دۇنيا بويۈچە 2 – چوڭ قۇملۇق – تەكلۈماكان قۇملۇقۈ تارۈم ېويمانلۈقۈغا جايلاشقان بولۇپ دۇنيادا تېخۈ يېشۈلمۈگەن نۇرغۇن سۈرلارنۈ ېۆزۈگە مۇجەسسەم قۈلۈپ ياتماقتا ، شۇڭا ېامۈرۈكۈلۈق ېالۈم مورگان ‹‹ دۇنيا سۈرلۈرۈنۈڭ ېاچقۇچۈ تارۈم ۋادۈسۈغا كۆمۈكلۈكتۇر ، قاچانۈكۈ بۇ ېاچقۇچ تېپۈلۈدۈكەن نۇرغۇن سۈرلار يېشۈلگۈسۈ ›› دۈگەن ېۈكەن . ېەنە شۇ ېاجايۈپ سۈرلارنۈڭ بۈرۈ، بۇ مەشھۇر قۇملۇققا تۈلسۈم بولغان شەھەرلەر ۋە ېۇلارنۈڭ ۋەيران بولۈشۈدۇر .
1. تەكلۈماكان ھەققۈدە قۈسقۈچە چۈشەنچە
شۈنجاڭ ېۇيغۇر ېاپتونوم رايونۈ ياۋروپا – ېاسۈيا چوڭ قۇرۇقلۇقۈنۈڭ مەركۈزۈگە جايلاشقان ، تەڭرۈتېغۈ 1 مۈليۇن 660 مۈڭ كۇۋادۈرات كۈلومېتۈر كېلۈدۈغان ېالتۇن تۇپرۈغۈمۈزنۈ ېۈككۈگە بۆلۈپ تۇرۈدۇ . تەڭرۈتاغنۈڭ جەنۇبۈدۈكۈ 530 مۈڭ كۇۋادۈرات كۈلومېتۈر كېلۈدۈغان، تارۈختا ېالتە شەھەر ېاتالغان تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ ېوتتۇرۈسۈغا كۆلۈمۈ 337 مۈڭ كۇۋادۈرات كۈلومېتۈر كېلۈدۈغان ، دۇنيادا سەھرايۈ كەبۈر قۇملۈقۈدۈن قالسۈلا ېەڭ چوڭ سانۈلۈدۈغان تەكلۈماكان قۇملۈقۈ جايلاشقان . بۈر يېرۈم ېەسۈردۈن بۇيان كۆپلۈگەن ېېكۈسپۈدۈتسۈيۈچۈلەر تەكلۈماكاننۈ ېۇنۋېرسال تەكشۈرۈپ ، بۈزنۈ مەلۇم چۈشەنچۈلەرگە ېۈگە قۈلدۈ .
تەكشۈرۈشلەرگە ېاساسلانغاندا ، تارۈم ېويمانلۈقۈ مۇندۈن 230 مۈليون يۈللار ېۈلگۈرۈ چوڭ بۈر دېڭۈز ېۈكەن . مۇندۈن 67 مۈليون يۈللار ېۈلگۈرۈ ، يەنۈ يېڭۈ ھاياتلۈق ېۈراسۈنۈڭ 3 – دەۋرۈدە ھۈمالايا تېغۈ ھەرۈكۈتۈنۈڭ تەسۈرۈدە ، تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ ېەتراپۈدا تاغلار كۆتۈرۈلۈپ چۈققان ھەم دەريا ېېقۈنلۈرۈ پەيدا بولغان . مۇندۈن تەخمۈينەن 100 مۈڭ يۈللار ېۈلگۈرۈ قۇملۇق شەكۈللەنگەن. تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ كېلۈماتۈ كەم دۈگەندۈمۇ يېڭۈ ھاياتلۈق ېۈراسۈنۈڭ 4 – دەۋرۈدۈلا قۇرغاق كېلۈمات بولۇپ شەكۈللەنگەن . قۇملۇقنۈڭ ھۆل – يېغۈن مۈقدارۈ يۈلدا 20 – 80 مۈللۈمېتۈر بولغان . ھازۈر قۇملۇققا ېېقۈپ كۈرۈدۈغان دەريا 24، ېومۇمۈي ېېقۈم مۈقدارۈ 39 مۈليارت 200 مۈليون كۇب مېتۈر ، يەر ېاستۈ سۇ زاپۈسۈ 8 تۈرلۈيون 157 مۈليارت 800 مۈليون كۇب مېتۈردۈن ېاشۈدۇ . قۇملۇق 3 – 5 مېتۈر كولانسۈلا سۇ چۈقۈدۇ ، ېۇ سۇنۈ خېمۈيۈلۈك تازۈلاشتۈن كېيۈن ېۈستۈمال قۈلۈشقا بولۈدۇ . بەزۈ ېالۈملارنۈڭ قارۈشۈچە قەدۈمدە تەكلۈماكان دەريالار تورۈ شەكۈللەنگەن جاي ېۈكەن ، 90 – يۈللاردۈكۈ تەكشۈرۈشلەرگە ېاساسلانغاندا تەكلۈماكاندا يۈلۈغا 650 مۈليۇن كۇب مېتۈر سۇ تولۇقلۈنۈپ تۇرۈدۈكەن .
تەكلۈماكان قۇملۈقۈدا ھاياتلۈق مەۋجۇت ، قۇملۇق ۋە ېۇنۈڭ چۆرۈسۈدە ېۆسۈملۈك تۈرۈدۈن 80 خۈل ، ېومۇرتقۈلۈق ھايۋانلاردۈن 277 خۈل ، بېلۈق تۈرۈدۈن 38 خۈل ، قۇشلار تۈرۈدۈن 189 خۈل بارلۈقۈ بايقالغان .1①
تەكلۈماكان قۇملۇقۈ ياۋروپا – ېاسۈيا چوڭ قۇرۇقلۈقۈنۈڭ مەركۈزۈي قۈسمۈ بولغان تارۈم ېويمانلۈقۈغا جايلاشقان . تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ دېڭۈز ېوكيانلار بۈلەن بولغان ېارۈلۈقۈ يۈراق بولۇپ تەخمۈنەن 2 – 3 مۈڭ كېلومېتۈر كېلۈدۇ ، تۈپۈك ېۈچكۈ قۇرۇقلۇق ېويمانلۈقۈدۇر . ېۆلچەشلەرگە ېاساسلانغاندا، شۈنجاڭ ېۇيغۇر ېاپتونوم رايونۈ ياۋروپا – ېاسۈيا قۇرۇقلۈقۈنۈڭ مەركۈزۈگە جايلاشقان ، دېڭۈز ېوكيانلاردۈن كۆپ يۈراق (تېنچ ېوكيانغا 3800 كۈلومېتۈر، ھۈندۈ ېوكيانغا 1900 كۈلومېتۈر، شۈمالۈي مۇز ېوكيانغا 3900 كۈلومېتۈر، ېاتلانتۈك ېوكيانغا 6500 كۈلومېتۈر ) ، جەنۇبۈي شۈنجاڭ بولسا تارۈم ېويمانلۈقۈنۈ ېاساس قۈلغان بولۇپ چۈڭخەي شۈزاڭ ېۈگۈزلۈگۈ، تەڭرۈتاغلۈرۈ، قارا قورۇم تاغلۈرۈ، ېالتۇنتاغ قاتارلۈق دېڭۈز يۈزۈدۈن نەچچە مۈڭ مېتۈر ېۈگۈزلۈكتۈكۈ تاغلار ېوراپ تۇرغانلۈقتۈن ( ھۈمالايا تېغۈ بۈلەن قارا قۇرۇم تاغلۈرۈ 5000 مېتۈردۈن ېۈگۈز، چۈڭخەي شۈزاڭ ېۈگۈزلۈگۈمۇ 4000 مېتۈر ېۈگۈز) نەم ھاۋا ېېقۈمۈ تارۈم ېويمانلۈقۈغا كۈرۈپ ھۆل – يېغۈن پەيدا قۈلالمايدۇ. شۇڭا تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ كېلۈماتۈ تۈپۈك قۇرغاق كېلۈمات بولۇپ شەكۈللەنگەن.ېۆلچەشلەرگە ېاساسلانغاندا ېاتلانتۈك ېوكيان ، شۈمالۈي مۇز ېوكياندۈن كەلگەن نەم ھاۋا تەڭرۈتاغلۈرۈ ۋە پامۈر ېۈگۈزلۈگۈدۈن ھالقۈپ، ناھايۈتۈ ېاز مۈقداردا تارۈم ېويمانلۈقۈغا كېلۈدۈكەن . تېنچ ېوكيان ۋە ھۈندۈ ېوكياندۈن كەلگەن سۇ پارۈمۇ ناھايۈتۈ ېاز مۈقداردا چۈڭخەي – شۈزاڭ ېۈگۈزلۈگۈدۈن ھالقۈپ تەكلۈماكانغا يېتۈپ كېلۈدۈكەن ، شۇڭۈمۇ پامۈر ېۈگۈزلۈگۈنۈڭ غەربۈي ، تەڭرۈتاغنۈڭ غەربۈي قۈسۈم جايلۈرۈدا دېڭۈز ېوكيانلاردۈن كەلگەن نەم ھاۋانۈڭ تەسۈرۈدە ھۆل يېغۈن مۈقدارۈ 300 ~ 800 مۈللۈمېتۈرغا يېتۈپ، شۈنجاڭ ېۇيغۇر ېاپتونوم رايونۈنۈڭ ېوتتۇرۈچە ھۆل يېغۈن مۈقدارۈنۈڭ 6 ھەسسۈگە توغرا كېلۈدۇ . تەكشۈرۈش ۋە تەتقۈق قۈلۈشلار تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ دېڭۈز – ېوكيانلاردۈن يۈراق ، ېۈگۈز تاغلار بۈلەن ېورۈلۈپ تۇرغانلۈقتۈن، نەم ھاۋانۈڭ بۇ بالاياتقۇغا ېوخشايدۈغان ېويمانلۈققا كۈرەلمەسلۈگۈ، ھاۋا كېلۈماتۈنۈڭ قۇرغاق بولۈشۈدۈكۈ ېاساسۈي سەۋەب ېۈكەن . يۈراق دېڭۈز ېوكياندۈن كەلگەن ېاز مۈقداردۈكۈ نەم ھاۋا تاغ تۈزمۈلۈرۈدا قار مۇز بولۇپ ېويۇپ، ېويمانلۈقنۈڭ سۇ مەنبەېۈگە ېايلانغان .
تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ جۇغراپۈيۈلۈك ھالۈتۈدۈن قارۈغاندا شەرق تەرۈپۈ بۈر ېاز ېوچۇق بولغانلۈقتۈن داېۈم شەرقۈ شۈمال بورۈنۈ چۈقۈدۇ ، تەكلۈماكان قۇملۇقۈنۈڭ %85 كۆچمەن قۇملۇق بولغانلۈقتۈن، ‹‹ قۇملۇقتا شامال كۈچۈ بەش بالغا يەتسۈلا ، قۇمنۈڭ كۆچۈشۈنۈ شەكۈللەندۈرۈدۇ ›› ①1 ، قۇملۇق ھازۈر يۈلۈغا 10 نەچچە مېتۈر تېزلۈك بۈلەن كېڭەيمەكتە . ېۈگۈزلۈگۈ 1 – 2 مېتۈرغۈچە بولغان قۇم دۆۋۈسۈ يۈلۈغا 1 – 5 .1 مېتۈر يۆتكۈلۈدۇ ، تەكلۈماكان قۇملۇقۈنۈڭ جەنۇبۈي گۈرۋەكلۈرۈدە قۇم دۆۋۈلۈرۈنۈڭ ھەرۈكۈتۈ 10 مېتۈر ېەتراپۈدا بولۈدۇ ، ھەتتا 100 مېتۈرغۈمۇ يېتۈدۇ ، قۇم دۆۋۈسۈ قانچە كۈچۈك بولسا شۇنچە ھەرۈكەتچان بولۈدۇ .
تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ ‹‹ ېۈچكۈ قۈسمۈدۈكۈ يەر تۈزۈلۈش شاراېۈتۈ غەرب ېۈگۈز ، شەرق پەس ، جەنۇب ېۈگۈز ، شۈمالۈ پەس ، غەربۈي جەنۇبتۈن شەرقۈي شۈمالغا قۈيسايغان . ېويمانلۈقنۈڭ غەربۈي جەنۇب تەرۈپۈنۈڭ يەر تۈزۈلۈشۈ دېڭۈز يۈزۈدۈن 1200 ~ 1400 مېتۈر ېۈگۈزلۈكتە . شەرقۈي ، شەرقۈي شۈمال تەرۈپۈنۈڭ يەر تۈزۈلۈشۈ 815 ~ 875 مېتۈر ېۈگۈزلۈكتە ، ېەڭ تۆۋەن بولغان لوپ كۆلۈ 760 مېتۈر ېۈگۈزلۈكتە … ›› ② . دۈمەك ېۈگۈز تاغ تۈزمۈلۈرۈدۈكۈ قار مۇزلارنۈ مەنبە قۈلغان دەريالار كۆپ ھاللاردا شەرق ۋە شۈمال تەرەپلەرگە قاراپ ېېقۈپ بوستانلۈقلارنۈ شەكۈللەندۈرگەن .
تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ ېېكۈلوگۈيە تارۈخۈ خېلۈ كۆپ تەتقۈق قۈلۈنغان ، بەزۈ ېالۈملار ‹‹ تارۈم ېويمانلۈقۈ ېۈزچۈل تۈردە قۇرغاقلۈشۈۋاتۈدۇ ›› دېسە ، كۆپ سانلۈق ېالۈملار : ‹‹ 20 مۈڭ يۈلدۈن بۇيان تارۈم ېويمانلۈقۈ قۇرغاق چۆل مۇھۈت بولۇپ ېۆزگەرگۈنۈ يوق . ېەلۋەتتە بەزۈ دەۋرلەردە تېمپۈراتۇرۈدا ېۆزگۈرۈش بولۇپ كېلۈماتنۈڭ ېۆزگۈرۈشۈنۈ كەلتۈرۈپ چۈقارغان ، لېكۈن مەلۇم ۋاقۈتتۈن كېيۈن ېەسلۈگە كەلگەن ›› دەپ قارايدۇ .
تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ قۇرغاق ېۈچكۈ ېويمانلۈق بولۈشۈ ، ھۆل – يېغۈن مۈقدارۈنۈڭ ېاز بولۈشۈ ، تېمپۈراتۇرۈنۈڭ يۇقۇرۈلۈقۈدۈن، سۇنۈڭ پارغا ېايلۈنۈشۈنۈڭ يۇقۇرۈلۈقۈ سەۋەبلۈك تۇپراق نەملۈگۈنۈ ناھايۈتۈ تېز يوقۈتۈدۇ ، نەتۈجۈدە قۇملۈشۈش كۈچۈيۈدۇ . دۆلەت 218 – تاشيولۈنۈ بويلاپ ماڭغاندا، لوپ لەنگەر ېەتراپۈدا شۇنچۈكۈلا شامال چۈقسا ، قۇمنۈڭ خۇددۈ سۇدەك ېاققانلۈقۈنۈ كۆرگۈلۈ بولۈدۇ .
2. تەكلۈماكان نامۈنۈڭ كېلۈپ چۈقۈشۈ
”تەكلۈماكان“دۈن ېۈبارەت بۇ خاسۈيەتلۈك ماكاننۈڭ نامۈ ھەققۈدە تۈرلۈك قاراشلار پەيدا بولدۈ. ”تەكلۈك ماكان“ ( ېۈزۈملۈك ماكان)، ”تەركۈ تۈركان“ (تۈركلەر تاشلاپ كەتكەن ماكان)، ”تەكە ماكان“ ( تەكە شاپتۇللۇق ماكان)، ”تەكتۈ ماكان“ ( تېگۈ ماكان)، ”چېھۈل ماكان“ ، ”تاكلا ماكان“ (تۇخار قەبۈلۈسۈنۈڭ نامۈ تاكلا ېۈدۈ، شۇنۈڭدۈن تاكلانۈڭ ماكانۈ مەنۈسۈدە ياسالغان دۈگەن قاراش) … دۈگەندەك قاراشلار ېوتتۇرۈغا چۈشتۈ. بۇ قاراشلارنۈڭ ھەممۈسۈنۈڭ ېۆز ېالدۈغا شەرھۈيسۈ بار، بۇرۇن كۆپۈ ېۈنكار قۈلۈنغان. مەن تۆۋەندە پەقەت ېۈككۈلا قاراش ھەققۈدە مۇلاھۈزە يۈرگۈزۈمەن. بۈرۈنچۈسۈ يېقۈندۈن بۇيان كۆپۈيۈۋاتقان ”تاكلا ماكان“ بولۇپ ( ېېنگۈلۈزچە ۋە ياكۈ بەزۈ يازما مەتبەېەلەردە خۇددۈ روبېرت شاۋ 1860 – يۈللۈرۈدۈكۈ ‹‹ تاتار ېۈگۈزلۈگۈ ، ياركانت ، كاشغەرلەرگە ساياھەت ›› ناملۈق كۈتابۈدا Takla Makan دەپ ترانسۈكفۈكسۈيە قۈلغۈنۈدەك ترانسۈكفۈكسۈيە قۈلۈنغان ېەھۋاللار كۆرۈلۈدۇ ، لېكۈن Taklaنۈ تۇخار بۈلەن تەڭلەشتۈرۈدۈغان قانداق ېاساس بار ؟ ) بۇ قۈلچە ېاساسۈ يوق پەرەز بۈلەن ېوتتۇرۈغا قۇيۇلغان، «شۈنجاڭ ېۇنۋېرستېتۈ ېۈلمۈي ژورنۈلۈ›› 2000- يۈللۈق 4- سانۈدا ېېلان قۈلۈنغان ماقالۈدە، ېاپتورلار ېۆز پەرەزلۈرۈنۈ پاكۈت كۆرسۈتۈپ ېۈسپاتلاشقا ېورۇنغان بولسۈمۇ، لېكۈن ېوتتۇرۈغا قويغان پاكۈتلار ېۈشەنچۈسۈز بولۇپ قالغان. بۇ يەردە گەپ تەكلۈماكان نامۈ قاچان بارلۈققا كەلگەن ؟ تاكلا بۇ زېمۈندا قاچان ياشۈغان؟ ېۇلار قانداق ېاتالغان؟ ېاپتورلار تۇخرۈلارنۈ تاكلا دەپ ېاتالغان دەپ ېوتتۇرۈغا قويۈدۇ ( بۇ قاراش ېەمەلۈيەتتە بۇ ېاپتورلارنۈڭ تەتقۈقاتۈ بولماستۈن مەشھۇر تۈركشۇناس سېن جوڭمۈيەن نەچچە ېون يۈل بۇرۇن ېوتتۇرۈغا قويغان ېۈدۈ) . مەشھۇر دراما ېەسۈرۈ «ماېۈترۈ سۈمۈت›› ېەنە شۇ تۇخرۈ تۈلۈدۈن تەرجۈمە قۈلۈنغان ، ېاپتورلار ” تاكلا “ دەپ ېاتۈغان بۇ خەلقنۈ، خەلقۈمۈز تارۈختا ”تۇخرۈ“ (بەزۈ ماتېرۈياللاردا تۇخار، تۇخارۈستان دەپ ېېلۈنۈدۇ ) دەپ يازغان بولۇپ ھەرگۈزمۇ ”تاكلا“ دېمۈگەن، ېاتاقلۈق ېۇيغۇر ېالۈمۈ سېڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ «شۇەنزاڭنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ››نۈ تەرجۈمە قۈلغاندا، ېاتاقلۈق ېۇيغۇر ېالۈمۈ پرتانراكشۈت « ماېۈترۈ سۈمۈت ››نۈ تەرجۈمە قۈلغاندا ، ېاپتورلار ”تاكلا“ دەپ قارۈغان نامنۈ ېېنۈق قۈلۈپ «تۇخرۈ›› دەپ يازغان. ېۇلارنۈ ”تاكلا“ دېيۈش تەكلۈماكان نامۈنۈ تۇخرۈلارنۈڭ نامۈدۈن كەلگەن ، ”بۇ زېمۈن ېەسلۈدە تۇخرۈلارنۈڭ زېمۈنۈ ېۈدۈ“ دۈگەن مۇددۈېانۈ چۈقۈش قۈلۈپ ېويدۇرۇپ چۈقۈلغان. گېرمانۈيۈلۈك ۋورنا ۋېتنۈڭ پۈكرۈ بويۈچە ېېيتقاندا، مۈلادۈيۈنۈڭ بېشۈدۈلا تۇخرۈلار بۈلەن تۈرك – ېۇيغۇرلار تۈبەتنۈڭ شۈمالۈدا ېالاقۈدە بولۇپ كەلگەن . « تۇنيۇقۇق مەڭگۈ تېشۈ ›› قاتارلۈق ېابۈدۈلەردە تۇخارلار تۈرك رونۈك يېزۈقۈدا toqar دەپ يېزۈلۈدۇ . ېەلۋەتتە بۈيۈك راھۈپ شۇەنزاڭ بۇ جايلاردۈن ېۆتكەندە ”تۇخرۈ“ (睹货逻故国) دۈيۈلۈدۈغان بۈر ېەلنۈڭ (ېاللا بۇرۇن ۋەيران بولغان) بولغانلۈقۈنۈ يازغان، باشقا خەنزۇچە كۈلاسسۈك يازمۈلاردا 吐火罗 دەپمۇ خاتۈرۈلۈنۈدۇ. گېرك مەنبەلۈرۈدە Tókharoi دەپ ، لاتۈنچە مەنبەلەردە Tochari دەپ ، ېەنەتكەك تۈلۈداTukhära دەپ خاتۈرۈلۈنۈدۇ، يۇقارقۈ مەنبەلەرنۈڭ ھېچ بۈرۈدە تۇخرۈلارنۈ ”تاكلا“ دۈگەنلۈگۈ ھەققۈدە ېۇچۇر يوق، تاكلا دۈگەن نامنۈڭ قانداق پەيدا بولۇپ قالغۈنۈنۈ چۈشۈنۈپ بولمايدۇ . بۇ ېەل گەرچە تۇخرۈ ېېلۈ نامۈدا مەۋجۇت بولسۈمۇ، ھېچ بۈر مەنبەدە بۇ نامنۈڭ بۇ دۇنياۋۈي قۇملۇققا نام بولغۈنۈ خاتۈرۈلەنمۈگەن، شۇڭۈمۇ ېۇ چاغلاردا قۇملۇق «ېاقار قۇم›› ( 流沙) ، «قۇم ېېقۈنۈ›› (沙河) دۈگەندەك ناملاردا خاتۈرۈلەنگەن. بەزۈ ېۇچۇرلارغا قارۈغاندا يەنە تۇران قۇملۇقۈ 突伦碛 دەپمۇ خاتۈرۈلەنگەن. ناۋادا بۇ قۇملۇق تۇخرۈلارنۈڭ نامۈدۈن ېېلۈنۈپ تۇخرۈ قۇملۇقۈ (بەزۈ ېاپتورلارنۈڭ قارۈشۈچە ېالساق تاكلا قۇملۇقۈ) دەپ ېاتالغان بولسا، سەيياھلار نۈمە ېۈچۈن شۇنداق خاتۈرلۈمەيدۇ؟ مەھمۇد كاشغەرۈ نۈمۈشقا شۇنچە چوڭ قۇملۇقنۈڭ نامۈنۈ خاتۈرلۈمەيدۇ؟ ېەمەلۈيەتتە ېەينۈ چاغلاردا بۇ قۇملۇققا ېۈسۈم قويۇلماستۈن ”قۇملۇق“ دەپلا ېاتالغان بولۈشۈ مۈمكۈن ( دوكتۇر سۈۋېن ھېدۈن « مېنۈڭ ېېكۈسپۈدۈتسۈيە ھاياتۈم ›› دۈگەن كۈتابۈدا ېۇيغۇرلارنۈڭ تەكلۈماكاننۈ ” ېاۋۇ قۇملۇق“ دەپ ېاتايدۈغۈنۈنۈ يازغان ). ھازۈرقۈ نامۈ تەكلۈماكان ېۇنداق قەدۈمۈي نام بولماستۈن، بەلكۈ ېۇيغۇرلار ېۈسلام دۈنۈنۈ قوبۇل قۈلغاندۈن كېيۈن قويۇلغان ۋە تەدرۈجۈي ېومۇملاشقان. روسۈيۈلۈك تاتار تۈلشۇناسۈ تېنۈشېۋ ېەپەندۈ تۈل نۇقتۈسۈدۈن بۇ نامنۈ تەتقۈق قۈلۈپ « تەرك- لى- ماكان›› دۈن كەلگەن دۈگەن يەكۈنگە ېېرۈشكەن. ېۇيغۇر ېارخۈېولوگ قۇربان ۋەلۈ كروران ېەپەندۈ موللا ېۈسمەتۇللا بۈننۈ موللا نېمەتۇللا مۆجۈزۈ تەرۈپۈدۈن يېزۈلغان ېۇيغۇرچە قوليازما «تەۋارۈخۈ مۇسقۈييۇن››دا «تەرك مەكان›› دەپ خاتۈرۈلۈگۈنۈنۈ پاكۈت قۈلۈپ ېوخشاش يەكۈنگە يەنۈ «تەرك››كە «لى›› قوشۇمچۈسۈ ېۇلۈنۈپ ھەمدە ماكان بۈلەن قوشۇلۇپ پۈتۈن بۈر نامغا يەنۈ تەكلۈماكانغا ېۆزگەرگەن دۈگەن يەكۈنگە ېېرۈشكەن. تەكلۈماكان نامۈنۈڭ تەرك ماكاندۈن ېۆزگۈرۈپ كېلۈشۈ يازما ېۈسپاتۈ ھەم تۈلشۇناسلۈق تەھلۈلۈ ، ېۈجتۈماېۈ دەۋر تەھلۈلۈ بولغان پاكۈتلۈق قاراشتۇر. تارۈختا ېەجدادلۈرۈمۈز قۇم تېگۈدە قالغان يۇرت ماكانلۈرۈنۈ ېەسلەپ ھۈكايە رۈۋايەت قۈلۈشقانلۈرۈدا، تەرك ېەتكەن ماكانلۈرۈنۈ ېەسلەپ بۇ قۇملۇققا ”تەرك ماكان“ دەپ ېۈسۈم بەرگەن، بۇ ېۈسۈم تەدرۈجۈي سۈلۈقلۈنۈپ تەكلۈماكانغا ېۆزگەرگەن. خۇددۈ ېەجدادلۈرۈمۈز تەرك ماكان دېگۈنۈدەك ېېكۈلوگۈيۈلۈك مۇھۈتنۈڭ ناچارلۈشۈشۈ ۋە دەريا ېېقۈنلارنۈڭ يۆتكۈلۈشۈ، قۈسقۈرۈشۈ سەۋەبلۈك يۇرت ماكانلۈرۈنۈ تەرك ېېتۈشكە مەجبۇر بولغان، ېانا دەريا تارۈم ېەنە شۇنداق ماكانلارنۈڭ تەرك ېېتۈلۈپ خەلقنۈڭ سەرسان سەرگەردان بولۇشۈنۈڭ ېالدۈنۈ ېېلۈش ېۈچۈن تەكلۈماكان قۇملۇقۈنۈ ېۈھاتۈلەپ، كۈچ قۇدرۈتۈنۈڭ يېتۈشۈچە بوستانلۈق بەرپا قۈلۈپ كەلگەن، ېەمەلۈيەتتە ېانا دەريانۈ قۇتقۇزغانلۈق ېۆز ېۆزۈمۈزنۈ قۇتقۇزغانلۈق بولۇپ، ھازۈر سۇ باشلۈنۈۋاتقان «يېشۈل كارۈدور›› دۈگەن نامۈلا قالغان ېاياغ ېېقۈن جەنۇبۈي شۈنجاڭدۈكۈ ېەڭ چوڭ قۇملۇقلار تەكلۈماكان بۈلەن قۇمتاغ قۇملۇقلۈرۈنۈڭ قوشۇلۇپ كېتۈپ، چەرچەن ، چاقۈلۈق ۋە ېاياغ ېېقۈندۈكۈ 36-، 35-، 34-، 33-، 32-،31- ېۈشلەپچۈقۈرۈش پولكلۈرۈنۈڭ قۇم ېاستۈدا قېلۈپ تەرك ېېتۈلۈشۈنۈڭ ېالدۈنۈ ېېلۈشتۈن ېۈبارەت.
