[sina]54095796[/sina]

    ئاپتورى :يالقۇن روزى
    بۇ يىل ئاپرىلدا غۇلجا شەھىرىدىن ئەۋەتىلگەن بىر پارچە ئاق رەڭلىك خىشنى تاپشۇرىۋالدىم.ئادەتتىكى ئەھۋالدا بىر پارچە خىشتىلغا ئالغۇچىلىغى يوق تولىمۇ ئاددىي نەرسە، ئەمما ماڭا ئەۋەتكەن بۇ بىر پارچە ئاق خىش ئاجايىپ زور تارىخىي كەچۈرمىشلەرنىڭ شاھىتى بولۇپ، مەن ئۈچۈن ئېيتقاندا ئاز ئۇچرايدىغان بىباھا مىراس. چۈنكى بۇ سۆزلىيەلەيدىغان ھەم يىغلىيالايدىغان بىر پارچە خىش!
    ئۇ گويا بېشىدىن تالاي قىسمەت ئۆتكەن،كۆپنى كۆرگەن زېرەك بوۋايدەك سۆزلەيتتى. ئۈرۈمچىنىڭ كۈندۈزدىكى قۇلاق-مېڭىنىزىڭىلدىتىدىغان شاۋقۇن-سۆرەنلىرى جىمىقىپ، پۈتكۈل شەھەر تۈن جىملىقىغا چۆمگەندە بۇ ئالاھىدە خىش بىلەن ئىككىمىزكۇسۇرلىشىپ، تۈگىمەس سۆھبەتلەرنى قۇراتتۇق. بۇ چاغدا ۋۇجۇدۇم ھاياجان ئىلكىدە تىترەپ، ئوي-پىكرىم مەغرىپتىن – مەشرىققىچە كىزەتتى. ھېلىقى قەۋەتمۇ-قەۋەت سىر-ھېكمەتلەرگە تولغان ئۆتمۈش ھەققىدە ئويلانسام، ھېلى ئىزىتقۇدەك ئۆزگۈرۈشچان بۈگۈن ھەققىدە ئويلىناتتىم. ئۇ ئالاھىدە خىشنى ئۆيگە كەلگەن مېھمانلارغا بىر – ئىككى قېتىم كۆرسىتىپ، ئۇنىڭغا ئائىت ھېكايىلەرنىئانچە- مۇنچە سۆزلەپ بەرگەنىدىم، ئۇلار ئېرەنشىپ كەتمىدى. مەن بۇ يەردىكى ئاچقۇچلۇق مەسىلە قىممەت ئۆلچىمىدىكى پەرقتە بولساكېرەك دەپ ئويلىدىم. ئەلۋەتتە،كىشىلەرنىڭ مەدەنىيەت ساپاسى،ئادەت- ئېھتىياجلىرى، ئارزۇ- ھەۋەسلىرى، غايە- ئەقىدىلىرىگە ئاساسەن قىممەت ئۆلچەملىرىمۇ پەرقلىنىدۇ.بۇنداق پەرقلىق ھالەتنى بىز جىبران خەلىل جىبراننىڭ تۆۋەندىكى نەسرىدىن كۆرۈۋالالايمىز:
« كۈنلەرنىڭ بىرىدە ئېتىزلىقتا ئىشلەۋاتقان دېھقان ناھايىتى ئېسىل بىر مەرمەر ھەيكەلنى قېزىۋاپتۇ-دە،ئۇنى ئاپىرىپ ئەتىۋارلىقسەنئەت بۇيۇملىرىنى يىغىپ ساقلىغۇچىغا سېتىپتۇ. يىغىپ ساقلىغۇچى بۇ ئېسىل ھەيكەلنى يۇقۇرى باھادا سېتىۋاپتۇ. دېھقان قايتىپ كېتىۋېتىپ قولىدىكى پۇلغا قاراپ ئويلىغىنىچە ئۆز-ئۆزىگە