ئۈچۈن شۇنداق؟ شۇنداق بولسا،ئەمدى قانداق قىلىشىمىز كىرەككەن؟ دىگەننى ئويلىنىشمىز كىرەك ئىدى.كىم نىمە دىيشىدىن قەتئىنەەر،پۇتۇن ئۇيغۇر جەمئىيىدىكى قىز-ئاياللار بىلەن مۇناسىۋەتلىك مەسللەرگە ئۇيغۇر دادىلار،ئۇيغۇر ئاكىلار،ئۇيغۇر ئۇكىلار،ئۇيغۇر ئەركەكلەر،مۇشۇلار مەسئۇل!چۇنكى ئۇلار ئۆزىنى ئەركەك دەيدۇ،ئۆزلىرىنى ئاياللاردىن ئۈستۈن،ئەركەكچىلىك ئىڭى كۈچلۈك،ئۆزىنى ئوغۇلبالا،بىز نوچى دەپ قارايدۇ.‹‹ئەركەك مەسئۇلىيتىنى ئادا قىلسا ئەركەك،ئادا قىلمىسا،ئەركەك ئەمەس››،(تۈرك ئاتا سۆزلىرى).ئەمما ئائىلىسى تۇرۇپ ئاشنا ئويناش،بالىلىرىنىڭ ئوقۇشىغا كۆڭۈل بۆلمەسلىك،پۇل توپلاپ كەلگۇسگە تەييارلىق قىلىش ئەمەس،سورۇندارچىلىق،شۆھرەت بىلەن بۇزۇقچىلىق قىلىش،بىلىم،ئىقتىسات،ساغلاملىق جەھەتلەردە خوتۇنلىرىدىن ئۇستۇن سالاھىيەت ھازىرلىيالماي، ئارقىدىن خوتۇنىنىڭ ئالدىدا تىلى تۇتۇلۇپ،ئۇلارنى باشقۇرالماسلىق،گىپىنى ئۆتكۇزەلمەسلىك.ئاخىرىدا ئايالى ئىرىدىن كۆڭلى سۇ ئىچمەي تالاغا قاراش،
مانا ھازىرمۇ ھەركۇنى جەمئىيەت ھەققىدە قاخشاۋاتقان زىيالىيلارنى ،ياشلارنى كۆپ كۆرىمىز، جەمئىيەتنىڭ ئىچىدىكى بىزگە ئەڭ مۇناسۋەتلىك ۋە جىددى بولغان مەسلە-قىز-ئاياللار مەسىلىسى .مۇشۇنى ھەل قىلماي تۇرۇپ ھىچقانداق مەسلە ھەل بولمايدۇ.مەسلە زادى نىمە؟بۇ ئەخلاق مەسلىسى،قىممەت قاراش مەسلىسى،جەمئىيەتنىڭ ئاساسى يىمىرىلىش ئالدىدا،ئۇنى قانداق قۇتقۇزۇش كىرەك؟
ئائىلىدىن باشلاش كىرەك.ھەممە ئادەم ئائىلىسگە مەسئۇل بولۇشتىن،ئۆزىنىڭ زىممىسگە چۇشكەن مەسئۇلىيەتنى ئادا قىلىشنى ئائىلىدىن باشلىشى،قولىدىن كىلىشىچە باشقىلارغا يىتەكچى بولۇشى كىرەك،خاتالاشقانلارغا كۆيۇمچانلىق بىلەن يول كۆرسىتىشى كىرەك،چۇنكى ئۇلار- بىزنىڭ ئانىلىرىمىز،قىزلىرىمىز،ئاياللىرىمىز،سىڭللىرىمىز،بىزنىڭ غۇرۇرىمىز.
تۈركلەر قانداق قىلىدۇ؟
تۈركىيەدە ئۇزۇن تۇرغان دوستۇم مۇنۇلارنى سۆزلەپ بەردى: قانچىلىك دەرىجىدە توغرىلىقىنى بىلمەيمەن،لىكىن پايدىلىنىش ماتىريالى بولالايدۇ.
تۈركلەردە بىر ئائىلىدە بىر ئوغۇلبالا بولسا،گەرچە كىچىك بولسمۇ ئەركەك بولغانىكەن،چوقۇم سىڭلىسى ۋە ئاچىسغا مەسئۇل بولىدىكەن. ئۇلارنى كەچتە نەگە باردىڭ،كىم بىلەن كۆرۈشتۈڭ؟نىمە ئش قىلدىڭ؟بىرى بوزەك قىلدىمۇ؟ دەپ سوراش ئومۇميۇزلۇك مىللى ئاڭغا ئايلانغانىكەن. بىر مەھەللىگە باشقا يەردىن بىر ئەر كىلىپ مەھەللە قىزلىرىغا چاقچاق قىلسا،كەينىگە كىرىۋالسا،ھەممىسى بىرلىشپ ئۇنىڭ ئەدىۋىنى بىرىدىكەن.باسقۇنچىلىق قىلىش دىگەن ئۇقۇم ئاز ئىكەن،ئەگەر قىلغانلار سادىر بولسا،جەمەتى بويىچە قۇرۇتىۋىتىدىكەن.كوچىلاردا قىزلار قانچىلىك يالىڭاچ يۇرۇشىدىن قەتئىنەزەر بىر ئەر كىلىپ ئۇنىڭغا يپىشۋالسا باشقا ئەرلەر ئۇنى ئاجايىپ ئىغىر ئالىدىكەن،قىزلار خالىسا، ساقچىلار كىلىپ ئۇ ئەرنى قاماققا ئالىدىكەن.ئەرلەر چوقۇم ئۆزىنى ئاياللاردىن ھەممە جەھەتتە ئۇستۇن تۇرۇشى كىرەك دەپ قارايدىكەن ھەم شۇنىڭ ئۇچۇن بارلىق كۇچى بىلەن تىرىشىدىكەن،تۈركلەر ئىنتايىن تىرىشچان بولۇپ،ئاياللىرىنى پەقەت ئۆزلىرىنىڭ خىزمەتچىسى دەپ قارىماي،ئۇلارنىڭ ئىھتىياجىنى تولۇق قاندۇرىدىكەن،ئۆزىدىن گۇناھ ساقىت بولغاندا،ئاندىن ئاياللىرى ھەققىدە ئويلىنىدىكەن،ئۇلاردىن سەمىمىيەتسزلىك سادىر بولسا ئۆلتۈرۋىتىش شەرەپلىك جىنايەت ھسابلىنىدىكەن.ئەرنىڭ ئىززەت-نۇمۇسى،غۇرۇرى ئىنتايىن كاتتا ھىسابلىنىدىكەن ھەم ئەرلەرمۇ مۇشۇنى قوغداش ئۇچۇن تىرىشىدىكەن.