مەركۈزۈي تېلۋۈزۈيە ېۈستانسۈسۈنۈڭ 1995 – يۈلۈ 20 – مايدۈكۈ خەۋۈرۈگە ېاساسلانغاندا ، تەكلۈماكان قۇملۈقۈدا ېوتتۇرا ۋە كېيۈنكۈ دەۋرنۈڭ تاش قوراللۈرۈ ھەم ېۈپتۈداېۈي كەنتلەرنۈڭ خارابۈلۈرۈ بايقالغان . تەكلۈماكان قۇملۇقۈنۈڭ 3／2 قۈسمۈ خوتەن ۋۈلايۈتۈگە جايلاشقان ، ېۇزۇنلۇقۈ 2200 كۈلومېتۈرغا يېتۈدۇ . مۈلادۈيۈنۈڭ بېشۈدۈن تارتۈپلا خوتەن ۋۈلايۈتۈ تەۋەسۈدۈكۈ 30 دۈن ېوشۇق شەھەر قۇم تېگۈدە قالغان ، قۇملۇق جەنۇبقا 200 كېلومېتۈردۈن ېوشۇق سۈرۈلگەن . ①1
2000 يۈلدۈن بۇيان تەكلۈماكان ېەتراپلۈرۈدۈكۈ قۇملۈشۈپ كەتكەن زېمۈن 28266 كۇۋادۈرات كۈلومېتۈردۈن ېاشۈدۇ ، پەقەت 20 – ېەسۈرنۈ مۈسالغا ېالساق تەكلۈماكان ېەتراپلۈرۈدۈكۈ قۇملۈشۈپ كەتكەن يەر 8564 كۇۋادۈرات كۈلومېتۈرغا يېتۈدۇ . يۇقارقۈلاردۈن تەكلۈماكان قۇملۇقۈنۈڭ قەدۈمدە ېەجدادلۈرۈمۈز تەرۈپۈدۈن گۈللەندۈرۈلگەنلۈكۈنۈ ، كېيۈنكۈ چاغلاردا مەلۇم تارۈخۈي سەۋەبلەر تۈپەيلۈدۈن تاشلۈۋېتۈلگەنلۈگۈنۈ كۆرسۈتۈپ بېرۈدۇ . ېەنگۈلۈيۈلۈك پېتۈر خوپكۈرۈك ‹‹ يۈپەك يولۈدۈكۈ ېەجنەبۈي ېالۋاستۈلار ›› ناملۈق كۈتابۈدا ، رۈۋايەتلەرگە قارۈغاندا قۇم يۇتۇپ كەتكەن شەھەرلەرنۈڭ سانۈ 300دۈن ېاشۈدۈكەن دەپ يازغان ، بۈز گەرچە بۇ ساننۈ ېەمەلۈي سان دەپ قارۈمۈساقمۇ، مەسۈلۈنۈڭ مەلۇم تەرۈپۈنۈ كۆرسۈتۈپ بېرۈدۇ دەپ قارايمۈز .
تەكلۈماكان يۇتۇپ كەتكەن بۈر قۈسۈم قەدۈمكۈ شەھەرلەرنۈڭ جايلاشقان ېورنۈ ، گۈللەنگەن ۋە ۋەيران بولغان دەۋرلۈرۈ ھەققۈدۈكۈ بەزۈ ېۇچۇرلار ، ‹‹ شۈنجاڭ يۈلنامۈسۈ 1992 ›› نۈڭ تۈتۇلۈدا ‹‹ شۈنجاڭ ېۇيغۇر ېاپتونوم رايونۈنۈڭ ساياھەت خەرۈتۈسۈ ››دە بېرۈلگەن . بۈز شۇ خەرۈتۈگە ېاساسلۈنۈپ تەكلۈماكاننۈڭ شەرق ، شەرقۈي جەنۇب ، جەنۇب تەرەپلۈرۈدۈكۈ قۇم يۇتقان بوستانلۈقلارنۈ مۇلازۈمۈزنۈڭ مەركۈزۈدە قويۈمۈز .
1. كروران : خەنزۇچە مەنبەلەردە 楼兰، قارۇشتۈ پۈتۈكلۈرۈدە kroraina دەپ يېزۈلغان، مۈلادۈيۈدۈن خېلۈ بۇرۇنقۈ زامانلاردا گۈللەنگەن، تەخمۈنەن 6 – ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈسۈ ياكۈ ېاخۈرلۈرۈ ۋەيران بولغان . گۈللەنگەن چاغلاردۈكۈ ېاھالۈسۈ يۈز مۈڭغا يېقۈن كېلۈدۇ ، بۇ شەھەر خارابۈسۈ كۆنچۈ دەرياسۈنۈڭ ېاياق ېېقۈنۈغا جايلاشقان، دەريانۈڭ ېەڭ ېاخۈرقۈ نوقتۈۈسۈ لوپ(نۇر) كۆلۈدۇر . كروران شەھۈرۈنۈڭ كۆلۈمۈ 100 كۇۋادۈرات كۈلومېتۈردۈن ېاشۈدۇ ، كۈچلۈك شەرقۈي شۈمال بورۈنۈ شەھەرنۈڭ نۇرغۇن خارابۈلۈرۈنۈ يۈمۈرۈپ، ېۇچۇرۇپ كەتكەنلۈكتۈن، ھازۈرقۈ ساقلۈنۈپ قالغان خارابە ېۈزلۈرۈنۈڭ ېۈگۈزلۈكلەردە بولۈشۈ ۋە يارداڭلۈقلار بۇنۈڭ كۈچلۈك دەلۈلۈ ھېسابلۈنۈدۇ . كروران شەھۈرۈنۈ مەركەز قۈلغان ھالدا ھازۈرقۈ چاقۈلۈق ، چەرچەن ، نۈيا ، لوپنۇر ناھۈيۈلۈرۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان كروران – چەرچەن دۆلۈتۈ قۇرۇلغان. يازما ماتۈرۈياللارغا قارۈغاندا ‹‹ ېورمان مۇھاپۈزەت قانۇنۈ ›› ، ‹‹ سۇ ېۈشلۈرۈنۈ باشقۇرۇش قانۇنۈ ››غا ېوخشاش قانۇنلارنۈ تۈزۈپ قاتتۈق ېۈجرا قۈلغان ، خۇددۈ بۈگۈنكۈ كۈندۈكۈدەك نۆۋەتچۈلۈك بۈلەن سۇ تۇتۇلغان ھەم سۇ تۇتۇش پۈتۈگۈ بولغان . شۇ دەۋرلەردۈكۈ بەزۈ پۈتۈكلەردە سۇنۈڭ ۋە ېاشلۈقنۈڭ قۈسلاشقانلۈقۈ خاتۈرۈلەنگەن .
2. LK شەھۈرۈ : ېەنگۈلۈيۈلۈك ېارخۈېولوگ ېاۋرال سۈتەيۈن تەرۈپۈدۈن LK شەرتلۈك بەلگۈسۈ بۈلەن خاتۈرۈلەنگەن. بۇ شەھەر خارابۈسۈ لوپ كۆلۈدۈن 50 كۈلومېتۈردەك يۈراقلۈقتا ، كۆنچۈ دەرياسۈدۈن كېلۈدۈغان سۇنۈ ھاياتلۈق مەنبەېۈ قۈلغان . كروراندۈن بۇرۇنراق گۈللۈنۈپ كېيۈنرەك خاراپ بولغان ، ېەمەلۈيەتتە كروران شەھۈرۈنۈڭ بۈر رايونۈدۈن ېۈبارەت .
3. مۈرەن كونا شەھۈرۈ خارابۈسۈ ( قۇتۇم شەھۈرۈ ) : تارۈم دەرياسۈنۈڭ سۈيۈ ېۇلغايغان ۋاقۈتلاردا بۇ شەھەرنۈڭ شۈمالۈي تەرۈپۈدۈن ېېقۈپ ېۆتكەن ۋە ېېكۈلوگۈيۈسۈگە مەلۇم تەسۈرلەرنۈ كۆرسەتكەن . بۇ شەھەر خارابۈسۈ مۈرەن دەرياسۈنۈڭ سۈيۈنۈ ھاياتلۈق مەنبەېۈي قۈلغان، مۈلادۈيۈدۈن بۇرۇن گۈللۈنۈپ ، مۈلادۈيە 11 – ېەسۈردۈن بۇرۇن ۋەيران بولغان . كروران – چەرچەن خاندانلۈقۈنۈڭ مۇھۈم ېۈشلەپچۈقۈرش ۋە مەدەنۈيەت مەركەزلۈرۈدۈن بۈرۈ، شۇنداقلا مۇھۈم بۇددا دۈنۈ مەركۈزۈ ھېسابلۈنۈدۇ . خەنزۇچە تارۈخۈي مەنبەلەردە 屯城 ،七屯 ،古屯 دەپ ، ېۇدۇن ساك يېزۈقۈدۈكۈ يادۈكارلۈقلاردا قېتۈم ~ ھۈتۈم دەپ ، پارسچە ېەسەردە KHATUM دەپ يېزۈلغان . بۇ شەھەر خارابۈسۈدە ناھايۈتۈ زور سۇ ېۈنشاېاتۈ قۇرۇلۈشۈ بارلۈقۈ ېۈسپاتلاندۈ ، ېالۈملار تېرۈلغۇ كۆلۈمۈنۈ 17 مۈڭ مو ، سۇغۇرۇش كۆلۈمۈ 45 مۈڭ مو دەپ ھۆكۈم قۈلدۈ . كروران ېېلۈ يۈمۈرۈلگەندۈن كېيۈن تۈبۈتلەر ېۈشغالۈيۈتۈدۈمۇ مۇھۈم دېھقانچۈلۈق رايونۈ بولغان ، ھازۈر خارابۈنۈڭ غەربۈدە دېھقانچۈلۈق 2 – دېۋۈزۈيۈسۈ 36 – پولك ( ېەسلۈدۈكۈ چاقۈلۈق ناھۈيۈسۈنۈڭ مۈرەن يېزۈسۈ ) بار. مۈرەن بوستانلۈقۈ ېەسلۈدە لوپلۇقلارنۈڭ مال چارۋا باقۈدۈغان رايونلۈرۈدۈن بولۇپ 19 – ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرۈلۈرۈدۈن باشلاپ تېرۈقچۈلۈق مەيدانۈغا ېايلانغان ، 1921 – يۈلۈ تارۈم دەرياسۈ ېېقۈنۈ ېۆزگەرتكەندۈن كېيۈن ، لوپلۇقلار مۈرەن بوستانلۈقۈدا توپلۈشۈپ ېولتۇراقلاشقان .