پىچىرلاپتۇ:بۇ پۇل ئىنساننىڭ ھاياتىنى ئويلاپ باقمىغان ھوزۇر-ھالاۋەتكە مۇيەسسەر قىلىدۇ. ھەيكەل ئۈلۈك نەرسە،ئۇ توپا ئاستىدا مىڭ يىللاپياتقان،ئۇنى ھېچكىم خىيالىغىمۇ كەلتۈرۈپ باقمىغان. نېمە ئۈچۈن بىراۋلار ئاشۇنداق سۇغۇق تاشنى جىق پۇلغا سېتىۋالىدىغاندۇ؟شۇ چاغدا يىغىپ ساقلىغۇچى ئالدىدىكى مەرمەر ھەيكەلگە زوقلانغىنىچە قاراپ، ئۆز-ئۆزىگە پىچىرلاپتۇ:نېمىدېگەن گۈزەل،نېمىدېگەن جانلىق، نېمىدېگەن ئۇلۇغ ھەم ئېسىلبۇيۇم بۇ-ھە؟ ئەپسۇس ئۇ،ئۇزاقيىللىق شېرىن ئۇيقۇسىدىن ئەمدىلا ئويغاندى! نېمە ئۈچۈن خەق مۇشۇنداق ئېسىل نەرسىدىن ۋاز كېچىپ،ئۆزىنى ئۆلۈك، ھىس- تۇيغۇسىز پۇلغا ئاتىغاندۇ؟» دېمەك، قىممەت قارىشىدىكى ئوخشىماسلىق تۈپەيلى، ھەركىم ھەر بىر نەرسىگە ئوخشىمىغان دەرىجىدە مەپتۇن بولىدۇ ھەم ئوخشىمىغاندەرىجىدە ئۆزىنى بېغىشلايدۇ. مەن باشقىلارنىڭ دىققىتىنى قوزغىمايدىغان بۇ بىر پارچە ئاق خىشقا بۆلەكچىلا مەپتۇن ئىدىم.ھاۋارەڭ دۇخاۋا پارچىسىغا يۆگەپ قويۇلغان ئۇ ئاددىي خىش كۈرەش، تەۋەككۈلچىلىك، باتۇرلۇق، ئەقىل-پاراسەت، ھاياجان،
سىقىلىش، خورلۇق، شان-شەرەپ ۋە ھەسرەت- نادامەتنىڭ يۇغۇرۇلمىسى ئىدى. ئېنىقراق ئېيتقاندا ئۇ، قەدىمىي ئانا ماكانلىرىمىزنىڭ
بىرى بولغان ئېلى ۋادىسىنىڭ 20- ئەسىردىكى ئەگرى- توقاي مۇھاپىسىنىڭ شاھىتى ئىدى! ئىلى ۋادىسى، ئاممىباپلاشتۇرۇپئېيتقاندا غۇلجا يېقىنقى ئىككى ئەسىر مابەينىدە ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تارىخىدا ئاجايىپ زور ۋەقەلەر گە سەھنە بولغان خىسلەتكەباي زېمىن! بۇ تەڭدىشى يوق تۇپراققا ئىلى پەرزەنتلىرى يۈرەكنى لەززىگە سالغۇدەك قىممەت بېغىشلىغان. گەرچە ئىلى ۋادىسىدىكىئۇيغۇرلارنىڭ نۇپۇسى ئۇنچىۋالا كۆپ بولمىسىمۇ،ئەمما، ئۇلارنىڭ روياپقا چىقارغان نەتىجە- ئۇتۇقلىرى ھەيران قالارلىقدەرىجىدە كۆپ. ھازىرنىڭ ئۆزىدە ئىلى ۋادىسىدا 600 مىڭدىن ئارتۇق ئۇيغۇر بار. سېلىشتۇرۇپ باقساق،بۇنچىلىك نۇپۇس جەنۇبىي