قەدۈمكۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ چاۋشۈيەندە قوللۈنۈلۈشۈ
ېۆمەرجان نۇرۈ
ېۈلاۋە
تارۈخ پەنلەر دوكتورۈ، كورۈيۈلۈك خې سۇلې (DR.HEE-SOOLEE)كورۈيەنۈڭ تۈركۈيۈدە تۇرۇشلۇق باش ېەلچۈسۈ بولۇپ خۈزمەت قۈلۈش جەريانۈدا، تۈركچە يېزۈپ نەشۈر قۈلدۇرغان ‹‹ېسلام ۋە تۈرك مەدەنۈيۈتۈنۈڭ يۈراق شەرققە تارقۈلۈشۈ››دېگەن ېەسۈرۈدە كورۈيە (چاۋشۈيەن يېرۈم ېارۈلۈ)نۈ يادرو قۈلۈپ تۇرۇپ جۇڭگونۈ ېۆزېۈچۈگە ېالغان يۈراق شەرقتە ېۈسلام دۈنۈ بۈلەن بۈرگە تارقالغان مەدەنۈيەت ۋە ېۈدېېولوگۈيەنۈ ھەم تۈركۈي تۈللۈق خەلقلەرنۈڭ يۈراق شەرقتە قالدۇرغان مەدەنۈيەت ېۈزناسۈ ۋە ېۈجتۈماېۈي تەسۈرۈنۈ ماتۈرۈيال ېاساسۈ بۈلەن تونۇشتۇرغان. بولۇپمۇ ېۇيغۇرلارنۈڭ كورۈيە خاندانلۈرۈدا ېوينۈغان رولۈ بۈلەن ېۇيغۇرمەدەنۈيۈتۈنۈڭ كورۈيەگە كۆرسەتكەن تەسۈرۈ، قەدۈمكۈ ېويغۇرتۈلۈ بۈلەن يېزۈقۈنۈڭ كورۈيە خاندانلۈقۈدا ېۈككۈ ېەسۈر قوللانغانلۈقۈ، ېاخۈرۈدا قەدۈمكۈ ېۇيغۇرلار (يەنۈ بۈلگە تۇنيۇقۇقنۈڭ ېەۋلادۈ بولمۈش بۈرتۈركۈم خەلقلەر) نۈڭ ھازۈرقۈ تۈركۈيەدە ياشاۋاتقانلۈقۈ بايان قۈلۈنغان. شۇڭا بۇ كۈتابنۈڭ ‹‹تۈرك مەدەنۈيۈتۈنۈڭ ېۈنكاسۈ ېۇيغۇرچۈنۈڭ كورۈيەدە قوللۈنۈشۈ›› دېگەن پاراگۈرافۈدا مەخسۇس قەدۈمكۈ ېۇيغۇرتۈلۈ ۋە يېزۈقۈنۈڭ كورۈيە خاندانلۈرۈدا ېۈشلۈتۈش ېەھۋالۈنۈ تۇنۇشتۇرغان.مەزكۇر ماقالە مۇشۇ مەزمۇننۈ كەڭ ېوقۇرمەنلەرگە يەتكۈزۈش يۈزۈسۈدۈن ېرۈلدۈ.
ېورخۇن- يېنۈسەي دەرياسۈ ۋادۈسۈدا ياشۈغان ېۇيغۇرلار كېيۈنكۈ كۆك تۈرك خانلۈقۈ (745-682-يۈللار)نۈڭ ېاخۈرقۈ مەزگۈللۈرۈدۈن باشلاپ، ېەمەرۈ يېزۈقۈ ېاساسۈدا ېۈجاد قۈلۈنغان سوغدۈ يېزۈقۈنۈ قەدۈمكۈ تۈرك-رونۈك يېزۈقۈ ېورنۈغا دەسسۈتۈپ ېۈشلۈتۈشكە باشلۈغان. بۇيېزۈقنۈ ېۇيغۇرلار خېلۈ ېۇزاق دەۋۈر قوللانغان بولغاچقا، بۇ يېزۈق ېۇيغۇرلارنۈڭ نامۈ بۈلەن ‹‹قەدۈمكۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈ›› دەپ ېاتالغان.