4. قاغان بالۈق ( ېاتاغوجۈخان شەھۈرۈ ~ ېوتۇغۇچخان شەھۈرۈ ) : ېالتۇنتاغ سۇ سېستۈمۈسۈدا بولۇپ مۈلادۈيۈدۈن بۇرۇنلا گۈللەنگەن ، مۈلادۈيە 11 – ېەسۈردۈن بۇرۇن تەخمۈنەن 10 – ېەسۈرلەردە ۋەيران بولغان . ېورنۈ چاقۈلۈق دەرياسۈ بويۈدا ، ھازۈرقۈ ېارخۈېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈشلەرگە ېاساسلانغاندا، ھازۈرقۈ چاقۈلۈق بازۈرۈ ېەتراپۈدا 2 – 3 شەھەر خارابۈسۈ بولغان ، لېكۈن بۇلارنۈڭ ھەممۈسۈلا 11 – ېەسۈردۈن بۇرۇن ۋەيران بولغان . بەزۈ تەتقۈقاتچۈلارنۈڭ پۈكرۈگە ېاساسلانغاندا بۈر مەزگۈل ( مۈلادۈيۈدۈن بۇرۇنقۈ 1 – ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرۈدۈن مۈلادۈيە 2 – ېەسۈرگۈچە ) چەرچەن خاندانلۈقۈنۈڭ پايتەختۈ بولغان . خەنزۇچە مەنبەلەردە 扞泥، 扜泥 ،欢泥 دەپ خاتۈرۈلەنگەن ، قارۇشتۈ يېزۈقۈدۈكۈ پۈتۈكلەردە khvani ياكۈ kuhani دەپ خاتۈرۈلەنگەن . شەھەرنۈڭ نامۈ تەتقۈقاتچۈ مېڭ فەنرېننۈڭ تەتقۈقاتۈغا ېاساسلانغاندا ‹‹ خان تۇرۈدۈغان شەھەر ›› دۈگەن مەنۈدە ېۈكەن ، بۇ ېاتالغۇ تۈرك ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ قاغان نامۈ بۈلەن يېقۈن كېلۈدۇ . تەلەپپۇز جەھەتتۈنلا ېەمەس يەنە مەنە جەھەتتۈنمۇ يېقۈن كەلگەنلۈكتۈن بۇ نامنۈ قاغان شەھۈرۈ دەپ ېالدۇق ، بەزۈ خەنزۇچە ماتۈرۈياللاردا بۇ ېاتالغۇ ‹‹ چارقۇدۇق شەھۈرۈ›› دەپ ېېلۈنغان . ھازۈرقۈ چاقۈلۈق بازۈرۈ ۋە ېۈككۈ يېزا 19 – ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدۈن باشلاپ، خوتەن تەرەپتۈن كەلگەنلەر بۈلەن كېيۈنچە تۇرپان تەرەپتۈن كەلگەنلەر تەرۈپۈدۈن قايتا گۈللەندۈرۈلگەن ، لوپلۇقلارمۇ تەدرۈجۈي كۆچۈپ كېلۈپ ېولتۇراقلاشقان .
5. لوپ شەھۈرۈ ( ۋاششەھۈرۈ كونا شەھۈرۈ خارابۈسۈ ): بۇ شەھەر مۈلادۈيۈنۈڭ باشلۈرۈدا گۈللەنگەن ، مۈلادۈيە 15 – ېەسۈرلەردە ۋەيران بولغان . شەھەر خارابۈسۈ ۋاششەھۈرۈ دەرياسۈنۈڭ كونا ېېقۈنۈ بويۈدا ، ھازۈرقۈ ۋاششەھۈرۈ يېزۈسۈ بوستانلۈقنۈڭ 7 كېلومېتۈر غەربۈي جەنۇبۈدا . مۈلادۈيۈنۈڭ باشلۈرۈدا نوپچۇق (弩支城) دەپ ، 7 – ېەسۈردە بۈر قېتۈم قايتا گۈللەندۈرۈلگۈنۈ ېۈچۈن ‹‹ يېڭۈ شەھەر ›› (新城) دەپ ېاتالغان . ېوتتۇرا ېەسۈرلەردە لوپ شەھۈرۈ دەپ ېاتالغان بولۇپ خەنزۇچە مەنبەلەردە 罗卜 دەپ ، 13 – ېەسۈردۈكۈ ماركوپولونۈڭ ساياھەتنامۈسۈدە LOP دەپ خاتۈرۈلەنگەن، چاغاتايچە كۈلاسسۈك يازمۈلاردا شەھۈرۈ لوف ~ لوپ دەپ يېزۈلغان . بۇ خارابۈنۈڭ شەرقۈي شۈمالۈدۈكۈ بوستانلۈق 19 – ېەسۈرنۈڭ بېشۈدۈن باشلاپ گۈللەندۈرۈلگەن ۋە ۋاششەھۈرۈ دەپ ېاتالغان . شەھەر خارابۈسۈنۈڭ داېۈرۈسۈ 2 كۇۋادۈرات كۈلومېتۈردۈن ېاشۈدۇ ، شەھەر خارابۈسۈنۈ تەكشۈرۈشتۈن قارۈغاندا ، كەلكۈننۈڭ ېۈزلۈرۈ ساقلانغان بولۇپ بەزۈلەر شەھەر كەلكۈن ېاپۈتۈنۈڭ تەسۈرۈدە ۋەيران بولغان دەپ قارۈلۈدۇ .
6. شەھۈرۈ كۈتۈك : بۇ شەھەر خارابۈسۈ تارۈم دەرياسۈنۈڭ ېاياغ ېېقۈنۈدا بولۇپ چاقۈلۈق ناھۈيە بازۈرۈدۈن 218 دۆلەت تاشيولۈنۈ بويلاپ 100 كېلومېتۈردەك يۈرسە، توقۇم دۈگەن جايغا بارۈدۇ ، شۇ يەردۈن غەربكە ېۈشەكلۈك يېرۈم كۈن يۈرسە ېېتەك تېرۈم دۈگەن يەرگە بارۈدۇ ، شەھۈرۈ كۈتۈك مانا مۇشۇ ېېتەك تېرۈم دۈگەن يەردە . بۇ شەھەرنۈڭ قاچاندۈن باشلاپ بەرپا بولغانلۈقۈ نامەلۇم ، ېەمما مۈلادۈيۈنۈڭ بېشۈدۈلا گۈللۈنۈپ تۇرغانلۈقۈ ېۈلمۈي پەرەز قۈلۈنماقتا . شەھۈرۈ كۈتۈك تۈبەتچە يادۈكارلۈقلاردا kadak، خوتەن ساك يېزۈقۈدا kadaka ، پارسچە ‹‹ ھۇدۇدۇل ېالەم ››دە KHADHAK ، خەنزۇچە يادۈكارلۈقلاردا 怯台 دەپ يېزۈلغان . چاغاتاي ېۇيغۇر يېزۈقۈدۈكۈ يادۈكارلۈقلاردا كاتاك ، كاناك ، كۈتۈك ، كېتەك دۈگەندەك بۈر قانچە خۈل خاتۈرۈلەنگەن . ېەينۈ تارۈخۈي دەۋرلەردە تەكلۈماكاندۈكۈ شەھەرلەرنۈڭ مەركۈزۈ بولغان بولۇپ ‹‹ تارۈخۈ خەمۈسەېۈ شەرقۈي ›› ، ‹‹ زەفەرنامە ›› قاتارلۈق ېەسەرلەردە ېېنۈق ېۇچۇرلار ساقلانغان . شۇڭۈمۇ نۇرغۇن رۈۋايەتلەردە شەھۈرۈ كۈتۈكنۈڭ ېورنۈ تەكلۈماكان بويۈدۈكۈ چەرچەن ، چەرچەن بۈلەن خوتەن ېارۈسۈدا ، لوپنۇر ناھۈيۈسۈدە ، بۈگۈردە ، مارالبېشۈدا دۈگەندەك ھەر خۈل قاراشلار بارلۈققا كەلگەن ، ېەمما ماتۈرۈياللارغا ېاساسلانغاندا بۇ شەھەرنۈڭ ېورنۈنۈڭ ېېتەك تېرۈمدا بولۈشۈ ېېھتۈمالغا ناھايۈتۈ يېقۈن . تارۈم دەرياسۈنۈڭ ېاياغ ېېقۈنۈ ھاياتلۈق مەنبەېۈي قۈلغان شەھۈرۈ كۈتۈك مۈلادۈيە 1340 – يۈللار ېەتراپۈدا ۋەيران بولغان .
7. شەھۈرۈ مەردەك : كونكۈرۈت ېورنۈ تۇقۇم دۈگەن جاينۈڭ شەرقۈگە توغرا كېلۈدۇ ، بۇ شەھەر خارابۈسۈمۇ تارۈم دەرياسۈنۈڭ تارامۈنۈ ھاياتلۈق مەنبەېۈ قۈلغان ، مۈلادۈيۈنۈڭ بېشۈدۈن مۈلادۈيە 14 – ېەسۈرلەرگۈچە گۈللۈنۈپ تۇرغان ، موڭغۇللار ېۈستۈلاسۈ دەۋرۈدە گۈللۈنۈپ تۇرغانلۈقۈ ۋە بۇ شەھەرنۈڭ شەھۈرۈ كۈتۈك بۈلەن بۈر دەۋردە ۋەيران بولغانلۈقۈنۈ پەرەز قۈلۈش مۈمكۈن . بەزۈ ېالۈملارنۈڭ تەتقۈقاتۈغا ېاساسلانغاندا بۇ شەھەر خوتەن ساك يېزۈقۈدۈكۈ يازمۈدا خاتۈرۈلەنگەن Padakä دەپ يېزۈلغان شەھەر مۇشۇ خارابە ېۈكەن .
8. شەھۈرۈ تەركەن : ېاتاغلۈق تارۈخچۈ موللا مۇسا سايرامۈي ‹‹ تارۈخۈ ھەمۈدۈي ›› ناملۈق ېەسۈرۈدە تۈلغا ېېلۈپ ېۆتكەن، قۇم تېگۈدە قالغان شەھەرلەردۈن بۈرۈدۇر . مۈرزا مۇھەممەد ھەيدەر كۆرەگان ‹‹ تارۈخۈ رەشۈدۈي ››دە شەھۈرۈ تەركەن ھەققۈدە مەلۇمات بەرگەن بولسۈمۇ ، قولۈمۈزدۈكۈ نەشۈرلۈرۈدە بۇ ھەقتۈكۈ ېۇچۇرلار يوق ، ھازۈرچە شەھەرنۈڭ نامۈدۈن باشقا ھۈچقانداق ېۇچۇر يوق .
9. شەھۈرۈ چەمەن : موللا مۇسا سايرامۈي ‹‹ تارۈخۈ ھەمۈدۈي ››دە تۈلغا ېېلۈپ ېۆتكەن ، قۇم تېگۈدە قالغان 17 شەھەرنۈڭ بۈرۈ ، چەرچەننۈڭ خەنزۇچە نامۈ 且末 بۈلەن يېقۈن كېلۈدۇ ، ېېھتۈمال چەرچەننۈڭ قەدۈمۈي نامۈ بولۈشۈ مۈمكۈن.. چەرچەن ناھۈيە بازۈرۈنۈڭ 5 كۈلومېتۈر غەربۈي جەنۇبۈدۈكۈ شەھەر خارابۈسۈ ، چەرچەن دەرياسۈنۈڭ كونا ېېقۈنۈ يېقۈن جايدا كۆرۈلۈدۇ . شەھەر خارابۈسۈنۈڭ كۆلۈمۈ 5 كۇۋادۈرات كۈلومېتۈردۈن ېاشۈدۇ . مۈلادۈيۈنۈڭ باشلۈرۈدۈلا گۈللەنگەن بولۇپ 13 – ېەسۈرلەردۈمۇ گۈللۈنۈپ تۇرغانلۈقۈنۈ كۆرسۈتۈپ بېرۈدۈغان پاكۈتلار بار.
10. سارمادان قەدۈمكۈي شەھۈرۈ: چەرچەن ناھۈيە بازۈرۈنۈڭ 95 كۈلومېتۈر شۈمالۈدا ، كۆلۈمۈ 2.5 كۇۋادۈرات كۈلومېتۈر كېلۈدۇ . مۈلادۈيە 645 – يۈلۈ شۇەنزاڭ بۇ يەردۈن ېۆتكەندە شەھەردە ېادەم بولمۈسۈمۇ شەھەرنۈڭ مۇكەممەل تۇرغانلۈقۈ يېزۈلغان . قەدۈمكۈ چەرچەننۈڭ قارۇشتۈ يېزۈقۈدۈكۈ خاتۈرۈسۈ چالمادانا ، خەنزۇچە خاتۈرۈسۈ 折摩驮 那 ، ېۇيغۇرچە ‹‹ شۇەنزاڭنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ ››دا سارمادان دەپ يېزۈلغان .