شىنجاڭدىكى بىر قىسىم ناھىيىدىمۇ بار. ئەمما، مەشھۇر شەخسلىرىنىڭ كۆپلۈكى،تۆھپىكار ئەزمەتلىرىنىڭجىقلىقى بىلەن ئىلى ھەممىنى بېسىپ چۈشىدۇ. ئىلى ئۇيغۇرلىرى ئارىسىدىن ئوخشىمىغان ساھەلەر بويىچە يېتىشىپ چىققانخاس ئىجتىمائىي توپلار بۇ نوقتىنى سۆزسىز ئىسپاتلايدۇ. بىز پۈتكۈل ئانا دىيارىمىزنى كۆزدە تۇتۇپ ئېيتىدىغان بولساق،ئىلى باتۇرلىرى، ئىلى ئىنقىلاپچىلىرى، ئىلى بايلىرى،ئىلى ئەدىبلىرى،ئىلى سەنئەتكارلىرى،ئىلى چاقچاقلىرى، قىسقىسى،ئىلى ئۇيغۇرلىرى ياراتقان ئىلى چوھى ھەر تەرەپكە يورۇق سېپىپ، يېلىنجاپ تۇرغان بىر گۈلخان!ئىلى ۋادىسى ئۆز نۆۋىتىدە يەنە ئىككى ئەسىردىن بۇيان جەنۇبىي شىنجاڭدىكى بېشىغا خىلمۇ-خىل ئېغىر كۈن كېلىپ، چىقىشيولى ئىزدىگەن ئۆلىما، زىيالىي، باي، ھۆنەرۋەن، سەنئەتكەر، ئىنقىلاپچى، ئاشىق، ئىشلەمچىلەر پاناھگاھى بولغان. ئاچ –زېرىن خەلقنىڭ ھاياتلىق ئۈمىدى بولغان. بۇنىدەلىل بىلەن ئىسپاتلايدىغان بولساق، 1858- يىلى قەشقەرەە خۇپىيانە تەكشۈرۈشكە كەلگەن رۇسىيىلىق مەشھۇر قازاق ئالىم چۇقانۋەلىخانوف« ئالتە شەھەر خاتىرلىرى» دە:« ئالتە شەھەردە سودىگەرلەر ۋە ھۈنەرۋەنلەردىن ئېلىنىدىغان باج- سېلىق ۋە
ئۆشرە- زاكاتلار ئېغىر بولغاچقا،ئۇلارنىڭ كۆپ قىسمىلىرى ئۆز يۇرتىنى تەرك ئېتىپ غۇلجا، ئۈرۈمچىگە چىقىپ كېتىدۇ» دەپ
يازغان. چوقان ۋەلىخانوفنىڭ يېرىم ئەسىردىن كېيىن،
1915-يىلى ئۇفلىق تاتار زىيالىي،« ۋاقىت» گېزىتى مۇخبىرى نۇشېرۋان يائۇشېف « ئالتە شەھەر ساياھەت» دېگەن ماقالىسىدە
ئۈرۈمچى تەرەپتىن كېلىۋېتىپ ئاقسۇدا ئۇراتقان بىر ئەھۋالىنى مۇنداق يازغان:« جام يېزىسىغا كېلىپ ئىشلەمچىلەر چۈشىدىغان
سارايغا چۈشتۈم. بۇ ساراي يالاڭ ئاياغ ۋە جۇلجۇل كىيىملىك ئادەملەر بىلەن تولغانىدى. ئەمدىگىنە چاي ئىچىشكە باشلىغانىدىم
ھەسەلگە ئولاشقان چىۋىندەك ئولىشىۋالدى.بۇ بىچارىلەر ئاچ-يالاڭاچ، ئارىسىدا قېرىلىرىمۇ بار ئىدى.
- نەگە بارىسىزلەر؟
- ئىلىغا چىقىمىز.