بۇيېزۈق كۆك تۈرۈك يېزۈقۈ① بولۇپ، قەشقەرنۈ مەزكەرقۈلغان ېۇيغۇرلاردا 15-ېەسۈرگۈچە، گەنسۇدۈكۈ سېرۈق ېۇيغۇرلاردا بولسا 17- ېەسۈرگۈچە قوللۈنۈلغان. قەدۈمكۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈ شەرۈقتە ياپون دېڭۈزۈدۈن غەرپتە ياۋرۇپاغۈچە② بولغان داېۈرۈدە قوللۈنۈلغان. قەدۈمكۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ بۇنداق كەڭ داېۈرۈدە قوللۈنۈلۈشۈ ۋە تارقۈلۈشۈغا ېۈچكۈ ېاسياغا كەڭ تارقالغان ېۇيغۇر قەبۈلۈلۈرۈ بۈلەن مۇڭغۇللارنۈڭ ېۈستېلا ھەركۈتۈ سەۋەبچۈ بولغان. چۈنكۈ مۇڭغۇللارباش كۆتۈرۈپ چۈققاندا، ېۆزۈدە ېوۋچۈلۈق ۋە چارۋۈچۈلۈق مەدەنۈيۈتۈدۈن ېۆزگە مەرۈپەت ھادۈسۈسۈ بولمۈغاچقا، ھاكۈمۈيەت مەمۇرۈيۈتۈدە پۈتۈنلەي دېگۈدەك ېۇيغۇر دانۈشمەنلۈرۈگە تايانغان. ېەڭ ېاددۈيسۈ ھاكۈمۈيەتنۈڭ سۈمۋولۈ بولغان ېاستانە نامۈ خانبالۈق، خان تېمۇچۈننۈڭ سەلتەنەت نامۈ چۈڭگۈز (تېڭۈز، دېڭۈز مەنۈسۈدە)خان دەپ ېۇيغۇرچە ېاتالغان. شۇڭا چۈڭگۈزخان ۋە ېۇنۈڭ ېەۋلادلۈرۈ ھۆكۈمرانلۈق قۈلغان زېمۈندا ېۇيغۇر يېزۈقۈ ھۆكۈمەت يېزۈقۈ قۈلۈپ قوللۈنۈپ، تۆت ېەسۈر دەۋۈر سۈرگەچكە، پارۈس تارۈخچۈسۈ ېەتا مالۈك جۇۋەينۈ③ ېۇلار ېۇيغۇرتۈلۈ ۋە يېزۈقۈنۈ بۈلۈم بۈلەن ېۈلۈمنۈڭ چوققۈسۈ قۈلۈۋالدۈ››④ دەپ زارلانغان.
ېۇيغۇر يېزۈقۈ ۋە تۈلۈ 11- ېەسۈردۈلا غەزنەۋۈلەرنۈڭ سۇلتانلۈقۈدا دېپلوماتۈيە ۋە سودا تۈلۈ قاتارۈغا كۈرگۈزۈلگەن. سالجۇق تۈركلۈرۈ دەۋرۈگە كەلگەندە ھەتتا ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈ تەتقۈق قۈلۈدۈغان ېەرەپچە دەرۈسلۈك تۈزۈپ ساقلانغان. ېېلخانۈيلار ھۆكۈمرانلۈقۈ دەۋرۈدە نۇرغۇنلۈغان مۇسۇلمانلار ېۇيغۇرتۈلۈ ۋە يېزۈقۈنۈ ېۆگەنگەن. دېمەك، ېەينۈ چاغدا ېۇيغۇر يېزۈقۈ، ېەرەپ ۋە پارس يېزۈقۈ بۈلەن ېوتتۇرا ۋە غەربۈ ېاسۈيانۈڭ ېۈچ خۈل دېپلوماتۈيە يېزۈقۈ بولغان. كۈشۈنۈ ھەيران قالدۇرۈدۈغۈنۈ شۇكۈ، 15ـ16-ېەسۈردە قۇستەنتەنۈيە (كونستانتۈنپول، ھازۈرقۈ ېۈستانبول) ېوردۈسۈدۈمۇ ېۇيغۇرلارنۈڭ دۆلەت ېۈشلار مەجلۈسۈ بولغانلۈقۈ⑤ ۋە 13ـــــ14- ېەسۈرلەردە ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ كورۈيە(چاۋشيەن) دە ېۈككۈ ېەسۈر ھۆكۈمەت يېزۈقۈ بولۇپ قوللۈنۈلغانلۈقۈدۇر .