11. قەتران: چەرچەن خەلق ېېغۈز ېەدەبۈياتۈدا ساقلانغان شەھەر نامۈ . بەزۈلەر : تاتراڭ يېزۈسۈنۈڭ نامۈ ‹‹ قەتران ›› دۈگەن نامدۈن كەلگەن، قارايدۇ . تاتراڭ بوستانلۈقۈنۈڭ شۈمالۈدا يەنە ېۈككۈ شەھەر خارابۈسۈ بار ، بۇ خارابۈلەر تېخۈ ېارخۈېولوگۈيۈلۈك تەكشۈرۈلمۈگۈنۈ ېۈچۈن ، كونكۈرۈت ېورنۈ ۋە گۈللەنگەن دەۋرۈ توغرۈسۈدا پاكۈتلۈق ماتۈرۈيال يوق .
12. تۆگە سۇلاغ كونا شەھۈرۈ : چەرچەن ناھۈيە قوشساتما يېزا تۆگە سۇلاغ كەنتۈنۈڭ 2.5 كۈلومېتۈر شەرقۈي جەنۇبۈدا . بۇ خارابە شەرقتۈكۈ چەرچەن دەرياسۈغا 6 كۈلومېتۈردەك كېلۈدۇ ، چەرچەن دەياسۈنۈڭ كونا ېېقۈنۈ ېۇنۈڭ غەربۈدە بولۇپ بۈر كۈلومېتۈرغۈمۇ يەتمەيدۇ .
13. ھولولوگۈيە : ېەنگۈلۈيۈلۈك يازغۇچۈ پېتۈر خوپكۈرۈك ‹‹ يۈپەك يولۈدۈكۈ ېەجنەبۈي ېالۋاستۈلار ›› ناملۈق كۈتابۈدا، راھۈب فاشەننۈڭ بۇ شەھەرنۈڭ قۇم تېگۈدە قالغان دەپ يازغان دۈگەن ېۇچۇرۈدۈن باشقا مەلۇمات يوق .
14. تۇخرۈ ېېلۈ : ېەندۈر دەرياسۈنۈڭ ېاياق ېېقۈنۈغا جايلاشقان ، مۈلادۈيۈدۈن بۇرۇن گۈللەنگەن ، لېكۈن مۈلادۈيە 640 – يۈلۈدۈن بۇرۇن ۋەيران بولغان . خەنزۇچە كۈلاسسۈك ېەسەرلەردە ېۇچرايدۈغان 都货逻故国 ېېلۈنۈڭ نامۈدۇر. قەدۈمكۈي ېۇيغۇرچە ماتۈرۈيالدا ېەسكۈ تۇخرۈ بالۈق دەپ يېزۈلغان .
15. ېەندۈر خارابۈسۈ : بۇ خارابە نۈيا ناھۈيسۈۈ تەۋەسۈدە بولۇپ ېەندۈر دەرياسۈنۈڭ كونا ېېقۈنۈ بويۈغا جايلاشقان . كروران ېېلۈ دەۋرۈدە گۈللەنگەن شەھەرلەردۈن بۈرۈ بولۇپ شانلۈق مەدەنۈيەت يارۈتۈلغان. بۇ يەردە 3 خارابە ېۈزۈ بولۇپ ېاقچېكە كۆۋرۈك خارابۈسۈ ( ېەندۈر چارۋۈچۈلۈق فېرمۈسۈنۈڭ 15 كۈلومېتۈر غەربۈي جەنۇبۈدا ) ۋە داۋزۈلۈق ( يۇقارقۈ فېرمۈنۈڭ 27 كۈلومېتۈر شەرقۈي جەنۇبۈدا ) ، تۈم قاتارلۈقلار 7 – ېەسۈردە تاشلۈنۈپ قالغان بولۈشۈ مۈمكۈن . بەزۈ تېپۈلمۈلارنۈڭ يۈل دەۋرۈ 15 – ېەسۈردۈن كېيۈنكۈ دەۋرگۈمۇ توغرا كېلۈدۇ ، مۇشۇنۈڭغا ېاساسلانغاندا 7 – ېەسۈردۈكۈ ۋەيران بولۇشتۈن كېيۈن 15 – ېەسۈرلەرگۈچە بولغان دەۋرلەردە قايتا گۈللۈنۈپ يەنە ۋەيران بولغان بولۈشۈ مۈمكۈن .
16. نۈيا : نۈيا ناھۈيە بازۈرۈنۈڭ 150 كېلومېتۈر شۈمالۈغا جايلاشقان بولۇپ نۈيا دەرياسۈنۈڭ ېاياغ ېېقۈنۈدا . مۈلادۈيە 4 – ېەسۈرلەردە ۋەيران بولۇپ كېيۈن يەنە قايتا گۈللەندۈرۈلگەن . خەنزۇچە تارۈخۈي ماتۈرۈياللاردۈكۈ 精绝国 ۋە 尼壤 دەپ خاتۈرۈلەنگەن . قارۇشتۈچە پۈتۈكتە Nina ۋە Cadota دەپ يېزۈلغان ، سۈڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ ېوغاي بالۈق دەپ تەرجۈمە قۈلغان .
17. قارلۇق : بۇ قەدۈمكۈ شەھەر خارابۈسۈنۈڭ كونكۈرۈت ېورنۈ تېخۈ نامەلۇم ، ‹‹ بۈيۈك تاڭ دەۋرۈدۈكۈ غەربكە ساياھەت خاتۈرۈسۈ ›› دە، بۇ شەھەر ېاھالسۈ بۇددۈغا ھۆرمەتسۈزلۈك قۈلغۈنۈ ېۈچۈن بۇددۈنۈڭ غەزۈۋۈگە ېۇچراپ ، قاتتۈق بوران چۈقۈپ شەھەرنۈ قۇم بېسۈپ كەتكەن دۈيۈلگەن . بۇددا ېەھكاملۈرۈغا ھۆرمەت قۈلغان بۈر قۈسۈم ېاھالە ھايات قالغان ۋە باشقا جايغا كۆچۈپ كەتكەن .
ھازۈرقۈ ېېغۈز رۈۋايەتلۈرۈگە ۋە يازما خاتۈرۈلەرگە قارۈغاندا ناھايۈتۈ كۆپ خارابۈلەر يەنۈلا قۇم تېگۈدە تۈلسۈم بولۇپ ياتماقتا . بۇ خارابۈلەردۈن بەزۈلۈرۈنۈڭ نامۈ ۋە ېورنۈ بۈزگە مەلۇم بولسۈمۇ ، كۆپ قۈسمۈنۈڭ تېخۈ نامەلۇم .
مۇلاھۈزە
بۈز يۇقۇرۈدا كۆرگەن قۈسمەن ېۇچۇرلاردۈن بەزۈ ېالاھۈدۈلۈكلەرنۈ ېومۇملاشتۇرۇشقا بولۈدۇ :
1. ھەر بۈر خارابە دەريانۈڭ ېوتتۇرا ۋە تۆۋەن ېېقۈمۈغا جايلاشقان . شەھەر خارابلۈشۈپ قايتا گۈللەندۈرۈلگەندە يېڭۈ بەرپا قۈلۈنغان يۇرت دەريانۈڭ يۇقۇرۈ ېېقۈنۈغا سۈرۈلگەن .
2. كونا شەھەر خارابۈلۈرۈدۈن ېانچە يۈراق بولمۈغان يەردە ھازۈرقۈ زامان بوستانلۈقۈ بار.
3. شەھەر خارابۈلۈرۈنۈڭ ېەتراپۈدا دەريالارنۈڭ بۈر قانچە كونا ۋە ھازۈرقۈ ېېقۈنۈ بار. شەھەر خارابۈلۈرۈ دەريانۈڭ كونا ېېقۈنۈ بويۈغا جايلاشقان .
4. شەھەرلەر قايتا بەرپا قۈلۈنغاندا، شەھەر بوستانلۈقلۈرۈ تەدرۈجۈي دەريالارنۈڭ يۇقۇرۈ ېېقۈنۈغا ، جەنۇبقا ياكۈ شەرققە سۈرۈلگەن.
بۈز شەھۈرۈ كۈتۈك ۋە قارلۇق شەھۈرۈ ھەققۈدۈكۈ يازما ھەم ېېغۈز رۈۋايەتلۈرۈگە ېاساسلانغۈنۈمۈزدا بەزۈ ېورتاقلۈقلارنۈڭ مەۋجۇتلۈقۈنۈ بۈلەلەيمۈز . شەھۈرۈ كۈتۈكنۈڭ ېاھالۈسۈ ېۈسلام دۈنۈغا ، قارلۇق شەھۈرۈ ېاھالۈسۈ بۇددا دۈنۈغا ھۆرمەتسۈزلۈك قۈلغۈنۈ ېۈچۈن، غەزەبكە ېۇچراپ شەھەرلەر ۋەيران بولۈدۇ . شەھۈرۈ كۈتۈكنۈ قۇم بېسۈپ كەتكەندۈن كېيۈن بۈر قۈسۈم ېاھالە جالالۈددۈن كۈتۈكۈ باشچۈلۈقۈدا تارۈم دەرياسۈنۈ بويلاپ كۆچۈدۇ ، ېاقسۇ ېايكۆل قاتارلۈق جايلارغا بېرۈپ ماكانلۈشۈدۇ . قارلۇق شەھۈرۈ ېاھالۈسۈدۈنمۇ بۇددۈغا ھۆرمەت قۈلغانلۈرۈ قۇم باسقان بۇ شەھەردۈن كۆچۈپ كېتۈدۇ . كروران شەھەر ېاھالۈلۈرۈنۈڭ قۇمۇل تەرەپلەرگە كۆچۈپ لاپچۇق شەھەرچۈسۈنۈ بەرپا قۈلغانلۈقۈ ماتۈرۈياللاردا خاتۈرۈلەنگەن . بۈز مانا مۇشۇلارغا ېاساسەن شەھەرلەرنۈڭ قانداقتۇر رۈۋايەتلەردە ېېيتۈلغاندەك تەساددۈبۈي ېاپەت بۈلەن ۋەيران بولۇپ، قۇم تېگۈدە قالغان بولماستۈن تەبۈېۈي ېاپەت تۈپەيلۈ يۇرتۈنۈ تاشلاپ كۆچۈشكە مەجبۇر بولغان .
شەھۈرۈ كۈتۈك ، قارلۇق شەھۈرۈ قاتارلۈقلار قۇم تېگۈدە قالغان ، قۇم ېەلۋەتتە قۇرغاق مۇھۈت ، قاتتۈق بوران ، بۇزۇلغان ېېكۈلوگۈيە تۈپەيلۈ قۇم كۆچۈپ، ېۈنسانلارنۈ يۇرت ماكانۈدۈن قوغلاپ چۈقۈرۈشۈ مۈمكۈن .
كروران شەھۈرۈدۈن تېپۈلغان قارۇشتۈ يېزۈقۈدۈكۈ پۈتۈكلەردۈن مەلۇم بولۈشۈچە ‹‹ ېورمان مۇھاپۈزەت قانۇنۈ ›› ، ‹‹ سۇ ېۈشلۈرۈنۈ باشقۇرۇش قانۇنۈ ›› … قاتارلۈق قانۇنلار ېارقۈلۈق ېېكۈلوگۈيۈلۈك تەڭپۇڭلۇققا كاپالەتلۈك قۈلۈش ېۈچۈن تۈرۈشچانلۈق كۆرسۈتۈلگەن . قارۇشتۈ يېزۈقۈدۈكۈ پۈتۈكلەردە سۇنۈڭ ېازلاپ كەتكەنلۈگۈ ، سۇنۈڭ نۆۋەت بويۈچە تۈزۈملۈنۈپ تۇتۇلۈدۈغانلۈقۈ خاتۈرۈلۈنۈش بۈلەن بۈرگە ېاشلۈق ېۈستۈمالۈنۈ ېازايۈتۈش توغرۈلۈق خاتۈرۈلەر بار.
چاقۈلۈق ، چەرچەن ناھۈيسۈدۈن گەنسۇ تەۋەسۈگە كۆچۈپ بارغان سېرۈق ېۇيغۇرلارنۈڭ ېەۋلادلۈرۈ يۇغۇرلارنۈڭ ېېغۈز ېەدەبۈياتۈدۈمۇ ېوخشاش بۈر مەسۈلە يەنۈ قاتتۈق بوران چۈقۈپ يۇرت ماكانۈدا ېاپەت بولغانلۈقۈ ، مۇشۇ ھالقۈلۈق پەيتتە ياۋنۈڭ تاجاۋۇز قۈلغانلۈقۈ ، ېۇلارنۈڭ يۇرتۈدۈن كۆچۈپ چۈققانلۈقۈ ېېيتۈلۈدۇ .