- نېمە ئۈچۈن؟
- ئاش ئىزدەپ، پۇل تېپىش ئۈچۈن.
- قەيەرلىكسىزلەر؟
- قەشقەرلىك، ئارىمىزدا يارىكەنت،خوتەنلىكلەرمۇ بار.
ئەتىسى سەھەردە قەشقەرگە قاراپ يولغا چىقتىم. يولدا توپ-توپ كىشى ئۇچرىدى.ئۇلار جامغا قاراپ كېتىۋاتاتتى. ئىشەكلەرگە
خۇرجۇن، ئۇزۇق-تۈلۈك ئارتىشقان بولۇپ، ئۆزلىرى پىيادە يۈرەتى. ئارىسىدا ئەمچەكتىكى بالىلىرىنى كۆتۈرگەن ياش
خوتۇن-قىزلارمۇ بار ئىدى. ئاپئاق ساقاللىق قېرىلارمۇ بار ئىدى.ئاياغلىرى يالاڭ، ئۇچىسىنى ئىللىتقۇدەك كىيمىمۇ يوق ئىدى.
كۆزلىرى كۆكەرگەن، يۈزلىرى سارغايغان، ئېغىزلىرى ئېچىلغان، پۈتكۈل ۋۇجۇدىنى ئۈمىدسىزلىك باسقانىدى. بۇ بىچارىلەرمۇ
ئاچلىقتىن قۇتۇلۇش چارىسىنى ئىزدەپ ئىلىغا سەپەر قىلغانىدى.»
نوشېرۋان يائۇشېفتىن كېيىن يەنە يېرىم ئەسىر ئۆتكەندە، يەنى 1968-يىلى داڭلىق مىللىي شائىر قۇربان بارات ئۆزىنىڭ
«شىمال يۇلتۇزلىرىغا تەلمۈرۈپ…» دېگەن نادىر شېئىرىدا مۇنداق چىن مىسرالارنى يازغان:
« يول بېسىپ ئۇزاق كۈنلەر چارچىغان يولۇچىلار،
بېكەتنىڭ تېمى بويلاپ ياتىدۇ قاتارلىشىپ.
توپ بولۇپ كەلگەن ئۇلار نان ئىزدەپ، بەخت ئىزدەپ،
قەدىمي كۆچمەنلەردەك سۇ كېچىپ، تاغلار ئېشىپ.
ھېچ كىشى ئۇخلىمايدۇ، سۈكۈتتە ياتار تېنچ،
ناخشىدىن خالىي ياشلار، قېرىلار سالماق پاراڭ.
ئوت يانغان سانسىز كۆزلەر شىمالغا تەلمۈرىدۇ،
ئۇلاردىن سوغۇق ياشلار تۆكۈلەر تارام- تارام.»
دېمەك، ئىلى ۋادىسى ئۈمىد ۋادىسى! ئىلى تۇپرىقى سېخىي تۇپراق! ئىلى خەلقى مەردانە خەلق! ئىلى پەرزەنتلىرى كۈرەشچان ئەۋلاد!
ئالقىنىمدىك بۇ بىر پارچە ئاق خىش ئىلى ئاسمىنىدا 100 يىل چاقناپ،كىشىنى سۈيۈندۈرىدىغان ۋە ئۆكۈندۈرىدىغان تالاي
ۋەقە –ھادىسىنى كۆرگەن ئالاھىدە خىش! ئۇ خىش مىللىي سانائەت تارىخىمىزنىڭ يادىكارى بولغان بىباھا سانائەت مىراسى!
