<< ېانا يۇرت >> رومانىدىكى مۇختەرباي ئوبرازى ھەققىدە
تۇرسۇن ئابدۇللا بەگيار
ئانايۇرت رومانى ئۈچ قىسىم ، خاتىمىسىنى قوشمىغاندا توپ توغرا 60 بۆلەككە بۆلۈنگەن ، 1758 بەتلىك پۈتۈن << ئانايۇرت >> رومانىدا تىلغا ئېلىنغان ئادەم سانى 400 دىن ئاشىدۇ . ئەمما پېرسۇناژ تەرەقىسىدە ئەسەرگە قاتناشتۇرۇلۇپ بەدىئىلىك دەرەجىسىگە كۆتىرىلگەن پېرسۇناژ 198 نەپەر بولغان بۇ ئەسەر تۆت پۇتى تۆت يەرگە تېگىدىغان ، بارلىق ئۆلچەملەرگە تولۇق چۈشىدىغان مۇكەممەل ترلوگىيە .
گەپنىڭ ئۆزىگە كەلسەك ، ئەسەردە بەدئىيلىك دەرىجىسىگە كۆتىرىلىپ تەسۋىرلەنگەن 198 نەپەر پېرسۇناژ ئىچىدە << تىپ >> قا يېقىنلىشىپ قالىدىغان ھەقىقىي بەدىئىي ئوبرازلار 30 دىن ئاشىدۇ . بولاردىن ئوبرازلاشتۇرۇلغان تارىخىي شەخس بولماستىن بەلكى مۇئەللىپنىڭ كامالەتكە يەتكەن ئوبرازلىق تەپەككۇرىنىڭ ھەقىقىي مەھسۇلى بولغان ھەقىقىي بەدىئىي ئوبرازلار بىر نەچچىلا . << ئانايۇرت >> رومانىدىكى مۇختەرباي ئەنە شۇنداق تارىخىي چىنلىق بىلەن بەدىئىي چىنلىق جىپسىلاشتۇرۇلغان ، بەدىئىي تەپەكۇر بىلەن رىئاللىق ( تارىخىي رىئاللىق ) ئاجايىپ ئۇستىلىق بىلەن يۇغۇرۇلغان ، ئىجدىھات بىلەن يېتىلدۈرۈلگەن تالانتتىن جارى بولغان يۈكسەك بەدىئىي ماھەرەت بىلەن يارىتىلغان ، ۋۇجۇدىغا ئىنسان تەبىئىتى تولۇق مۇجەسسەملەنگەن ، ئۆزخەىلا تەۋە بولغان خاسلىق ، تارىخىي مەنىدىكى خەلق ئومۇمىلىققا ئىگە ئالاھىدە خارەكتېرلىك بەدىئىي ئوبرازدۇر .
روماندا تەسۋىلەنگەن مۇختەر باي 20 -ئەسىرنىڭ 40 يىللىرىدىكى ئۇيغۇر دېھقانلىرىنىڭ تىپىك ۋەكىلى . شۇنداق ، مۇختەر باي << باي >> ( ھىچ بولمىغاندا دەسلەپتە شۇنداق ئاتالغان ئىدى ) . بىراق ھەقىقىي مەنىدىكى << باي >> ئەمەس ، ئددىلا كۆز بىلەن مۇنداقلا قارىغاندا ئۇ باي ئەلۋەتتە << يىگىرمە تۇققۇز ئائىلىلىك مۇشۇ يېزىنىڭ ئەڭ چوڭ بېيى . يۈز مو يەر ، تۆت چوڭ باغ ، بىر قورۇ قوي ، ئونسەككىز كالا ، ئالتە ئاتنىڭ خوجايىنى ، ئۆگىزىدىكى چىرايلىق بېسىلغان بىدە - چۆپلىرى كونىراپ _ قار بېسىپ كەتكەن ، قوتان ئېغىللىرىنىڭ ئارقىسىدىكى قىغ ئۆگزە بىلەن تەڭلەشكەن ، كاتتا قورۇنىڭ ئىگىسى مۇختەرباي . . . >> ئۇنىڭ بىر يىللىقچى ، بىر مالچىسىمۇ بار . << بىراق ئەمدىلىكتە مۇختەرباي سۇندى >> ئۇمۇ ئاشۇ دېھقانلار قاتارىغا قېتىلدى . دىمەك روماننىڭ 6 - بېتىگە بارمايلا مۇختەرباي ساپ دېھقانغا ئايلىنىپ بولدى . گەرچە مۇختەرباينىڭ ئېغىزى يامان ، ئۇ ئۆزىنى ئاشۇ مەھەللىنىڭ ئەڭ چوڭ بېيى ھىساپلايدىغان چوڭچىلىغى ، تەكەببۇرلىغى بولسىمۇ ، لېكىن ئۇ ئاشۇ يىگىرمە توققۇز ئائىلىلىك يېزىنىڭ بېشى ، ئۇ ھامان ئاشۇ كىچىككىنە يېزىدىكى دېھقانلارنىڭ ئوتىدا كۆيۈپ، سۈيىدە ئاقىدۇ . يەنە كېلىپ ئاشۇ يېزىدىكى ئەڭ جاپاكەش دېھقان زىياۋۇدۇننىڭ تاغىسى ، ئىنقىلاپچى قەھرىمان نۇرىنىڭ چوڭ دادىسى . مەھەللە ئىمامى ئۇنىڭ دادىسىغا ئىشلىگەن ، سۈرۈشتۈرۈپ كەلسەك شۇ يېزىدىكى يىگىرمە توققۇز ئائىلىلىك دېھقاننىڭ ھەممىسى قان - قېرىنداش ، تۇققان . يىگىرمە توققۇز ئائىلىلىكنىڭ ھەممىسى ئاشۇ قاباھەتلىك دەۋىر ، ئاشۇ رەھىمسىز يىللاردا بىرى << قاشقالىق >> بىرى << تارانچى >> دېيىلىپ يەنىلا بىر زىمىن ، بىر ماكاندا ياشاپ كېلىۋاتقان ئۇيغۇر خەلقى ، ئاشۇ دەۋىرگە نىسبەتەن << ئانايۇرت >> رومانىدا تەسۋىرلەنگەن << ئابدىمەر مىڭ بەگى >> دەك غالچا ، مۇناپىقلاردىن باشقا ئۇيغۇر دېھقان بولماي نىمە ؟ تېخى ئۇلار يانچى ، قۇل ، بوزەك بىچارىغۇ ؟ . . . دېمەك ئەينى دەۋىر تارىخي رىئاللىقى ھەم روماندا تەسۋىرلەنگەن بەھىئى رىئاللىق نۇقتىسىدىن قارىغاندىمۇ مۇختەرباي 20 - ئەسىرنىڭ 40 -يىللىرىدىكى تىپىك ېۇيغۇر دېھقىنى . چۈنكى يەنە قارايدىغان بولساق ھىچ بولمىغاندا مۇختەرباي << باي >> ئائىلىسىدە تۇغۇلغان بولسىمۇ ، لېكىن ئاخىرىدا ئۇ يەنىلا دېھقاندەك ئۆلەلىدى . ئۆز ئەركىنلىگى ، ئۆز بەخت - سائادىتى ، ۋەتەننىڭ ھۆرلىكى ، ئازاتلىغى ئۈچۈن قولىغا قورال ئېلىپ ھەممە نەرسىدىن ۋاز كېچىپ كۈرەشكە ئاتلىنىپ ، ئاشۇ كۈرەشتە ېۇيغۇر دېھقانلىرىدەك مەردانە ئۆلەلىدى . دىمەك مۇختەرباي دېھقان .
20 -ېەسپرنپڭ 80 يپللپرپغا كەلگەندە << ېۈچ ۋپلايەت ېپنقپلاۋپ>> پارتپلغاندپن تارتپپ 50 -يپللارغپچە بولغان جەريان ، جۇملپدپن << ېۈچ ۋپلايەت ېپنقپلاۋپ >> تېما قپلپنغان ېەسەرلەر خېلپ كۆپ يېزپلدپ . لېكپن ېاشۇ بپر قاتار ېەسەرلەردە مۇختەربايدەك << باي >> لپقتپن ، گاداي ، كەمبەغەللپككپچە ،ھپقپقپ دېھقانلارغا قاراپ تەرەققپ قپلدۇرۇلغان بۇنداق مۇرەككەپ خارەكتېرلپق ېوبراز يارپتپلپپ باقمپغان . دپمەك << ېانايۇرت >> رومانپدا مۇختەرباي ېوبرازپ پۈتكۈل ېەسەر سپيۇژپتپنپڭ بپر خپل يوشۇرۇن ، ېپچكپ لېنپيپسپ سۈپپتپدە سپېۇژپت تەرەققپياتپنپ بويلاپ ېاقپدۇ .ېەسەرنپڭ بېشپدپن تارتپپ ېاخپرغپچە ھەر بپر ۋەقە ، ھەر بپر تەپسپلات مۇختەر باي بپلەن چوڭ - كپچپك ھالقپلاردا زەنجپرسپمان چېتپلپپ ماڭپدۇ . . << ېۈچ ۋپلايەت ېپنقپلاۋپ >> نپڭ رەھبپرپ ېەخمەتجان قاسپمپ ، ېپنقپلاپنپڭ مۇنەۋۋەر جەڭچپسپ ، ېۇيغۇر ېوغلانپ ، ېۇرۇش قەھرپمانپ نۇرپدپن تارتپپ ، ېۇيغۇر دېھقپنپ زېياۋۇدۇن ( زپيەك ) غپچە بولغانلارنپڭ ھەممپسپ ېۆز نۆۋپتپدە مۇختەرباي بپلەن بەلەپلپك مۇناسپۋەتتە باغلپنپپ ماڭپدۇ . يەنە كېلپپ مۇختەباي شپمالدا __ ېپلپدا تۇغۇلۇپ ، جەنۇپتا __ ېاقسۇدا ېۆلپدۇ . مۇختەرباي بپر دېھقان ېپنقپلاپچپ . دپمەك ېەينپ دەۋپردە قەيەردە ېېزپلگۈچپ ، جاپاكەش دېھقانلار بولسا شۇ يەردە قولپغا قورال ېېلپپ ېالدپنقپ سەپتپكپ قانلپق كۈرەشكە ېاتلپنپدپغپنپ يەنپلا ېېزپلگۈچپ ، كەمبەغەل دېھقانلار بولپدۇ . شۇڭا شۇنداق دېيپشكە بولپدۇكپ : << ېۈچ ۋپلايەت ېپنقپلاۋپ >> ، ېېزپلگۈچپ ، كەمبەغەل دېھقانلار ېپنقپلاۋپ ، << ېۈچ ۋپلايەت ېپنقپلاۋپ >> نپڭ غەلپبپسپ يەنپلا كەمبەغەل دېھقانلارنپڭ غەلپبپسپ . دەرۋەقە مۇشۇ ھەقپقەتنپ چۈشپنپۋېلپشپمپزغا ياردەم بەرگەن مۇختەرباي ېوبرازپ ېۆزپنپڭ يۈكسەك بەدپېپي ماھارەت بپلەن يارپتپلغانلپقپ بپلەن بپللە << ېانايۇرت >> رومانپنپڭ شۇنچە مۇۋەپپپقپيەتلپك چپقپشپدپكپ ېەڭ مۇھپم سەۋەپلەرنپڭ بپرپ .