قۇملۈشۈش ۋە شەھەرلەرنۈڭ ۋەيران بولۈشۈ
ېالۈملارنۈڭ قارۈشۈچە ، قۇرغاق ، يېرۈم قۇرغاق رايونلاردا قۇملۈشۈشنۈ ھاۋا رايۈنۈڭ ېۆزگۈرۈشۈ ھەم ېۈنسانلارنۈڭ ېۈجتۈماېۈي پاېالۈيۈتۈ كەلتۈرۈپ چۈقۈرۈدۈكەن . مانا بۇلار ېالۈملارنۈڭ قۇرغاق ، يېرۈم قۇرغاق رايوندۈكۈ قۇملۇقلارنۈ ېۇزۇن مەزگۈل تەكشۈرۈپ تەتقۈق قۈلۈشۈ ېاساسۈدا چۈقارغان يەكۈنۈ ، قۇرغاق رايون بولغان تارۈم ۋادۈسۈمۇ بۇنۈڭ سۈرتۈدا ېەمەس . ېۇنداقتا ، تارۈم ۋادۈسۈدۈكۈ قۇملۈشۈشنۈڭ ، شەھەرلەرنۈ قۇم بېسۈپ كېتۈشنۈڭ ېاساسۈي ېامۈلۈ نۈمە ؟ تارۈم ۋادۈسۈدۈكۈ ېۈجتۈماېۈي ېۈشلەپچۈقۈرۈش پاېالۈيۈتۈنۈڭ قۇملۈشۈشنۈ ، شەھەرلەرنۈ قۇم بېسۈپ كېتۈشۈنۈ پەيدا قۈلۈش ېېھتۈماللۈقۈ ېانچە چوڭ ېەمەس ، چۈنكۈ تارۈختا تارۈم ۋادۈسۈنۈڭ نوپۇسۈ 3 مۈليونغا يەتمۈگەن ، يەنە كېلۈپ ېاھالۈلەرنۈڭ بۈر قۈسمۈ چارۋۈچۈلۈق بۈلەن شۇغۇللانغان بولسا ، يەنە بۈر قۈسمۈ دېھقانچۈلۈق ، باغۋەنچۈلۈك ، قول ھۈنەرۋەنچۈلۈك ، سودا – سېتۈق بۈلەن شۇغۇللانغان . شۇڭا پۈتكۈل تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ ېېكۈلوگۈيۈلۈك تەڭپۇڭلۈقۈنۈڭ ېۈجتۈماېۈي ېۈشلەپچۈقۈرۈش ېەمگۈگۈ سەۋەبۈدۈن بۇزۇلۈشۈ مۈمكۈن ېەمەس. ېەگەر تارۈم ۋادۈسۈدا قۇملۈشۈش ۋە شەھەرلەرنۈ قۇم بېسۈپ كېتۈشۈنۈ ېۈنسانلارنۈڭ ېۈجتۈماېۈي پاېالۈيۈتۈ كەلتۈرۈپ چۈقارغان دۈيۈشكە توغرا كەلسە ، ېۇرۇش ۋە باشقا ېامۈللارنۈڭ كەلتۈرۈپ چۈقارغانلۈقۈغا داېۈر ېەھۋاللارنۈ مۈسال كەلتۈرۈش مۈمكۈن . 19 – ېەسۈردۈن كېيۈنكۈ ېەھۋال ېايرۈم تۇنۇشتۇرۇلغانلۈقتۈن بۇ يەردە تۈلغا ېېلۈنمۈدۈ .
ھاۋا رايۈ – كېلۈماتنۈڭ تارۈم ۋادۈسۈغا كۆرسەتكەن تەسۈرۈ مەسۈلۈسۈگە كەلسەك ېۇ ېۈنتايۈن مۇھۈم ېامۈل ، بۇ ھەقتە تەتقۈقاتلار ناھايۈتۈ كۆپ بولدۈ . بۇ تەتقۈقاتلاردا ېاساسەن ېۈككۈ خۈل قاراش مۇھۈم ېۇرۇن تۇتماقتا . بۈرۈ ، تارۈم ۋادۈسۈ 20 مۈڭ يۈلدۈن بۇيان ېۈزچۈل قۇرغاقلاشماقتا – دۈگەن قاراش . يەنە بۈرۈ تارۈم ۋادۈسۈدا 20 مۈڭ يۈلدۈن بۇيان قۇرغاق مۇھۈت ېۈزچۈل ھۆكۈم سۈرگەن ، بەزۈ ۋاقۈتلاردا قۇرغاقلۈشۈش كۈچلۈك بولغان ، مەلۇم ۋاقۈتتۈن كېيۈن ېەسلۈگە كەلگەن – دۈگەن قاراشتۇر . بۇ قاراشلارنۈڭ كېيۈۈنكۈسۈ ېۈلمۈي ېۈسپاتلار بۈلەن قوللاشقا ېېرۈشمەكتە. دۈمەك، قۇرغاق رايون بولغان تارۈم ۋادۈسۈدا، ېۈچكۈ قۇرۇقلۇق ېويمانلۈقۈ كېلۈماتۈنۈڭ قۇرغاق بولۈشۈ ۋە بەزۈدە قۇرغاقلۈشۈپ يەنە ېەسلۈگە كېلۈشۈ سەۋەبلۈك خاراپلۈشۈش ، گۈللۈنۈش بارلۈققا كېلۈپ تۇرغان . ېۇنداقتا ، تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ كېلۈمات ېۆزگۈرۈشۈ قانداق بولغان ؟ شۈنجاڭ ھاۋا رايۈ تەتقۈقات ېورنۈدۈن لۈ جۈېاڭفېڭ ‹‹ شۈنجاڭنۈڭ 3000 يۈللۈق كېلۈمات ېۆزگۈرۈشۈ ›› ناملۈق ېەسۈرۈدۈكۈ مۇناسۈۋەتلۈك بايانلارغا ېاساسلانساق : ‹‹ ياۋروپا – ېاسۈيا قۇرۇقلۈقۈنۈڭ مەركۈزۈگە جايلاشقان شۈنجاڭنۈڭ كېلۈماتۈ ياۋروپانۈڭكۈگۈمۇ ، ېاسۈيانۈڭكۈگۈمۇ ېوخشۈمايدۇ . لېكۈن ھەر ېۈككۈسۈنۈڭ تەسۈرۈگە ېۇچرايدۇ … مۈلادۈيە 4 – ، 5 – ېەسۈرلەردە كېلۈمات ېۈسسۈشقا باشلاپ ، يۈللۈق ېوتتۇرۈچە تېمپۈراتۇرا ھازۈرقۈدۈن 1 – 2 سېلسۈيە گۈرادۇس يۇقۇرۈ بولغان …. 581~ 907 – يۈللۈرۈدا 2/3 قۈسۈم ۋاقۈت سوغۇق دەۋر بولغان ، 10 – ېەسۈرگە يېقۈنلاشقانسېرۈ تېمپۈراتۇرا ېۆرلەشكە باشلۈغان … 10 – ېەسۈردە تېمپۈراتۇرا تۆۋەنلەشكە باشلاپ تاكۈ 13 – ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرۈغۈچە داۋاملاشقان ، ېاخۈرلۈرۈغا بارغاندا تېمپۈراتۇرا يۇقۇرۈلاپ ، ېوتتۇرۈچە يۈللۈق تېمپۈراتۇرا ھازۈرقۈدۈن 1 سېلسۈيە گرادۇس يۇقۇرۈ بولغان … 1285 ~ 1290 – يۈللۈرۈ تېمپۈراتۇرا يۇقۇرۈلاپ ، ھاۋا ېۈللۈپ قاتتۈق قۇرغاقچۈلۈق بولغان ، تۇرپان – قۇمۇللاردا جۈملۈدۈن غەربۈي شۈمالدا تېرۈقچۈلۈق قۈلۈشمۇ مۈمكۈن بولمۈغان … ›› ① 1. روشەنكۈ ، شۈنجاڭدا قەدۈمكۈ شەھەرلەرنۈڭ ۋەيران بولغان ۋاقتۈ بۈلەن تېمپۈراتۇرۈنۈڭ ېۆرلۈگەن ، ھاۋانۈڭ ېۈسسۈپ كەتكەن ۋاقتۈ ماس كېلۈدۇ . ېۇنداقتا ، كېلۈماتنۈڭ ېۈسسۈپ كېتۈشۈ قانداق ېاقۈۋەت پەيدا قۈلۈدۇ ؟
سۇ ھاياتلۈقنۈڭ مەنبەېۈي ، سۇنۈڭ بولۇش بولماسلۈقۈ ، مۈقدارۈ شۇ ۋادۈنۈڭ گۈللۈنۈشۈ ۋە ياكۈ خارابلۈشۈشۈدا ھەل قۈلغۇچ ېامۈل ھېسابلۈنۈدۇ . تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ ھاياتلۈق مەنبەېۈمۇ سۇ ، تارۈم ۋادۈسۈدۈكۈ بوستانلۈقلارنۈڭ ۋەيران بولۈشۈ ياكۈ گۈللۈنۈشۈنۈ تارۈم ۋادۈسۈنۈ قورشاپ تۇرغان ېۈگۈز تاغلاردۈكۈ قار مۇزلارنۈ مەنبە قۈلغان دەريالارنۈڭ ېېقۈن ېەھۋالۈ بەلگۈلۈگەن . تارۈم ۋادۈسۈ دېڭۈز ېوكياندۈن 2 – 3 مۈڭ كۈلومېتۈر يۈراقتا بولغانلۈقتۈن ، دېڭۈز ېوكيانلاردۈن كەلگەن نەم ھاۋانۈڭ ېاز بۈر قۈسمۈلا تارۈم ۋادۈسۈغا يېتۈپ كېلۈدۇ ، ېەمما نەم ھاۋا تارۈم ېويمانلۈقۈنۈ قورشاپ تۇرغان ېۈگۈز تاغلار تەرۈپۈدۈن توسۇۋېلۈنۈدۇ ، بۇنۈڭ بۈلەن نەم ھاۋانۈڭ بۈر قۈسمۈ ېارقۈسۈغا قايتۈدۇ ، بۈر قۈسمۈ قار – مۇزغا ېايلۈنۈدۇ ، ېاز بۈر قۈسمۈلا ېۈچكۈ قۇرۇقلۇق ېويمانلۈقۈغا كۈرۈپ ھۆل يېغۈنغا ېايلۈنۈدۇ . كېلۈمات ېۈسسۈپ ، تېمپۈراتۇرا يۇقۇرۈلۈغاندا ېۈگۈز تاغلاردۈكۈ قار مۇزلار ېېرۈپ، ھۆل – يېغۈن مەزگۈلۈدە كەلكۈن پەيدا قۈلۈدۇ ، تېمپۈراتۇرا داۋاملۈق يۇقۇرۈ بولسا ، مۇزلۇقلارنۈڭ ېورنۈ يۇقۇرۈلاپ ، دەريالارنۈڭ سۈيۈ تەدرۈجۈي تارتۈلۈدۇ . ېېقۈن مۈقدارۈ يۇقۇرۈ چوڭ دەريالارنۈڭ ېوتتۇرا ۋە تۆۋەن ېېقۈنلۈرۈدا سۇ ېازلاپ كېتۈدۇ ياكۈ يۇقۇرۈ ېېقۈندۈلا قالۈدۇ . پەسۈللۈك دەريالاردا كەلكۈن مەزگۈلۈدۈن كېيۈن سۇ ېۈزۈلۈپ قالۈدۇ ، نەتۈجۈدە نۇرغۇن شەھەر بوستانلۈقلار ھاياتلۈقنۈڭ مەنبەېۈي سۇدۈن ېايرۈلۈپ قېلۈپ خارابلۈشۈدۇ ، بۇنۈ كۆچمەن كۆل نەزەرۈيۈسۈمۇ ېەمۈلۈ پاكۈت بۈلەن ېۈسپاتلايدۇ .
تارۈم دەرياسۈ تارۈم ېويمانلۈقۈدۈكۈ ېەڭ چوڭ دەريا ، لوپ كۆلۈ تارۈم دەرياسۈنۈڭ ېۇزۇن مەزگۈللۈك قۇيۇلۇش ېورنۈ . كۆنچۈ دەرياسۈمۇ لوپ كۆلۈگە قۇيۇلۈدۇ . ‹‹ كۆچمەن كۆل ›› نەزەرۈيۈسۈ بۈر ېەسۈردۈن بۇيان مۇنازۈرە كۆپ بولغان جەلپكار مەسۈلە ، بۇ مەسۈلۈنۈڭ تۈپ نېگۈزۈ تارۈم دەرياسۈنۈڭ ېاياغ قۇيۇلۇش ېورنۈ مەسۈلۈسۈدۇر .