مىللىي سانائەت مىللەتنى گۈللەندۈرۈش، دۆلەتنى قۇدرەت تاپقۇزۇشتىكى تۈپ يول! ئەينى يىللىرى ئامېرىكا ئەنگىلىيىنىڭ مۇستەملىكىسى
بولغان.شۇ چاغدا ئەنگىلىيە ئۆز مەنپەئىتىنى چىقىش قىلىپ شىمالي ئامېرىكىنىڭ قۇرغۇچىسى ۋاشڭتون ئامېرىكىنىڭ سانائىتىنى
تەرەققىي قىلدۇرۇشنى تەكىتلىگەن. ۋاشڭتون ۋەزىپىگە ئولتۇرغان كۈنى ئامېرىكىدا تىكىلگەن كىيىمنى كىيىپ ئامېرىكىلىقلارا :
ئامېرىكا ئۆزىنىڭ سانائىتىنى تەرەققىي قىلدۇرۇشى كېرەك،دەپ جاكارلىغان. ئۇ ھەتتا دۆلەت خىراجىتى ئارقىلىق ياساش كەسپىنى
تەرەققىي قىلدۇرۇشنى ئوتتۇرىغا قويغان. دېمەك،
ۋاشڭتون مىللىي سانائەتنىڭ دۆلەتنى قۇدرەت تاپقۇزۇشتىكى مۇھىملىقىنى ھەقىقىي تونۇغان.
19-ئەسىرنىڭ باشلىرى گېرمانىيە مىللىي سانائەتنى بەرپا قىلىشقا سەل قاراپ،دۆلەتنى ئىقتىساتنى ئەركىنلەشتۈرۈش ئارقىلىق
تەرەققىي قىلدۇرۇشنى ئولىغان بولسىمۇ، كۈتكەن مەقسىتىگە يېتەلمىگەن. ئاخىرى ئەركىن سودا ئەندىزىسىنىڭ ناچار تەرەپلىرىنى
تۇنۇپ يېتىپ، سىرتقا قارىتا يۇقىرى تامۇژنا بېجى سىياسىتىنى يولغا قويۇپ ،ئىچكى قىسىمدا مىللىي سانائەتنى قوغدىغان.
1900- يىلىغا كەلگەندە گېرمانىيە پولات- تۆمۈر،تۆمۈريول قاتارلىق ساھەلەردە دۇنيادىكى سانائەت ئاساسى ئەڭ كۈچلۈك دۆلەت
ئەنگىلىيىگە ئاساسەن يېتىشىۋالغان. 1850- يىلىنىڭ ئالدى – كەينىدە غەرب جاھانگىر دۆلەتلىرىنىڭ دېڭىز ئارقىلىق كېلىپ قىلغان
ھۇجۇمىغا بەرداشلىق بېرەلمەي، ئاھانەتلىك شەرتلىرىگە غىڭ قىلماي كۆنۈشكە مەجبۇر بولغان چىڭ
سۇلالىسى بۇ جاھانگىرلارنىڭ قۇدرەتلىكلىكىنىڭ سىرىنى بىلەلمەي، تېڭىرقاپ كەتكەن. كېيىن ئوقۇمۇشلۇقلار قاتلىمىدىكىلەر
دۆلەتنى قۇدرەت تاپقۇزۇشنىڭ ئىككى تۈرلۈك تەرەققىيات پىكىر يولىنى تېپىپ چىققان.ئۇلار« سودا –سانائەت ئارقىلىق دۆلەتنى
قۇتقۇزۇش» تەرەپدارلىرى بىلەن« مائارىپ ئارقىلىق دۆلەتنى قۇتقۇزۇش»تەرەپدارلىرى ئىدى. ئەپسۇسلىنارلىقى، 1900
- يىلغىچە بۇ تەشەببۇس ھۆكۈمەتنىڭ قوللىشىغا ئېرىشەلمىگەن.