مۆھتپرەم يازغۇچپمپز زوردۇن سابپر ېاكا يېرپم ېەسپر ېپلگپرپ يۈز بەرگەن ېۇيغۇر مپللپتپ تارپخپدپكپ زور بپر ۋەقەنپ بپر ېەسپرنپڭ ېاخپرپدپكپ ، بەلكپم يېڭپ ېېرا ، يېڭپ ېەسپرنپڭ بېشپدپكپ بپز ېەۋلاتلارغا شۇ قەدەر جانلپق ، شۇ قەدەر چپن ھەم ھەقپقپي ، تەسپرلپك قپلپپ تەسۋپرلەپ بېرپش ېۈچۈن تارپخنپ جۇملپدپن << ېۈچ ۋپلايەت ېپنقپلاۋپ >> نپڭ تارپخپنپ قانچپلپك چوڭقۇر ۋە ېەتراپلپق ېۈگپنپپ تەتقپق قپلغان بولسا ، ېاشۇ بپر مەزگپللپك تارپخنپ بەلكپ ېۇنپڭدپنمۇ ېۇزاق تارپخنپ ېۆز بېشپدپن كەچۈرگەن ېۇيغۇر مپللپتپنپڭ مەدپنپيەت ، ېەنېەنە ، ۋە روھپيەت پپسخپكپسپنپ شۇ قەدەر جانلپق ۋە ېەتراپلپق ېۈگەنگەن ، تەتقپق قپلغان . شۇڭا مۇختەر بايدەك ېالاھپدە شەخس ېوبرازپنپ ېەنە شۇنداق ېالاھپدە تارپخپي شاراېپت ، ېالاھپدە مۇھپت ېپچپدە شۇ قەدەر مۇۋەپپەقپيەتلپك يارپتپپ چپقالپغان . چۈنكپ قارايدپغان بولساق روماندپكپ مۇختەر باينپڭ ۋۇجۇدپغا پۈتكۈل ېۇيغۇر مپللپتپنپڭ ۋۇجۇدپدپكپ ېاق كۆڭۈللۈك ، سەمپمپلپك ، مېھرپبانلپق ، مېھماندوستلپق ، خۇش -چاقچاقلپق ، ېەركەكلپك ، چپدامچانلپق ، ساداقەتمەنلپك ، قپزپققانلپق ، تەۋەككۈلچپلپك ، مەردلپك ، ساددپلپق ، قاراملپق ، قورقۇمسپزلپق ، ساددا ۋەتەنپەرۋەرلپك ، خەلق پەرۋەرلپك ، ېۇرۇق - تۇققاندارچپلپق ، ..... قاتارلپق گۈزەل خپسلەتلەر ھەم نادانلپق ، قالاقلپق ، ساۋاتسپزلپق ، پوچپلپق ، يۇرتۋازلپق ، ېاچ كۆز ، نەپسانپيەتچپلپك ، ھورۇنلۇق ، ېپشقپۋازلپق ، تېرپككەكلپك ......قاتارلپق بپر قاتار ېپللەتلەرنپڭ ھەممپسپ مۇجەسسەملەنگەن .