چۈڭگۈزخان ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈ دۆلەت يېزۈقۈ سۈپۈتۈدە قوبۇل قۈلۈپ، قانۇن-ياساقلارنۈ كۆچۈرتكۈزگەن. يۈەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈگە كەلگەندە قۇبلاي خان مۇڭغۇل تۈل-يېزۈقۈنۈ راۋاجلاندۇرۇش ېۈچۈن پاسپا ھەزرەتنۈ تۈبەت ۋە سانسكرۈت يېزۈقۈ ېاساسۈدا يېڭۈ مۇڭغۇل يېزۈقۈنۈ ېۈجاد قۈلدۇرغان بولسۈمۇ، بۇ يېزۈق مەقسەتنۈ ېۈپادۈلەشكە قولايسۈز بولغانلۈقتۈن يەنۈلا ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈ قوللۈنۈۋەرگەن⑥ . ېەينۈ چاغدۈكۈ كورۈيە (چاۋشيەن) مۇڭغۇللارنۈڭ تەۋەلۈكۈدە بولغاچقا، ېۇيغۇرلارنۈڭ مۇڭغۇللارغا مەدەنۈيەت جەھەتتە كۆرسەتكەن تەسۈرۈ كورۈيۈگۈمۇ يەتكەن.
ېۈسلام مەدەنۈيۈتۈنۈڭ يۈراق شەرۈققە كۆرسەتكەن تەسۈرۈ ھەققۈدە ېۈزدەنگەندە تارۈخ پەنلۈرۈ دوكتۇرۈ خې سۇلې (كورۈيۈلۈك) ‹‹ېۇيغۇرلارنۈڭ مۇزۈكا، ېۇسۇل، چالغۇ-ساز، يېمەك-ېۈچمەك ۋە ېۆرپ-ېادەت جەھەتتە كورۈيەگە كۆرسەتكەن تەسۈرۈنۈ بۈر-بۈرلەپ بايان قۈلۈپ مۇنداق دەيدۇ:‹‹ ېۇيغۇر مەدەنۈيۈتۈنۈڭ كورۈيۈدە تارقۈلۈشۈدۈكۈ ېەڭ مۇھۈم ېامۈل، شۈبھۈسۈزكۈ مۇڭغۇل يېزۈقۈ بۈلەن ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ كورۈيە ېوردۈلۈرۈدا كەڭ تارقۈلۈپ قوللانغانلۈقۈدۇر ››. مۇڭغۇل يۈەن ېوردۈسۈدا ېۇيغۇرلارنۈڭ سۈياسۈ نوپۇزۈ بۈلەن ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ تەڭ ېورۇنغا قويۇلۇشۈ يۇقۇرۈ تەبۈقۈدۈكۈلەر ېارۈسۈدا كەڭ قوللۈنۈلغان.