ئەينى چاغدا گەرچە ياپۇنىيە جۇڭگوغا ئوخشاشلا قالاق دۆلەت بولسىمۇ،1868-يىلى« مىيجى يېڭىلىققا كۆچۈش ھەركىتى» نى
قوزغاش ئارقىلىق ناھايىتى تېز گۈللىنىش يولىغا ماڭغان. ئارىدىن 26 يىل ئۆتۈپ 1894- يىلىغا كەلگەندە جياۋۇ ئۇرۇشى
ئارقىلىق جۇڭگونى تولىمۇ ئوسال ئەھۋالغا چۈشۈرۈپ قويغان.شۇنىڭدىن كېيىنكى بىر نەچچە يىللىق ئاھانەت ئىچىدە جۇڭگولۇقلار
دۆلەتنى قۇدرەت تاپتۇزۇش ھەققىدىكى شوئارلارنى ھۆكۈمەت ئىرادىسى ۋە ئەمەلىي ھەرىكەتكە ئايلاندۇرۇشنى قاتتىق تەلەپ قىلغان.
ئىچكى-تاشقى ۋەزىيەتنى نەزەردە تۇتقان خانئانىسى، پەردە ئارقىسىدا تۇرۇپ خانلىقنىڭ ئەمىلىي ھوقۇقىنى تۇتۇۋاتقان جاھىل
سىشىتەيخۇ(يېخىنارا) 1901-يىلى نائىلاج « يېڭى سىياسەت» نى يولغا قويۇشقا مەجبۇر بولغان.
بۇ يېڭى سىياسەت ئالتە تۈرلۈك مەمۇننى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ،ئۇلارنىڭ ئىچىدە« سودا-سانائەتنى رىغبەتلەندۈرۈش»
بىلەن «يېڭىچە مەكتەپلەرنى تەستىق قىلىش» بار ئىدى. بۇ « يېڭى سىياسەت» تە مىللىي سودا- سانائەتنىڭ قانۇنىي ئورنى تۇنجى
قېتىم ئېتىراپ قىلىنغان . تېخىمۇ ئىلگىرىلەپ
سودا-سانائەتچىلەرگە ھۆكۈمەتتىن مەبلەغ ياردىمى يېرىلدىغانلىقى تەكىتلەنگەن. كۇڭزىچىلىق ئىدىيىسىنىڭ تەسىرى تۈپەيلى
سودىگەرلەرنى ۋە سودا-تىجارەتنى كەمسىتىدىغان جۇڭگو مەدىنىيىتى ئۈچۈن ئېيتقاندا، بۇ، ئىنقىلاپ خارەكتېرلىك يېڭلىق ھىساپلىناتتى.
لېكىن ھۆكۈمەت ياردىمى ئېغىزغا ئېلىغان بىلەن، ئەمىنلەشمىگى تەس ئىدى. 1907-يىلى ئۈرۈمچىدىن ئۆتۈپ كېتىۋاتقان فىن
مىللىتىدىن بولغان رۇسىيىلىك ئوفىتسېرمانتېرھېيم ئۆزىنىڭ تەكشۈرۈش خاتىرىسىدە:« چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتى شىنجاڭ
ئۆلكىسىدە 30 يېڭىچە مەكتەپ تەسىس قىلىشنى تەلەپ قىلغان پەرمان چۈشۈرگەن بولسىمۇ، لېكىن مالىيە قىيىنچىلىقى سەۋەبىدىن
پىلان تۇلۇق ئەمىنلەشمىگەن[1] دەپ يازغان. سودا- تىجارەت ساھەسىدە ئىلىنىڭ« يېڭى سىياسەت» نى يولغا قويۇش
قىزغىنلىقى يۇقۇرى گېنېرالى چاڭ گېڭ 1906- يىلى غۇلجىدا يۇڭ- تېرە سودىسى قىلىدىغان بىر شىركەت قۇرغان بولسىمۇ،
ئەمما، روناق تاپقۇزالمىغان.چىڭ سۇلاسىنىڭ چىرىك سىياسىتى ۋە رۇسىيە ئىمپېرىيىسىنىڭ سودا ئىشلىرىدىكى زومىگەرلىگى
سەۋەبىدىن مەۋجۇدلىقىنى مىڭ تەستە ساقلاپ، ئاران-ئاران راۋاجلىنىپ كېلىۋاتقان ئۇيغۇر سودىگەرلىرى ئىچىدە ئىدىيىسى ئىلغار،
تىجارەتكە ماھىر، يىراقنى كۆرەر ئاكا-ئۇكا مۇسابايېفلار يۇقىرىقىدەك تارىخىي پۇرسەتتە سودا كاپىتالىنى سانائەت كاپىتالىغا
ئايلاندۇرۇشنى نىيەت قىلىپ،دادىسى موسابايدىن قالغان ئىلى كۈرەدىكى تېرە پىششىقلاپ ئىشلەش كارخانىسىنى زامانىۋى
تېرە زاۋۇتىغا ئايلاندۇرۇش يولىدا ئىزدەنگەن .