مۇختەر باي ، نادان ېەمما ھەققانپيەتچپل . مەسپلەن : ېالا بايتال باشلپق ھۆكۈمەت چېرپكلپرپ ېۇنپڭ جپيەنپ زپياۋۇدۇننپ باغلاپ ېېلپپ ماڭغاندا << ...... زپيەكنپڭ يېنپدا بپردپنلا مۇختەرباي پەيدا بولدپ . ېۇ بپر يايپنپ ېاتتپن تارتپپ چۈشۈرۈپ قوڭپغا بپرنپ تەپتپ ، ېاندپن ېپككپ يايپنپڭ ېۇزۇن مپلتپق ، نەيزپلپرپنپ تارتپۋېلپپ غەزەپ بپلەن ۋاقپردپ :
__ ۋۇ ******* . . . سېسپق توڭغۇزلار ! - ېۇ زپياۋۇدۇننپ يايپ - چېرپكلەرگە ھۆرپەيدپ ، _ ماڭ بېرپپ ېېيتپش ! يامان بولسا ېالا بايتپلپڭ ېۆزپ كەلسۇن ، ېۇ ېالا بايتال بولسا مەن قارا قاۋان ! >> ( روماننپڭ 70 - بېتپ ) دەيدۇ . يەنە مۇختەرباي ھەق بپلەن ناھەقنپ ېېنپق پەرق ېېتپدۇ . ناھەقچپلپكنپ كۆرگەندە كۆكرەك كېرپپ ېوتتۇرپغا چپقپدۇ . مۇختەرباينپڭ كۆڭلپ شۇ قەدەر ېاق ھەم يۇمشاق ، ېۇ تولپمۇ نازۇك تەبپېەتلپك زپل ېادەم . ېۇ ېۇۋالچپلپققا قالغان قېرپندپشپ زپياۋۇدۇن ېۈچۈن توغرپسپ ھەققانپيەت ېۈچۈن شەھەرگە كپرپپ يۇرت كاتتپلپرپغا ھال ېېيتپدۇ . كاتتپلارنپڭ مەېپشەت بپلەن تولغان مەشرەپ ېولتۇرۇشلپرپدا مۇقام تپڭشاۋېتپپ كۆڭلپ يېرپم بولۇپ يپغلايدۇ . . . << . . . مۇختەر باي مپچپلداپ يپغلاشقا باشلپدپ . ېۇنپڭ دەردپ ېازمۇ ؟ ېۇنپڭ سەۋەبپدپن رەيھانگۈل ۋاقپتسپز غازاڭ بولدپ . ېۇنپڭ ېېرپ __ باينپڭ پەخپرلپنپدپغان ېادپمپ زپياۋۇدۇن باغلاندپ . ېۇلارنپڭ چۆچۈرپدەك بالپلپرپ قارا يپتپم بولۇپ چۇرقۇرپشپپ _ يپغلپشپپ قېلپشتپ . ېالا بايتال دپگەن كەلگپندپ ھۆكۈمەت يايپلپرپنپ باشلاپ كېلپپ ېۇنپڭ ېادەملپرپگە گۆلەيدپ ، قامچا شپلتپدپ ، پوپوزا قپلدپ . . . ھپچكپم ېۇنپڭ يپغپسپنپ تپڭشپمپدپ ، مۇختەر باي دەرتلپك بولماي كپم دەرتلپك بولسۇن . ېۇ يپغلپماي كپم يپغلپسۇن ؟ ( 82 - بەت ) مانا بۇ تەسۋپرلەردپن مۇختەر باينپڭ ېاق كۆڭۈل ، كۆيۈمچان ، باغرپ يۇمشاق ، نازۇك تەبپېەتلپك خارەكتپرپ ېپپادپلنپپ تۇرپدۇ . ھەتتا ېۆزپنپڭ ېامراق ېېتپ قاراگپر ېۈچۈن تۇڭگانلارغا تۇتقۇن بولۇپ ېپلپدپن خوتەنگپچە تۆت يپل ېات بپلەن بپللە يېتپپ بپللە قوپۇپ جاپا چېكپدۇ ، مۇز داۋاندپن ېپككپ قېتپم ېۆلۈمنپ ېالقپنپغا ېېلپپ ېۆتپدۇ . قاراگپر ېات قار _ شپۋپرغانلپق دالپدا كېسەل بوپلۇپ قالغپنپ ېۈچۈن بوغۇزلانغاندا بولسا : < __ ېېسپت ، جانۋېرپم ، _ مۇختەرباي تپزلپنپپ ېولتۇرۇپ ېېتپغا دۇېا قپلپپ بولۇپ ، پپشانپسپنپ ېاتنپڭ قورسپقپغا قويۇپ ماچپلداپ يپغلاپ كەتتپ ، __ تاي چېغپڭدا قولۇمغا چۈشپۋېدپڭ ، ياخشپ ېات ېەر قانپتپ دپگەن سۆزنپ راستقا چپقاردپڭ . مەن سەندپن رازپ ، قار قېلپن ، يول