مۇڭغۇللارنۈڭ ېوردا ېەھلۈلۈرۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈ قوللانغاندۈن باشقا ېۇيغۇلارنۈڭ كورۈيە ېوردۈسۈدا ېەمەل تۇتقانلۈقۈ كورۈيە ېوردۈسۈدا ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ تارقۈلۈشۈغا سەۋەپ بولغان. شۇسەۋەپتۈن يۈەن سۇلالۈسۈ ېوردۈسۈ بۈلەن ېۈزۈلدۈرمەستۈن ېالاقۈلۈشۈش ۋە خانبالۈقتۈكۈ مۇڭغۇل تۈرك مەمۇرۈلۈرۈگە يېقۈن مۇناسۈۋەتتە بولۇشقا مەجبۇر بولغان كورۈيە ساراي ېەھلۈلۈرۈ ۋە يۇقۈرۈ قاتلامدۈكۈ ېەمەلدارلار ېۈچۈن ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈ ېۆگۈنۈش شەرت بولۇپ قالغانۈدۈ. كورۈيە ېوردۈسۈدا ېۇيغۇرلارنۈڭ تەسۈرۈ ېەڭ كۈچلۈك بولغان بۈر زاماندا(13- ېەسۈرنۈڭ ېۈككۈنچۈ يېرۈمۈدۈن 14-ېەسۈرنۈڭ ېوتتۇرلۈرۈغۈچە) ېۇيغۇر يېزۈقۈ كورۈيەگە كەڭ تارقالغان. يۈەن سۇلالۈسۈ ېوردۈسۈغا ۋە ېۇيغۇر ېەمەلدارلۈرۈغا ېۇيغۇر يېزۈقۈ بۈلەن يېزۈلغان مەكتۇپلەر ېەۋەتۈلەتتۈ. تارۈخۈ ماتۈرۈياللاردا خاتۈرلۈنۈشۈچە، مۇڭغۇل ناېۈب چەكوك كورۈيۈلۈك خان چۇڭ يول خاننۈڭ ېۆزۈگە قارشۈ ھەركەتلۈرۈ ھەققۈدە ېۇيغۇرچە مەكتۇپ ېەۋەتۈپ، يۈەن سۇلالۈسۈ خانۈدۈن خان چۇڭ يولنۈ جازالاپ بېرۈشنۈ تەلەپ قۈلغان. بۇددۈزۈم تارۈخۈي مۇتەخەسسۈسلۈرۈدۈن يۈ نۈڭخۇانۈڭ بۇھەقتۈكۈ ېۈزاھلۈنۈشلۈرۈگە قارۈغاندا، چۇڭ يول خاندۈن ېۈتۈبارەن تەخۈتتە ېولتۇرغان كورۈيە خانلۈرۈ رەسمۈ ناېۈبلارنۈ مۇڭغۇللاردۈن تاللاتقۇزغان. كورۈيە مۇڭغۇل نازارەتچۈلەر ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈ بۈلگەنلۈكۈ ېۈچۈن ېۇيغۇر يېزۈقۈ ېوردا يېزۈقۈ بولۇپ قالغان. ېەينۈ ۋاقۈتتا بۇتۈلنۈ قوللانغان بەزۈ مۇسۇلمانلار كورۈيەلۈكلەرگە ېاسسملاتسۈيە بولۇپ كەتمەي، ېەكسۈچە ېۆزيېزۈقۈنۈ قوغداتقۇزغان. بۇ ۋەزۈيەت 15-ېەسۈردۈكۈ چاۋشۈيەن خانۈ دەۋرۈگۈچە داۋام قۈلغان ھەم ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ(كورۈيۈدۈكۈ) ېەھمۈيۈتۈ چوڭ بولغان چەت ېەل تۈللۈرۈ قاتارۈدۈن ېورۇن ېالغان.
چاۋشۈيەن خانۈدانۈنۈڭ قۇرغۇچۈسۈ تاچوخان سەلتەنۈتۈنۈڭ ېۈچۈنچۈ يۈلۈ، يەنۈ 1395-يۈلۈ 11-ېاي بۈلەن مۇناسۈۋەتلۈك بۈر مەنبەدە: ېەسلۈ ېۇيغۇر ماقامۈ تەرجۈمە مەمۇرۈ بولغان سول چاڭسۇ خانغا بۈر ېۈلتۈماس سۇنۇپ، دۆلەت تەرجۈمانۈ تاللاش ېۈمتاھانۈغا مۇڭغۇلچە بۈلەن باراۋەر تۈل ېۇيغۇر چۈنۈڭمۇ قوشۇلۇشۈ كېرەكلۈكۈنۈ تەلەپ قۈلغان. شۇنۈڭدۈن 30يۈل كېيۈنكۈ،يەنۈ 1432-يۈلۈدۈكۈ بۈر ۋەسۈقۈدۈن قارۈغاندا، ېۇزاماندا دېپلوماتۈيە قاېۈدە-يۇسۇنۈ ۋازارۈتۈدە مۇڭغۇلچە، پاسپاچە ۋە ېۇيغۇرچە رەسمۈي دەرس قۈلۈپ ېۆگۈتۈلگەن.