ئاكا- ئۇكا موسابايېفلارنىڭ دادىسى مۇساباي ھاجىم بىلىم مول،كۆپنى كۆرگەن،زېھنى ئۆتكۈر،ئىرادىسى مۇستەھككەم ،
سودا- تىجارەتتە پىشقان كىشى ئىدى. ئۇ، 1858-يىلى چۇقان ۋالىخانوفنىڭ قەشقەرگە يۇشۇرۇن كېلىپ يېرىم يىلچە تۇرۇپ،
ئەتراپلىق تەكشۈرۈشتە بولۇشىغا زۆرۈر ياردەم قىلغان. مۇساباي ھاجىمنىڭ پاراسىتى ۋە جاسارىتىگە ھەيران قالغان چۇقان
ۋالىخانوف:« موسا ئاغا ،چارچاپ كەتتىم،ئۆزەمنى دائىم قىلنىڭ ئۈستىدە قالغاندەك سېزىمەن. مەن سىزنىڭ تەمكىن
مىجەزىڭىزگە، قالتىس تۈزلىكىڭىزگە، قىلنى قىرىق يارىدىغان چارە- تەدبىرىڭىزگە ھەيران قېلىپ، زەن سالىمەن. مۇنداقچە ئېيتقاندا،
سىز كارامەت دىپلوماتسىز»[2] دېگەن. ئەنە شۇ قىلنىڭ ئۈستىدە تۇرغاندەك كەچۈرمىشنى باشتىن كەچۈرگەن چۇقان ۋەلىخانوف
« ئالتە شەھەر خاتىرىلىرى» نى يېزىپ چىقىپ، ماركوپولودىن كېيىن ھېچقانداق مەلۇماتقا ئېرىشەلمەي كېلىۋاتقان ياۋرۇپالىقلارنى
قەشقەرىيە ھەققىدە تۇنجى قېتىم چۈشەنچە ھاسىل قىلىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلغان. شۇنىڭدىن كېيىن ياۋرۇپالىق
تەكشۈرگۈچى ۋە ئېكىسپېدىتسىيىچىلەر بىرنىڭ كەينىدىن بىرى« تارىم قوۋۇقى» نى چەككەن. مۇساباي ھاجىم 1866- يىلىدىن
كېيىن غۇلجىنى بازا قىلىپ تىجارەتبىلەن شوغۇللانغان. 1881يىلى «جۇڭگو- روسىيە ئىلى شەرتنامىسى؛ ئىمزالىنىپ، رۇسىيە
تەرىپىدىن 11يىل ئىگىلىنىۋېلىنغان ئىلى قايتۇرىۋېلىنىدۇ. چىڭ سۇلالىسى رۇسىيىگە تۆلەم بېرىشكە مەجبۇر بولىدۇ. تۆلەم پۇلى
يېتىشمىگەندە ، موساباي ھاجىم شەرتلىك ياردەم قىلىدۇ. شۇ سەۋەبتىن بۇ زات سودا ئىشلىرىدا ئىمتىيازغا
ئېرىشىدۇ. 1885- يىلى كۈرە شەھىرىدە 200 ئىشچى ئىشلەيدىغان تېرە پىششىقلاپ ئىشلەش كارخانىسىنى قۇرىدۇ، بۇ ، جۇڭگو
بويىچە تۇنجى تېرە پىششىقلاپ ئىشلەش كارخانىسى ئىدى. 1898-يىلى تيەنجىنلىكۋۇ ماۋرېن قۇرغان« بېيجىڭ تېرە ئەيلەش