كۈلتۈك ، بپلپپ تۇرۇپ سېنپ قپيناپ ېوتۇرۇپ قويدۇم . . . >> دەپ يپغلايدۇ . بۇ قۇرلار ېادەمگە خۇددپ مەشھۇر يازغۇچپ چپڭغپز ېايتماتوۋنپڭ << ېۇنۇتمايمەن گۈلسارە >> ناملپق ھپكايپسپدپكپ قېرپ چال بپلەن گۈلسارە ېپسملپك ېاتنپڭ ېۈنسپز دپېالوگپنپ ېەسلپتپدۇ
رومان سپيېۇژپتپنپڭ تەرەققپ قپلپشپغا ېەگپشپپ مۇختەر باينپڭ خارەكتپرپمۇ بارغانچە پپشپپ بارپدۇ . رەھپمسپز رپېاللپق ېۇنپ تەربپيەلەيدۇ . ېپنقپلاپ شامپلپنپڭ كۈچپيپشپگە ېەگپشپپ ساددا ، پوچپ ، كۆرەڭ ، ېاتتپن چۈشسپمۇ ېۆزەڭگپدپن چۈشمەي ، ېۆزپنپ باي ، مۆتپۋەر ېەجدادپغا باغلاپ ، ېۆزپنپ بپر چاغلاپ يۈرپدپغان مۇختەرباي ېاستا - ېاستا ھەقپقپ ېادەمگە ، ېۆزپنپڭ ېۆزپ ېارپسپدا ياشاۋاتقان بپر توپنپڭ ياشاش ھوقۇقپ ېۈچۈن كۈرەش قپلپشقا ېۆتكەن پپداكار ېەزپمپتپگە ، قەھرپمان ېپنقپلاپچپسپغا ېايلپنپدۇ . دەسلەپتە ېۇ ېپنقپلاپنپ چۈشەنمپسپمۇ ، لېكپن ېەخمەتجان قاسپمپ ، نۇرپلارغا ېوخشاش ېوت يۈرەك ېپنقپلاپچپلارنپڭ قپلپۋاتقان ېپشپنپڭ توغرا ، ھەققانپ ېپش ېپكەنلپگپنپ ھپس قپلپپ يېتپدۇ . شۇڭا ېۇ پۈتۈن كۈچپ بپلەن ېپنقپلاپچپ ، قەھرپمان نۇرپغا ېپلھام _ مەدەت بېرپدۇ . ېۇنپڭ بۇنداق قپلپشپ نۇرپنپڭ جپيەنپنپڭ ېوغلپ بولغانلپقپ ېۈچۈن ېەمەس ېەلۋەتتە . شۇڭا ېۇ نۇرپنپ قوغداپ قالغانلپغپ ېۈچۈن جاللات شپڭ سپسەينپڭ دەھشەتلپك تۇرمپسپگە چۈشۈپ قالپدۇ . بۇ يەردە مۇختەر باينپڭ ېپنقپلاپنپ ھپمايە قپلپپ ، ېپنقپلاپچپنپ قوغداش سەۋەبپدپن تۇرمپگە كپرپشپ ېۇنپڭ ھەقپقپ ېپنقپلاپ يولپغا يولپغا قەدەم قويغانلپغپنپڭ بپشارپتپ ېپدپ . ېۇ تۇرمپدە بپر قېتپملپق تاۋلپنپش پۇرسپتپگە ېپگە بولپدۇ . ېۇ تۇرمپدە سانسپز سوراق ، قيپن _ قپستاق ، ېېغپر قپيناشلارغا بەرداشلپق بېرپدۇ . چۈنكپ ېۇنپڭ ساددا كۆڭلپدە ېپنقپلاپ غەلپبپسپگە بولغان ېۈمپدپنپڭ ېۈچقۇنپ ھامان پپلدپرلاپ تۇراتتپ . ېۇ تۇرمپدە << 3 ۋپلايەت ېپنقپلابپ >> نپڭ رەھبپرپ ېەخمەتجان قاسپمپ بپلەن بپلەن بپۋاستە ېۇچرپشپپ دوست بولپدۇ . ېۇنپڭ بپلەن جاپا - مۇشكۈللەردە بپرگە بولۇپ ، ېپنقپلاپنپ ، كۈرەشنپ چۈشپنپدۇ . ېۇ تۇرمپدپن چپققاندا ھەقپقپ بپر ېپنقپلاپچپ ، كۈرەشچپ جەڭچپ بولۇپ چپقپدۇ . شۇنپڭدپن ېۆز شەخسپ مەنپەتپدپن ، قورۇ جاي ، مال_ مۇلكپ ، ھەتتا خوتۇن بالپلپرپدپن ۋاز كېچپپ ۋەتەن ېازاتلپغپ ، خەلق ھۆرلپكپ ېۈچۈن جانپپدا قپلپدپغان جەڭچپگە ېايلپنپدۇ . ېۇ ھەقپقپ جەڭچپ بولغان ھالدا مۇز داۋاندپن يەنە بپر قېتپم ېۆتپدۇ . مانا بۇ مۇختەر باي خارەكتېرپنپڭ پپشپپ - يېتپلپپ مۇقپملاشقان ، تۇراقلاشقان ۋاقپتتۇر .