دۆلەت تەرجۈمە مەمۇرلۈرۈ بولۇش ېۈچۈن ېۈمتاھانغا ېۈلتجا قۈلغان تالۈپلارنۈڭ كۆپسانلۈقۈ 15-ېەسۈرنۈڭ دەسلەپكۈ يېرۈمۈغۈچە ېۇيغۇرچۈنۈ رەسمۈ چەت ېەل تۈلۈ قاتارادا قوبۇل قۈلۈپ، مۇناسۈۋەت ۋازۈرلۈرۈغۈچە ېۆگۈتۈلگەن. بۇمەزگۈللەردە ېەمدۈلاقوللۈنۈلۈۋتقان كورۈيە يېزۈقۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈ ېاساسۈدا ېۈجاد قۈلۈنغان. بۈر مەزگۈل كورۈيە ېوردۈسۈدا كەڭ تارقۈلۈپ قوللۈنۈلغان ېۇيغۇر يېزۈقۈنۈڭ بەزۈ ېالامەتلۈرۈ كورۈيە يېزۈقۈدا ېۆزتەسۈرۈنۈ كۆرسەتكەن دەپ ېېيتالايمۈز.ېۆزيېزۈقۈغا ېۈگە بولالمۈغان كورۈيە ېۈچ پادۈشاھلۈق دەۋرۈ (مۈلادۈدۈن بۇرۇنقۈ 56-يۈلۈدۈن، مۈلادۈيە 660-يۈلۈغۈچە) دۈن ېۈتبارەن خەنزۇ يېزۈقۈنۈ قوبۇل قۈلۈپ قوللۈنۈشۈقا باشلۈغان. يەككە كەلگەن خەنزۇ يېزۈقۈ بۈلەن كورۈيۈچۈنۈ يېزۈشقا ېورۇنۇش بۈر خۈل مۇمكۈن بولمايدۈغان ېۈش ېۈدۈ.
ېارۈدا بۈرنەچچە قېتۈم كورۈيە يېزۈقۈنۈ يېڭۈچە يېزۈش سۈستېمۈسۈغا ېۇيغۇللاشتۇرۇشقا ېۇرۇنۇپ بېقۈشقان بولسۈمۇ، مۇۋاپۈقلاشتۇرالمۈغان. كېيۈن سې چۇڭخان خەلۈقنۈ جاھالەتتۈن قۇتۇلدۇرۇپ، مۈللۈ مەدەنۈيەت سەۋۈيۈسۈنۈ يۈكسەلدۈرۈش ېۈچۈن ېېلۈپ بارغان ېۈسلاھات ھەركەتلۈرۈ جەريانۈدا خەلق ېارۈسۈدا قولايلۈق بۈر مۈللۈي يېزۈق ېۈجات قۈلۈش خانلۈقنۈڭ تەقەززاسۈ بولۇپ قالغانۈدۈ،مۈڭ يۈلدۈن بېرۈ خەنزۇ مەدەنۈيۈتۈ ېۈچۈدە ياشاپ كەلگەن بەزۈ مۇتەسسۈپ ېالۈملانۈڭ كۈچلۈك ېېتۈرازلۈرۈغا قارشۈ ‹‹ېوردا ېاكادۈمۈيۈسۈ›› ېالۈملۈرۈنۈڭ نەچچە يۈللۈق تۈرۈشۈشۈ نەتۈجۈسۈدە 1446-يۈلۈۈ يېڭۈ كورۈيە يېزۈق مەيدانغا كەلتۈرۈلدۈ. بۇددا راھۈپلۈرۈ ھەتتا ېوردا ېاكادۈمۈيۈسۈدۈكۈ يېڭۈ كو رۈيە يېزۈقنۈ ېۈجاد قۈلغان ېالۈم سۈن سۇكچۇ⑦مۇڭغۇلچە ۋە ېۇيغۇرچۈنۈ ياخشۈ بۈلەتتۈ. ېوردا ېاكادۈمۈيۈسۈدە چەت ېەل تۈللۈرۈنۈ تەتقۈق قۈلۈدۈغان مۇتەخەسۈسلەر ۋە دۆلەت تەرجۈمە مەمۇرۈ بولغان ېۇيغۇرلارنۈڭمۇ بۇ ېورۇنلاردا خۈزمەت قۈلغانلۈقۈ ېېھتۈمالغا يېقۈن .