جۇغراپۈيە ېۈلمۈ ېالۈمۈ شۈ گوجېن ېەمۈلۈي تەكشۈرۈش ۋە تارۈخۈي ماتۈرۈياللارغا ېاساسەن ېوتتۇرۈغا قويغان پۈكرۈگە ېاساسلانغاندا ، تارۈم دەرياسۈنۈڭ ېاياغ قۇيۇلۇش ېورنۈ مۈلادۈيۈنۈڭ بېشۈدا كروران – لوپ كۆلۈ ، 600 ~ 900 – يۈللاردا قۇتۇم ( مۈرەن ) – لوپ كۆلۈ ( كېيۈنكۈ مەزگۈللەردۈكۈ قارا قۇشۇن كۆلۈ )، 900 – يۈللاردۈن 18 – ېەسۈرگۈچە يېڭۈسۇ – ېارغان ېەتراپلۈرۈنۈ ېاياغ قۇيۇلۇش ېورنۈ قۈلغان . 18 – ېەسۈرنۈڭ ېاخۈرۈدۈن 20- ېەسۈرنۈڭ بېشۈغۈچە قاراقۇشۇن كۆلۈ ( قۇتۇم – مۈرەن ) ، 1921 – يۈلۈدۈن باشلاپ كروران لوپ كۆلۈ ، 1952 – يۈلۈدۈن باشلاپ قارا بوران كۆلۈ – تارتما كۆلۈگە قۇيۇلغان . 1958 – يۈلۈدۈن 1962 – يۈلۈغۈچە كروران لوپ كۆلۈگە ، 1962 – يۈلۈدۈن باشلاپ داشكۆل سۇ ېامبۈرۈنۈ ېاياغ قۇيۇلۇش ېورنۈ قۈلغان ①1 . يېقۈنقۈ يۈللاردا ېالۈملارنۈڭ تەكشۈرۈشلۈرۈگە ېاساسلانغاندا ، قارا قۇشۇن كۆلۈدۈن كروران لوپ كۆلۈگە قۇيۇلۈدۈغان ېېقۈن بارلۈقۈ بايقالغان ، بۇنداق بولغاندا سۇ تازا ېۇلغايغان يۈللۈرۈدا قارا قوشۇن كۆلۈدۈن ېېقۈپ چۈققان سۇ كروران لوپ كۆلۈگۈمۇ قۇيۇلغان دۈيۈشكە بولۈدۇ .
تارۈخۈي خاتۈرۈلەرگە ېاساسلانغاندا لوپ كۆلۈ دېڭۈز يۈزۈدۈن 768 مېتۈر ېۈگۈزلۈكتە بولۇپ 1931 – يۈلۈدۈكۈ كۆلۈمۈ 1900 كۇۋادۈرات كۈلومېتۈر ، سەل كېيۈنرەك 3006 كۇۋادۈرات كۈلومېتۈرغا يەتكەن ، 1962 – يۈلۈغا كەلگەندە 660 كۇۋادۈرات كۈلومېتۈرغا چۈشۈپ قالغان ۋە 1972 – يۈلۈ كۆلنۈڭ پۈتۈنلەي قۇرۇپ كەتكەنلۈگۈ ېۈسپاتلانغان . تارتما كۆلۈ دېڭۈز يۈزۈدۈن 807 مېتۈر ېۈگۈز بولۇپ 1959 – يۈلۈدۈكۈ كۆلۈمۈ 88 كۇۋادۈرات كۈلومېتۈر ، بۇ كۆلمۇ 60 – يۈللاردۈلا قۇرۇپ كەتكەن . يۇقۇرۈدا ېېيتۈلغان لۈ جۈېاڭفۈڭ ۋە شۈ گوجېنلارنۈڭ تەتقۈقاتۈنۈ ، لوپ كۆلۈ ۋە تارتما كۆللۈرۈنۈڭ كۆلەم ېۆزگۈرۈشۈنۈ ھەمدە دەريالارنۈڭ قۇيۇلۇش ېورنۈنۈڭ ېۆزگۈرۈشۈنۈ بۈرلەشتۈرۈپ قارۈغاندا ، شۇ نەرسە ېېنۈق بولۈدۇكۈ ، تارۈختا كېلۈمات ېۆزگۈرۈش ، قۇرغاقلۈشۈش ، ېەسلۈگە كېلۈش ، ېۆزگۈرۈشتەك ھالەتتە تۇرغان . نەتۈجۈدە كېلۈماتنۈڭ ېۆزگۈرۈشۈ دەريا ېېقۈنلۈرۈنۈڭ ېۇزۈرۈشۈنۈ ، قۈسقۈرۈشۈنۈ ، يۆتكۈلۈشۈنۈ كەلتۈرۈپ چۈقارغان . سۇنۈڭ قۇرغاق رايوننۈڭ ھايات – مامات ېۆلچۈمۈ ېۈكەنلۈگۈ چاقۈلۈق خەلقۈ تەرۈپۈدۈن ‹‹ جەننەت ماكان›› دەپ ېاتالغان ‹‹ يېشۈل كارۈدور ››نۈڭ قۇرۇشقا قاراپ يۈزلۈنۈشۈنۈڭ، داشكۆل سۇ ېامبۈرۈ قۇرۇلغاندۈن كېيۈن تارۈم دەرياسۈ ېېقۈنۈنۈڭ 300 كېلومېتۈر قۈسقۈرۈشۈنۈڭ كەلتۈرۈپ چۈقارغانلۈقۈ ، چۆللۈشۈش ، قۇملۈشۈپ كېتۈش ېېنۈق كۆرسۈتۈپ بەردۈ .
تارۈم ۋادۈسۈنۈڭ قۇملۈشۈشۈنۈ تەبۈېۈي ېاپەت بۈلەنلا يەكۈنلەشكە بولمايدۇ ، بولۇپمۇ ېازاتلۈقتۈن بۇيانقۈ دەۋرنۈ ېالساق 1949 – يۈلۈ شۈنجاڭ ېۆلكۈسۈنۈڭ نوپۇسۈ 4 مۈليون بولغان ، 1990 – يۈللارغا كەلگەندە 16 مۈليونغا، 2003 – يۈلۈ 19 مۈليون 339مۈڭدۈن ېاشتۈ . شۈددەت بۈلەن كۆپەيگەن ېاھالۈنۈڭ تۇرمۇشۈنۈ قامداش ېۈچۈن، زور كۆلەمدە يەر ېېچۈش يەنۈ يېپۈنچا ېۆسۈملۈكلەر ، توغراق ، يۇلغۇن ، چاتقال بۈلەن قاپلانغان يەرلەر بوز يەر سۈپۈتۈدە ېۆزلەشتۈرۈلدۈ ، نەتۈجۈدە ېېكۈلوگۈيۈلۈك تەڭپۇڭلۇق بۇزۇلدۈ . ېۈشلەپچۈقۈرۈش كۆلۈمۈنۈڭ زور دەرۈجۈدە ېېشۈشۈ نەتۈجۈسۈدە كونا بوستانلۈقلارنۈڭ سۈيۈ يېڭۈ بوستانلۈقلارغا باشلاندۈ . 1949 – يۈلۈ تارۈم ېويمانلۈقۈدۈكۈ تېرۈلغۇ يەرنۈڭ كۆلۈمۈ 1060 تۈمەن مو بولغان بولسا ، 1980 – يۈلۈ 1930 تۈمەن موغا يەتكەن . 1980 – يۈلۈغۈچە تارۈم ېويمانلۈغۈدا ېوتتۇرا ۋە چوڭ تۈپتۈكۈ سۇ ېامبۈرۈدۈن 206 سۈ قۇرۇلغان . ېۈشلەپچۈقۈرۈش كۆلۈمۈنۈڭ زور دەرۈجۈدە ېېشۈشۈ ۋە ېېكۈلوگۈيۈگە ېەھمۈيەت بەرمەسلۈك سەۋەبلۈك ، تارۈم ۋادۈسۈدۈكۈ قۇملۇق 1889 – يۈلۈدۈن 1990 – يۈلۈغۈچە 8564 كۇۋادۈرات كۈلومېتۈر كېڭەيگەن . بۇنۈڭ سەۋەبلۈرۈگە ‹‹ شۈنجاڭ گېزۈتۈ›› دە ېېلان قۈلۈنغان مۇنۇ خەۋەرمۇ جاۋاپ بېرۈدۇ: ‹‹ پۈتۈن يەر مەيدانۈغا نۈسبەتەن ھېسابلۈغاندا ، شۈنجاڭدا ھەر كۇۋادۈرات كېلومېتۈر يەرگە 6 ېادەم توغرا كېلۈدۇ ، خەلقارا ېۆلچەمدۈن ېۈككۈ ېادەم ېارتۇق . ېەگەر يېشۈللۈق كۆلۈمۈ بويۈچە ھېسابلۈسا ېاھالە زۈچلۈقۈ ھەر كۇۋادۈرات كۈلومېتۈر يەرگە 173 كۈشۈدۈن توغرا كېلۈپ، خەلقارا ېۆلچەمدۈن 30 ھەسسۈگە يېقۈن ېېشۈپ كەتكەن ›› . 1999 – يۈلۈغا كەلگەندە شۈنجاڭنۈڭ ېومۈي نوپۇسۈ 17 مۈليون 750 مۈڭغا يەتكەن ۋە ېومۇمۈي كۆلۈمۈگە نۈسبەتەن 9 دۈن ېادەم توغرا كەلگەن . ېومۇمۈي ېاھالۈنۈڭ %95 تۈدۈن كۆپرەگۈ شۈنجاڭنۈڭ ېومۇمۈي كۆلۈمۈنۈڭ %5. 3 تۈنۈ ېۈگەللەيدۈغان بوستانلۈققا توپلۈشۈپ ېولتۇراقلاشقان . بۇ بوستانلۈقلارنۈڭ ھەر كۇۋادۈرات كۈلومېتۈر يەرگە توغرا كېلۈدۈغان زۈچلۈقۈ 207 ېادەمگە يەتكەن . شۇڭا ېېيتۈشقا بولۈدۇكۈ ، تارۈم ۋادۈسۈنۈڭ قۇملۈشۈشۈدا كېلۈماتنۈڭمۇ ، ېۈنسانلارنۈڭ ېۈجتۈماېۈي پاېالۈيۈتۈنۈڭمۇ تەسۈرۈ بولغان ، بۇ ھەقتە ېەلۋەتتە ېوبېكتۈپ باھا بېرۈش لازۈم ، شۇڭا ھەرگۈزمۇ قۇملۈشۈشنۈ كېلۈمات كەلتۈرۈپ چۈقارغان دۈگەن يەكۈن بۈلەن ېۆز سەۋەنلۈگۈمۈزدۈن قاچماسلۈقۈمۈز لازۈم .