مۇختەر باي ېۆز نوۋپتپدە يەنە تەڭ ېالدپنقپ قاتاردپكپ ۋەتەنپەرۋەر ، ېپلگپرپ ېاشۇ يپگپرمە توققۇز ېاېپلپلپك ېادەم ېۇنپڭ خەلقپ ېپدپ . ېاشۇ كپچپككپنە مەھەللە ېۇنپڭ جېنپ ، مەھەللپنپڭ غورۇرپ ېۇنپڭ غورۇرپ ېپدپ . مەھەللپسپ ېوغلاق تارتپش ، چېلپشپش ، ېورما ېورۇشتا كەينپدە قېلپپ ، يېڭپلپپ ېۇ ياتتا قالسا ېۇ بپرنەچچە كۈنگپچە تاماق يپمەي ېورۇقلاپ كېتەتتپ . كېيپن ېۇ تۇرمپدپن چپقاندا ېۇنپڭ نەزەر داېپرسپ خېلپلا كېڭپيپپ قالغان ، ۋەتەن خەلق دېگەنلەرنپ چۈشەنگەن ېپدپ . مەسپلەن : مۇختەرباي تۇرمپدپكپ چاغدا بپر شاېپر يۇرتپنپ يەنپ ېپلپنپ كۈيلەپ شېېپر ېوقپغاندا ېۆلۈم گپردابپدا ياتقان مۇختەرباي روھلپنپدۇ . ېۇ شېېپردپكپ ۋەتەن مېھرپدپن زوق ېالپدۇ . ېەينپ چاغدا ېەخمەتجان قاسپمپ ھپلپقپ <<گاداي >> شاېپرنپ ماختاپ : << __ بولدپ مۇختەركام دورا يپگەندەك بولدپ . سپزنپڭ شېېپرپڭپز ېۇنپڭغا دورا بولدپ >> دېگەندە مۇختەرباي << _ _ راست ، راست ! دەپ ماچپلداپ يپغلپدپ مۇختەباي شۇنچە داغلاشلارغا مپدپر قپلماي چپداپ ، يۇرتپنپ ماختاشقا چپدپيالماي ، _ باغلار ، تاغلار بۇرنۇمغا پۇراپ كەتتپ . ېەتكەن چاي ، نېرپن ، قپمپزلارچۇ ؟ << مانا قەدپمپ مەھەللە _ ېانايۇرت ېۇلارغا تولپمۇ ېۆز ، ېۇلار ھەر بپر ېۆي ھەر بپر باغ ، ېوي چوڭقۇر ۋە تاغۇ - تاشنپڭ ېۇجۇر بۇجۇرغپچە بپلپدۇ >> ېانايۇرت مېھرپ ېۆز ۋۇجۇدپدا چوڭقۇر يپلتپز تارتقان مۇختەر باي ېەمدپلپكتە ېۆز ۋەتپنپ ، ېۆز خەلقپ ېۈچۈن ېۆلۈمدپن قپلچپمۇ قورقمايدپغان باتۇرغا ېايلپنپدۇ . ېۇ ېابدۇكېرپم ېابباسوف ، قاسپمقان قەمبپرپلەرگە يول باشلاپ مۇز داۋاندپن ېۆتۈپ بايغا كەلگەندە پپداكارلپق كۆرسپتپپ سوپاخۇن پولكوۋنپك بپلەن ېوق يامغۇرپ ېپچپدە مۇرپنپ مۇرپگە تپرەپ جەڭ قپلپدۇ . پپداكارلپق بپلەن ېاتاكپغا ېۆتۈپ بپرنەچچە دۈشمەننپ ېەسپر ېالپدۇ . شۇ چاغدا ېۆزپنپڭ ساددا دېھقانلارچە تەلۋە خارەكتپر مپجەزپ بپلەن بپر نەچچە ېەسپرنپ ېېتپشقا بۇيرۇق بېرپپ پۇخادپن چپققاندەكمۇ بولپدۇ . ېاپتۇر مانا مۇشۇ جايلاردا ۋەقەلپكنپڭ شۇنچە جپددپ ، كەسكپن تەرەققپياتپ ېپچپدە مۇختەرباي خارەكتپرپنپڭ پپشپپ يېتپلپشپ ېۈچۈن ېالاھپدە مۇھپت يارپتپپ مۇختەرباي ېوبرازپنپ تېخپمۇ مۇكەممەللەشتۈرۈپ يۇقۇرپ پەللپگە كۆتپرپشكە تپرپشپدۇ . شۇڭا مۇختەر باينپڭ ېۆلۈمپ شۇ قەدەر ېاددپ : << ېەل بولدپ ، دەپ ېورنپدپن تۇرپۋپدپ ، ېۇنپڭ كۆكرپكپگە ېوق تەگدپ >> . << _ ېۇ . . . ېۇ . . . ېۇ . . . بپ . . . بپ . . . بپ ! دپدپ . ېۇ سەنتۈرلۇپ دۇ _دۇقلپغپنپچە ېوڭدا يپقپلدپ >> مانا ېۇنپڭ ېۆلۈمپ .
روشەنكپ بەدپېپي ېەسەرلەردە يارپتپلپۋاتقان ېوبراز شۇ بەدپېپي مۇھپتقا ماس كەلگەن تپل ماھارپتپ ، تپل ېۇستپلپغپ مۇنداقچە ېېيتقاندا تپل سەنېپتپ ېارقپلپق يارپتپلسا ېاشۇ ېوبراز ېارقپلپق جانلاندۇرۇلغان خارەكتپر خاسلپغپ ېاشۇ ېوبرازنپ يارپتپپ ماڭغان پېرسۇناژ تپلپ ېارقپلپق ۋۇجۇتقا كېلپدۇ . << ېانايۇرت >> رومانپدپكپ مۇختەر باي ېوبرازپنپ تېخپمۇ نۇرلاندۇرغان ، ېۇنپ خارەكتپر خاسلپغپغا ېپگە قپلغان بپردپن_ بپر ېامپل مۇختەر باي نامپدپكپ پېرسۇناژ تپلپدۇر .