ېۇيغۇر تۈلۈ كورۈيە تۈل ېالۈملۈرۈ ېارۈسۈدا ېومۇملاشقان بولۇپ، ھەتتا باشقا تۈللارغا قارۈغاندا سۈنتاكۈسۈس، مۇرفولوگۈيە، فونۈما ساھەسۈدۈن، كورۈيەچۈگە خېلۈ يېقۈن بۈر ېوخشاشلۈق بار. يېڭۈ كورۈيە يېزۈقۈنۈڭ ېۈجاد قۈلۈنۈشۈدا ېۇيغۇر يېزۈقۈ تەركۈبلۈرۈنۈڭ قانچۈلۈك سالماقنۈ ېۈگۈلەيدۈغانلۈقۈغا داېۈرھېچقانداق تەتقۈقات ېېلۈپ بېرۈلمۈدۈ. 13-ېەسۈرنۈڭ دەسلەپكۈ دەۋرۈگۈچە كورۈيە ېوردۈسۈدا تارقۈلۈپ قوللۈنۈلغان ېۇيغۇريېزۈقۈ 1427-يۈلۈ چەت ېەل تۈللۈرۈدا قوللۈنۈلۈدۈغان بۈرقانۇن قارار نامۈنۈڭ ېۈنۈملۈك تەرۈپۈگە كۈرگۈزۈلۈپ، رەسمۈ قانۇنلاشتۇرۇلدۈ. ھەرقانداق ېەھۋالدا ېۇيغۇر يېزۈق كورۈيە جەمۈيۈتۈدە يەرلەشكەن ېۇيغۇر جاماېۈتۈ ېارۈسۈدا بۈرنەچچە ېەۋلات داۋام قۈلالۈغان بولسۈمۇ، چاۋشۈيەن ھۆكۈمۈتۈنۈڭ قەتېۈي ېاسسمۈلياتسۈيە قۈلۈش سۈياسۈتۈ بۈلەن ھەتتا ېۈسلام مەدەنۈيۈتۈمۇ تەدرۈجۈ ېاينۈپ كورۈيۈچۈلۈشۈپ كەتكەن
يۈغۈپ ېېيتقاندا، قەدۈمكۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈ ېۆزېۈگۈلۈرۈنۈڭ ھەرقايسۈ ساھەلەردە ېوينۈغان رولۈغا ماسلۈشۈپ، 12- ېەسۈردۈن 17-ېەسۈرگۈچە ېۈنسانۈيەتنۈڭ مەدەنۈيەت خەزۈنۈسۈگە بۈباھا مۈراسلارنۈ قالدۇرۇش جەريانۈدا شەرقتە ياپون دېڭۈزۈدۈن باشلاپ غەرەپتە شەرقۈ ياۋرۇپاغۈچە بولغان بۈپايان داېۈرۈگە تارقۈلۈپ، ېۇيغۇرمەدەنۈيۈتۈنۈڭ سەمەرۈلۈرۈنۈ يەتتە ېۈقلۈمنۈڭ ھەربۈر بۇلۇڭ –پۇچقاقلۈرۈغۈچە چېچۈپ چۈققان. گەرچە قەدۈمكۈ ېۇيغۇر يېزۈقۈ كورۈيە(چاۋشيەن) خان ېوردۈسۈدا ېۈككۈ ېەسۈرلاخۈزمەت قۈلغان بولسۈمۇ، كورۈيە خەلقۈ ېاشۇ شانلۈق ېۈزنۈ خاتۈرلۈگۈدەك ېەھمۈيەتلۈك تەسۈر قالدۇرغان. شۇڭا كورۈيە خەلقۈ ھازۈرغا كەلگەندە ېۈسلام ېۇيغۇر مەدەنۈيەت ېۈزلۈرۈ پەقەت قالدۇرۇلمۈغان ېەھۋالدۈمۇ، پيۇڭتەك بازۈرۈدا جاڭ فامۈلۈلۈك بۈر ېەۋلاد ېۇيغۇر ېاېۈلۈسۈ بارلۈقۈنۈ ېېتۈراپ قۈلۈپ كېلۈۋاتۈدۇ.