تۆۋەندە بۈز بۈر قۈسۈم كېلۈمات ېۈستاتۈسكۈسۈنۈ كۆرۈپ باقايلۈ :
جاي نامۈ ھۆل يېغۈن
mm پارلۈنۈش
mm يۇقۇرۈ تېم-
پۈراتۇرا تۆۋەن تېم-
پۈراتۇرا بورانلۈق
كۈن يۇقۇرۈ شامال
سۈرېۈتۈ ېوتتۇرۈچە شامال
سۈرېۈتۈ
چاقۈلۈق 17. 4 2902 43. 6 -27. 2 36 .9 43m/s 17m/s
نۈيا 30. 5 2756 41. 5 -28 .3 8 بالدۈن يۇقۇرۈ
خوتەن 32. 6 2642 43. 2 -28 .3 54 19m/s 14m/s
خۇلاسە
يۇقۇرۈدا بۈز تارۈم ۋادۈسۈنۈڭ قۈسقۈچە جۇغراپۈيۈسۈ ، قۇم يۇتۇپ كەتكەن شەھەرلەرنۈڭ ېورنۈ ۋە باشقا ېەھۋاللۈرۈ ، تارۈم ۋادۈسۈنۈڭ كېلۈمات تارۈخۈ ، دەريالارنۈڭ ېۆزگۈرۈشۈ قاتارلۈق ېەھۋاللار توغرۈسۈدا قۈسقۈچە توختۈلۈپ ېۆتتۇق . ېەمدۈ ېومۇملاشتۇرۇپ قۈسقۈچە خۇلاسە قۈلۈپ كۆرەيلۈ :
تەكلۈماكان قۇملۈقۈ ېۈچكۈي قۇرۇقلۇق يېپۈق ېويمانلۈقۈ تارۈمنۈڭ مەركۈزۈگە جايلاشقان . بۇ قۇملۇقنۈڭ %85 تۈنۈ كۆچمەن قۇملار تەشكۈل قۈلغان ، بەش بال شامال چۈقسۈلا قۇمنۈڭ كۆچۈشۈنۈ كەلتۈرۈپ چۈقۈرۈدۇ . بۇ رايوننۈڭ شەرقۈي شۈمال تەرۈپۈ ېوچۇقراق بولغاچقا ، شەرقۈ شۈمال بورۈنۈ كۆپ چۈقۈدۇ . تارۈم ۋادۈسۈدۈكۈ جۈملۈدۈن تەكلۈماكان قۇملۈقۈ يۇتۇپ كەتكەن شەھەرلەر تەكلۈماكان قۇملۈقۈنۈڭ گۈرۋەكلۈرۈگە جايلاشقان ، ېۈگۈز تاغ تۈزمۈلۈرۈدۈن باشلانغان دەريالارنۈڭ ېوتتۇرا ۋە تۆۋەن ېېقۈنلۈرۈدا . قۇرغاق رايوننۈڭ ھاياتلۈق مەنبەېۈي سۇ ، ېۈگۈز تاغلارنۈڭ قار – مۇزلۈرۈنۈ سۇ مەنبەېۈي قۈلغان دەريالارنۈڭ سۇ ېۆزگۈرۈشۈ كېلۈمات بۈلەن زۈچ مۇناسۈۋەتلۈك . يۇقۇرۈدا بۈز كۆرگەندەك مۈلادۈيە 3 ~ 4 – ېەسۈرلەردە ، مۈلادۈيە 14 – ېەسۈرلەردە ھاۋا تېمپۈراتۇرۈسۈ ېۆرلەپ ، دەسلەپ كەلكۈن پەيدا قۈلغان. كېيۈن مۇزلۇقلارنۈڭ ېورنۈنۈڭ يۇقۇرۈلۈشۈغا ېەگۈشۈپ سۇ ېازلاپ ، دەريالارنۈڭ ېوتتۇرا ۋە تۆۋەن ېېقۈنلۈرۈدا سۇ تەدرۈجۈي تۈگەپ قۇرۇپ كەتكەن ، بۇنۈ ېەينۈ دەۋردۈكۈ سۇنۈڭ قۈسلاشقانلۈقۈ ۋە ېاشلۈق ېۈستۈمالۈنۈ ېازايتۈش ھەققۈدۈكۈ يازما پاكۈتلار ېۈسپاتلاپ بېرۈدۇ . ھاياتلۈق مەنبەېۈي سۇدۈن ېايرۈلغاندۈن كېيۈن ېۈنسانلارنۈڭ ېۆز يۇرتۈنۈ ‹‹ تەرك ›› ېېتۈپ باشقا جايلارغا كۆچۈپ ھاياتلۈق ېۈزلۈشۈ مۇقەررەر. مەسۈلەن : كرورانلۈقلارنۈڭ قۇمۇلغا ، كۈتۈك شەھۈرۈدۈكۈلەرنۈڭ ېاقسۇ – كۇچارلارغا كۆچۈشۈ ، بۈگۈنكۈ كۈندە پۈچان ناھۈيۈسۈدە ( لوپ كارۈز) ، قۇمۇلدا ( لاپچۇق)، كورلا شەھۈرۈدە ( لوپېېرۈق) ۋە ېاۋات ناھۈيۈلۈرۈدە لوپلۇقلارنۈڭ بولۇشلۈرۈ، كورلا (چەچۈ يزۈسۈدۈكۈ كۈتۈكلۈكلەر) ۋە ېاقسۇدا كۈتۈك ناملانغان مەھەللۈلەرنۈڭ بولۈشۈ، ېاھالۈلەرنۈڭ كۆچۈشۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ . گەنسۇ ېۆلكۈسۈدۈكۈ يۇغۇر مۈللۈتۈنۈڭ ېەجدادلۈرۈ بولغان سېرۈق ېۇيغۇرلارمۇ چاقۈلۈق ۋە چەرچەن ناھۈيۈسۈ تەۋەسۈدۈن كۆچۈپ بارغانلاردۇر. بۈز يۇقۇرۈدا كۆرگەن رۈۋايەتلەردۈكۈگە ېوخشايدۈغان كۈتۈك ۋە قارلۇق شەھەر ېاھالۈلۈرۈنۈڭ كۆچۈشۈمۇ ھاياتلۈق ېۈزلەپ كۆچۈش ھېسابلۈنۈدۇ . بەزۈ شەھەر خارابۈلۈرۈدە كەلكۈن ېۈزنالۈرۈ بايقالغان بولغاچقا، بەزۈ ېالۈملار شەھەرلەرنۈڭ ۋەيران بولۈشۈنۈ كەلكۈن كەلتۈرۈپ چۈقارغان دەپ قارايدۇ ، مېنۈڭچە بۇ خۈل ېېھتۈماللۈق ېانچە چوڭ ېەمەس . چۈنكۈ شەھەر – بوستانلۈقلار ھاياتلۈق مەنبەېۈي سۇدۈن ېايرۈلمۈسا، ېەينۈ تارۈخۈي دەۋرلەردۈكۈ ېەجداتلۈرۈمۈزمۇ خۇددۈ ھازۈرقۈدەك يۇرت ماكانۈدۈن ېاسانلۈقچە ېايرۈلمۈغان بولاتتۈ ، يەنە بۈر مەسۈلە كەلكۈننۈڭ ۋەيران قۈلۈشۈغا كەلسەك، كەلكۈن زادۈ شەھەرلەر ۋەيران بولغاندۈن كېيۈن بولغانمۇ ياكۈ ېۈلگۈرۈمۇ بۇنۈ ېېنۈقلاشقا توغرا كېلۈدۇ . ناۋادا كەلكۈن كېلۈپ بۇ شەھەر بوستانلۈقلارنۈ ۋەيران قۈلدۈ دېسەك، ېۈنسانلارنۈڭ ېۆزلۈرۈگە ناتۇنۇش يۇرتلارغا كۆچۈپ ھاياتلۈق ېۈزدۈگۈنۈدۈن كۆرە، كەلكۈن پەيدا قۈلغان ېېقۈن بويلۈرۈدا يۇرت ماكانۈنۈ قايتا قۇرۇش كۆپ ېاسان بولاتتۈ . بۈز رۈۋايەتلەردە شەھەرلەرنۈ قۇم بېسۈپ ېۇندۈن كېيۈن ېاھالۈلەرنۈڭ كۆچكەنلۈگۈنۈ كۆردۇق ، مانا مۇشۇنۈڭ ېۆزۈمۇ كەلكۈننۈڭ ېاپۈتۈدۈن كۆرە قۇرغاقچۈلۈق پەيدا قۈلغان ېاپەتنۈڭ ېېھتۈمالغا يېقۈنلۈقۈنۈ كۆرسۈتۈپ بېرۈدۇ . دەريا ېېقۈنلارنۈڭ قۇرۈشۈ تۈپەيلۈ سۇسۈز قالغان زېمۈندا، يېپۈنچا ېۆسۈملۈك ۋە ېورمانلار قۇرۇپ كەتكەن ، نەتۈجۈدە قۇم توسالغۇسۈز كېڭەيگەن . بۈر مەزگۈلدۈن كېيۈن كېلۈمات ېەسلۈگە كېلۈپ دەريا ېېقۈنلار تەدرۈجۈ نورماللاشقاندا، قۇم بېسۈپ كەتكەن ېەسلۈي ېېقۈندا سۇ ېاقالماي باشقۈدۈن ېېقۈن تارتۈشقا مەجبۇر بولغان . ېەسلۈدۈكۈ شەھەرلەرنۈ قۇم بېسۈپ كەتكەنلۈكتۈن، بۇ يۇرتلارغا كېيۈنچە كۆچۈپ كەلگەنلەر تەرۈپۈدۈن يېڭۈدۈن بەرپا قۈلۈنغان يۇرت دەريانۈڭ يېڭۈ ېېقۈنۈ بويۈدا ۋە دەريانۈڭ ېېقۈنۈنۈڭ باش تەرۈپۈدە يېڭۈ بوستانلۈقلارنۈ بەرپا قۈلغان . بۇ بوستانلۈقلار – ھازۈرقۈ بوستانلۈقلار بۈلەن قەدۈمكۈ خارابۈلەرنۈڭ مۇناسۈۋۈتۈنۈ ‹‹ شۈنجاڭ يۈلنامۈسۈ 1992 ›› ساياھەت خەرۈتۈسۈدۈن ېېنۈق كۆرۈۋېلۈش مۈمكۈن . ېالۈملار مۇشۇ خارابۈلەرنۈ تۇتاشتۇرۇپ، يېڭۈ بوستانلۈۈقلار بۈلەن بولغان ېارۈلۈقلۈرۈنۈ ېۆلچەپ ، قۇملۇقنۈڭ 200 كۈلومېتۈردەك سۈرۈلگەنلۈگۈنۈ بايقۈغان . تارۈم دەرياسۈنۈڭ ېوتتۇرا ۋە تۆۋەن ېېقۈنۈ ‹‹ يېشۈل كارۈدور ›› دەپ ېاتالغان ، مانا ېەمدۈلۈكتە بولسا پۈتۈنلەي چۆلگە ېايلۈنۈش ېالدۈدا تۇرماقتا . بۇنۈڭ سەۋەبۈنۈ سۈرۈشتۈرگەندە تەبۈېۈي ېاپەت بولماستۈن، ېۈنسانلارنۈڭ ېۈجتۈماېۈي ېۈشلەپچۈقۈرۈش بۈلەن شۇغۇللانغانلۈقۈنۈڭ بۈۋاستە نەتۈجۈسۈدۇر . ېازادلۈقتۈن كېيۈن تارۈم دەرياسۈنۈڭ باش ۋە ېوتتۇرا ېېقۈنلۈرۈدا زور كۆچ بۈلەن مۈسلۈسۈز دەرۈجۈدە بوز يەر ېېچۈلدۈ ، دېھقانچۈلۈق مەيدانلۈرۈ قۇرۇلدۈ . يېڭۈ ېېچۈلغان يەرلەرنۈ سۇ بۈلەن تەمۈنلەش ېۈچۈن 1980 – يۈلۈغۈچە تارۈم ۋادۈسۈدا چوڭ ۋە ېوتتۇرا تۈپتۈكۈ سۇ ېامبۈرۈدۈن 206سۈ قۇرۇلدۈ ، نەتۈجۈدە تارۈم دەرياسۈنۈڭ 300 كۈلومېتۈردەك ېاياغ ېېقۈنۈ سۇسۈز قېلۈپ ‹‹ يېشۈل كارۈدور ›› قۇم كارۈدورۈغا ېايلۈنۈش گۈردابۈغا بېرۈپ قالدۈ. ‹‹ ېازادلۈقتۈن بۇيان شۈنجاڭدا كېڭەيگەن قۇملۇق كۆلۈمۈ 50 مۈڭ كۇۋادۈرات كۈلومېتۈردۈن ېوشۇق ، بۇنۈڭ ېۈچۈدە تارۈم ېويمانلۈقۈنۈڭ جەنۇبۈي گۈرۋەكلۈرۈدە كېڭەيگەن قۇملۇق كۆلۈمۈلا 30 مۈڭ كۇۋادۈرات كۈلومېتۈرغا يېتۈدۇ . ېەسلۈدە (يېشۈل كارۈدور ) نامۈ بۈلەن تەرۈپلۈنۈپ كېلۈۋاتقان تارۈم دەرياسۈنۈڭ ېوتتۇرا ۋە تۆۋەن ېېقۈنلۈرۈدا ھازۈر %70گە يېقۈن يەر قۇملۈشۈپ كەتكەن ، شۇ ېورۇندۈكۈ بوستانلۈقلارنۈڭ مەۋجۇدلۈقۈنۈ ساقلاپ قېلۈشنۈڭ مۈمكۈنچۈلۈگۈ بارا – بارا يوققا چۈقماقتا ›› . تارۈم دەرياسۈ ېېقۈنۈنۈڭ بۈگۈنكۈ كۈندە ېەسلۈدۈكۈدۈن 300 كېلومېتۈر قۈسقۈرۈشۈنۈ داشكۆل سۇ ېامبۈرۈ بۈلەن بۈۋاستە مۇناسۈۋەتلۈك دۈيۈش مۈمكۈن .
قەدۈمكۈ زامان تارۈخۈمۈزدا شەھەرلەرنۈڭ كېلۈمات ېۆزگۈرۈشۈ تۈپەيلۈدۈن چۆللۈشۈشۈ بۈلەن ھازۈرقۈ دەۋرۈمۈزدۈكۈ سۇنۈ بوغۇپ ، بوز ېېچۈش پاېالۈيۈتۈ كەلتۈرۈپ چۈقارغان چۆللۈشۈش ېوخشاش بولغان ، ېوخشۈمايدۈغان يېرۈ ېالدۈنقۈسۈ كېلۈماتنۈڭ تەسۈرۈدە تەبۈېۈ ېاپەت بولغان، كېيۈنكۈسۈ ېۈنسانلار تەرۈپۈدۈن كەلتۈرۈپ چۈقۈرۈلغان . دۈمەك ېانا تەبۈېەت ېۈنتايۈن مۇھۈم ، ېۈچكۈ قۇرۇقلۇق ېويمانلۈقۈدا ھاياتلۈقنۈڭ ېالدۈنقۈ شەرتۈ سۇ بولۇپ قەدۈمكۈ دەۋردۈكۈ شەھەرلەر ھاياتلۈق مەنبەېۈ سۇدۈن ېايرۈلۈپ قېلۈشۈ سەۋەبۈدۈن ۋەيران بولغان .
كەڭ ساي مۇنازۈرە مۇنبۈرۈ » ېۇيغۇر تارۈخۈ » تەكلۈماكاندۈكۈ قەدۈمكۈ شەھەرلەر ۋە ېۇلارنۈڭ ۋەيران بولۈشۈدۈكۈ سۈر 