<< مۇختەر باي شۇنداق ، ھەرقانداق ماجرانپ چاخچاققا ، ھازپنپ تويغا ېايلاندۇرۇشقا ېامراق >> ، شۇنداق سورۇنغا خوجايپنلپق قپلپشقا ېادەتلەنگەن مۇختەر باي قاپ - قارا يپرپك ساقاللپرپ ېارپسپدپكپ ېاپپاق چپشلپرپنپ يالتپرتپپ تېلپقپپ كۈلۈپ ، ېادەملەرنپ چاقچاققا كۈشكۈرتەتتپ >> شۇنداق ، روماندپكپ مۇختەرباينپڭ تپلپ ېاچچپق ، ېەمما تولپمۇ يۇمۇرلۇق . بپز ېەسەردپن بپز ېەسەردپن مۇختەرباي تەسۋپرلەنگەن قۇرلارنپ ېوقپغپنپمپزدا تېلپقپپ كۈلۈپ تۇرۇپ ېپختپيارسپز يپغلايمپز ، يپغلاپ تۇرۇپ كۈلپمپز . ېۇ ھەرقانداق چاغدا ، ھەر قانداق شاراېپتتا چاقچاق قپلپدۇ . تپلغا ېۇدۇل كېلپپ قالغان گەپنپ ھەرگپز يۈتپۋەتمەيدۇ . ھەتتا ېۇنپڭ ېۆلۈم ېالدپدا ( بۇ ېۆلۈم تاسادپپپ بولسپمۇ ) << ېەل بولدپ >> دەپلا ېورنپدپن تۇرغۇندپكپ تۇرقپ مۇختەر باينپڭ خارەكتپرپگە نپسبەتەن ېادەمنپ تولپمۇ ېېچپنپشلپق يپغا ېپچپدپكپ ېاچچپق - كۈلكپگە زورلايدۇ ......
ئەگەر مۇختەرباي شۇ چاغدا يىقىلىۋېتىپ ئاغزىدا چالا قېپقالغان شۇ گېپىنى دىيەلىگەن بولسا ، چوقۇمكى چاقچاق قىلاتتى . دېمەك مەن بۇ يەردە بىرمۇ بىر مىسال كەلتۈرۈپ ئولتۇرمىساممۇ << ئانا يۇرت >> رومانىنى ئوقىغانلارغا ئايانكى مۇختەرباي ئىلى ئۇيغۇرلىرىنىڭ خۇش - چاقچاقلىقىنىڭ سىمۋولى . ھازىنى تويغا ئايلاندۇرىدىغان چاقچاقچى ئىلى ئۇيغۇرلىرىنىڭ تىپىك ئوبرازى . شۇنىڭ ئۈچۈن مۇختەر باي بىزگە خۇددى ھاياتتەك ، يېنىمىزدا بىللە تۇرىۋاتقاندەك بىلىنىدۇ . قىسقىسى مۇختەر باي ئوبرازىنى ھاياتى كۈچكە ئىگە قىلىدىغىنى دەل ئۇنىڭ ئىلى ئۇيغۇرلىرىغا خاس ئاجايىپ يۇمۇرىستىك خاسىيەتلىك تىل ئالاھىدىلىكىگە ئىگە بولغانلىقىدا .
<< ئانايۇرت >> رومانىدىكى مۇختەر باي ئوبرازىنى ھاياتىي كۈچكە ئىگە ھەقىقى جانلىق ، ئەسلى مەۋجۇت ، تىرىك ئادەمدەك ھىس قىلدۇرىدىغان ئالاھىدىلىكلەرنىڭ يەنە بىرى ئۇنىڭ ۋۇجۇدىدىكى ئىنسان تەبىئىتى مەڭگۈ چەتكە قاقمايدىغان ئەرلىك جاسارەت ، قورقۇمسىز تەۋەككۈلچىلىك ۋە مەردلىك .
ئۇيغۇر مىللىتى ئەزەلدىن ئەركەك مىجەز مىللەت ، بىر مىللەتنىڭ پۈتۈن بىر خەلق گەۋدىسى سۈپىتىدىكى ئەرلىك جاسارىتى ، ئۇنىڭدىكى كەڭ قورساقلىق ، مەرتلىك خىسلەتلىرىدە ئىپادىلىنىدۇ . مىللەت ۋۇجۇدىدىكى مەرتلىك بولسا دۇنيادا كەم تېپىلىدىغان ئاجايىپ كاتتا پەزىلەت ، كاتتا خىسلەت ، ئۇ شۇ ئۇزاق تارىخىي جەريانىدا شەكىللەنگەن تولىمۇ قىممەتلىك روھى بايلىق ، باشقىلارنىڭ ئالدىدا پەخىرلىنىشكە ئەرزىيدىغان مەنىۋى نامايەندە .