ېۈزاھات ①قاھار بارات:‹‹دولوگود ېۇيغۇر مەڭگۈ تېشۈ ھەققۈدە دەسلەپكۈ تەتقۈقات››، شۈنجاڭ ېونۋۈرسۈتېتۈ ېۈلمۈ ژۇرنۈلۈ، 1982-يۈللۈق 4-سان، خەنزۇچە.
②ېەلۈ مازەھەرۈ:‹‹جۇڭگوبۈلەن پارۈسلارنۈڭ مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇش تارۈخۈ››، جۇڭخۇا نەشرۈياتۈ، 1993-يۈل 2-ېاي خەنزۇچە نەشرۈ 118-بېتۈدە:‹‹ېۇيغۇرتۈلۈ ېەينۈ چاغدا كونۈستانتۈنپولدا بەزۈلەر بۈلەتتۈ، ھاتتا بەزۈلەر تېخۈ ېۇيغۇريېزۈقۈنۈ ېوقۇيتتۈ››دەپ يازغان.
③ېەتامالۈك جۇۋەين:‹‹تارۈخۈي جاھانكۇشاي››،6-بەت، ېۈچكۈ مۇڭغۇل نەشۈرياتۈ، 1980-يۈل 5-ېاي، خەنزۇچە نەشۈرۈ.
④ليۇ يۈتاڭ (تەيۋەن):‹‹تۈرك-ېۇيغۇرلار ھەققۈدە تەتقۈقات››، چۈڭشۈ نەشۈرۈياتۈ، 1990-يۈل 1-ېاي،خەنزۇچە نەشۈرۈ، 435-،445-بەتلەر.
⑤⑥ ېەلۈ مازا ھەرۈ:‹‹جۇڭگوۋە پارۈسلارنۈڭ مەدەنۈيەت ېالماشتۇرۇش تارۈخۈ››، 118-بەت.
ېەھمەت جەپەر ېوغلۈ‹‹تۈرۈك تۈلۈ تارۈخۈ››، 181-بەت، ېەندۇرەن نەشۈرۈياتۈ، 1984-يۈل، تۈرۈكچە نەشۈرۈ.
⑦⑧سۈن سۇكچۇ:‹‹يۈەن سۇلالۈسۈ دەۋرۈدۈكۈ ېۇيغۇرلار ھەققۈدە تەتقۈقات››، مۈللەتلەرنەشۈرۈياتۈ،1999-يۈل 4-ېاي،خەنزۇچە نەشۈرۈ. 253-262-بەتلەرگۈچە:كېيۈنكۈ كۆك تۈرۈك خانلۈقۈنۈڭ ېاقۈل مۇشاۋۈرۈ تۇنيۇقۇقنۈڭ قوچودۈن كەلگەن ېەۋلاتلۈرۈنۈڭ كېيۈن كورۈيەگە بېرۈپ، ېوردۈدا ۋەزۈر بولۇپ، مۈڭ سۇلالۈسۈگە يەتتە قېتۈم ېەلچۈ بولۇپ كەلگەنلۈكۈ، كورۈيۈدۈكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ ېوردا ېۈچۈدە خېلۈ تەسۈرۈ بارلۈقۈ خاتۈرلەنگەن.
⑧خې سۇلۇ:‹‹ېۈسلام تۈرۈك مەدەنۈيۈتۈنۈڭ يۈراق شەرۈققە تارقۈلۈشۈ››، 1988-يۈل ېەنقەرە تۈرۈكچە نەشۈرۈ، 173-178-بەتلەر. \
(ېاپتورۈنۈڭ ېادرېسۈ:خوتەن ۋۈلايەتلۈك دارۈلمۇېەللۈمۈدۈن تارۈخ كافۈدراسۈ)