مۇختەر باي ئوبرازىدىكى ئەرلىك ، ئەركەكلىك ھەرگىزمۇ ئۇنىڭ چىرايلىق خوتۇنلارنىڭ تۈڭلۈكىدىن چۈشىدىغانلىقىدا ، چىرايلىق ئاياللارنى كۆرسە شەھۋەت شەيتانلىرى قۇتراپ تۇرالماي قالىدىغانلىقىدا ئەمەس ، بەلكى ئىنسان تەبىئىتىگە خاس بولغان يات جىنىسلىقلارغا ئىنتىلىش ، مۇھەببەت سۆيگۈ ، نەپرەت ، ئاداۋەتنىڭ ئېڭنىڭ ۋۇجۇدىدا تەڭ مەۋجۇت بولغانلىقىدا . شۇنداق ، مۇختەر باي ئۆزىنىڭ جىيەنى زىياۋۇدۇننىڭ خوتۇنى رەيھانگۈلگە كۆيىدۇ ، ئۇنى چىن دىلىدىن سۆيىدۇ . ئۇ رەيھانگۈل ئۆلۈپ كەتكەندە بولسا ، ئۇنىڭ ئېرى زىياۋۇدۇندىن بۇرۇن ھازا ئاچىدۇ . ھەتتا يىراق سەپەردىن قايتىپ كېلىپ ئۇدۇل رەيھانگۈلنىڭ قەبرە بېشىغا بېرىپ قەبرە ئۈستىگە ياش تۆكۈپ يىغلاپ توپىغا مىلىنىپ بىر كېچە تۈنەپ قالىدۇ . ھەتتا نەچچە قېتىم قاتتىق قىينىلىپ ئۆلۈپ كېتىۋاتسىمۇ << رەيھان >> دەپ ۋاقىرايدۇ . ئەمما ئۇ دۈشمىنى ( خەلقنىڭ دۈشمىنى ) ئابدىمەر مىڭ بېگىنىڭ كىچىك خوتۇنىنىڭ ھوجرىسىغا تۈڭلۈكتىن چۈشۈپ تۇتۇلۇپ قېلىپ ، كۆتىگە نوگاي پاتۇرلۇپ قايناقسۇ قۇيۇلغاندىمۇ غىڭ قىلمايدۇ . ئەمما ئۇ شەھەرگە كەلگەندە ئاشۇ رەيھانگۈلنى كۆز ئالدىغا كەلتۈرۈپ ، كوچىلاردا ئاچ - يالىڭاچ ، خارۇ - زار ياتقان كەمبەغەل نامراتلارنى كۆرۈپ يۈرىكى ئېچىشىدۇ ، چىدىمايدۇ . ئۇ يانچۇقتىكى پۇللىرىنىڭ ھەممىسىگە نان ئېلىپ ئۇلارغا ئۆلەشتۈرۈپ بېرىدۇ . ھەتتا ئۆتۈك ، چاپانلىرىنىمۇ ئۇلارغا بېرىۋېتىدۇ . يەنە مال - مۈلكىنى سېتىپ نۇرىغا مىلتىق ئېلىپ بەرمەكچى بولىدۇ . بىر قېتىملىق چېلىشىشتا ئۇتۇپ بەرگىنى ئۈچۈن زىياۋۇدۇن ( زىيەك ) گە نەچچە قوي ، نەچچە ىو بۇغداي بېرىدۇ . جىيەنى زىياۋۇدۇن جەڭچى ئوغلى نۇرىنى ئىزدەپ ئالتاي تاغلىرىغا ماڭغاندا ئالدى - كەينىگە قارىماستىن ئۆتىكىنى كىيىپلا ئۇنىڭ بىلەن بىللە يولغا چىقىدۇ . ئىنقىلاپ ، كۈرەش ئۈچۈن ئاقسۇغا ماڭغاندا خۇتۇنى ۋە كېلىنلىرىنىڭ توسۇپ زارلاشلىرىغا قارىماستىن ئوغلىنىمۇ بىللە ئېلىپ ماڭىدۇ . . .
دېمەك ، ئانايۇرت رومانىدىكى مۇختەر باي ئوبرازى ۋەتەننىڭ ئازاتلىغى ، مىللەتنىڭ ھۆرلىكى ، ئەلنىڭ ئازاتلىغى ئۈچۈن كۈرەشكە ئاتلانغان ئىلى دېھقانلىرىنىڭ تىپىك ئوبرازى بولۇپلا قالماي ، بەلكى خارەكتېر خاسلىقىغا ئىگە . ۋۇجۇدىدا ھەر بىر ئىنساندا بولۇشقا تېگىشلىك خۇسۇسىيەتلەر تولۇق مۇجەسسەملەنگەن ، ھەر بىر تەرەپتىن تولۇق يېتىلگەن ، << ئانايۇرت >> رومانىدا ئەڭ ۋايىغا يەتكۈزۈپ يارىتىلغان جانلىق ئوبراز . مۇشۇ نۇقتىدىن مۇختەرباي ئوبرازىنى يەنىمۇ چوڭقۇرلاپ تەھلىل قىلىشقا ئەرزىيدۇ .
مەنبە:ساقلانمۈلۈرۈم