شىركىتى » بىر نەچچە يىلدىن كېيىنلا ۋەيران بولغان. مۇساباي ھاجىم قۇرغان تېرە پىششىقلاپ ئىشلەش كارخانىسى بارغانسىرى
گۈللەنگەن. مۇساباي ھاجىمنىڭ ئوغۇللىرى ھۈسەنباي بىلەن باھاۋۇدۇنباي يەرلىك ئۇسۇلدا قول ھۈنىرى ئارقىلىق
ئىشلەپچىقىرىلغان مەھسۇلاتلارنى رۇسىيە،گېرمانىيە، تۈركىيە،مىسىر قاتارلىق دۆلەتلەرگە ساتقان. بۇ ئىككى ئوغۇل رۇسلار
بىلەن كۆپ سودا قىلىش جەريانىدا داڭق چىقارغان ھەمدە« مۇسابايوفلار» دەپ مەشھۇر بولغان.
1895- يىلى مۇساباي ھاجىم قازا قىلغاندىن كېيىن، ئوغۇللىرى« مۇسابايوف بۇرادەرلەر شىركىتى» نى قۇرغان، بىر-بىرىدىن
قابىلىيەتلىك بۇ ئوغۇللار بۇ چاغدا ئوتتۇرا ياشلىق، پىشقان، ئۆزىنى توختاتقان خەلقئارالىق سودىگەرلەردىن بوپقالغان.ئۇلار
شىنجاڭدا باج تۆلىمەي سودا قىلغاننىڭ ئۈستىگە، زومىگەرلىك بىلەن خام ئەشيا مەنبەسىنى مونوپول قىلىۋالغان رۇسىيە سودىگەرلىرى
بىلەن تىغمۇ –تىغ تۇتۇپ سودا جېڭى قىلغان، بۇ توغۇرلۇق« غۇلجىنىڭ سودا تارىخىدىن قىسقىچە بايان» دېگەن ماقالىدە
مۇنداق يېزىلغان:
« 1851-يىلىدىن كېيىن چاررۇسىيە جاھانگىرلىكى بىر قاتار تەڭ ھوقۇقسىز شەرتنامىلەرنى تۈزۈش ئارقىلىق
ئىلى رايۇنىدا سودا ئىشلىرى بىلەن خالىغانچە شۇغۇللانغان. رۇسىيە سودىگەرلىرى جۇڭگونىڭ قانۇنلىرىغا بويسۇنمايتتى.
ئۇلار ئىلىنىڭ سودىسىنى مونوپول قىلىۋېلىپ، رۇسىيە مىللىرىنى تۈركۈملەپ ئېلىپ كىرگەن.
يەرلىك مەھسۇلاتلار ۋە خام ئەشيالارنى ئەرزان باھادا تالان-تاراج قىلغان. 1890- يىلىنىڭ ئالدى-كەينىدە
ئىلىنىڭ مىللىي سودىسى رۇسىيە سودىگەرلىرى ۋە رۇسىيە مەھسۇلاتلىرى بىلەنبولغان رىقابەتتە تەرەققىي قىلىشقا
باشلىغان. ھەر مىللەت خەلقى ئىمپورت- ئېكىسپورت شىركەتلىرى ۋە ۋاستىچىلەر ئارقىلىق ئۆزىگە خوجا ھالدا
چېگرا سودىسى يولىنى ئېچىپ رۇسىيە سودىگەرلىرى بىلەن تىركەشكەن. بۇنىڭدا ھۈسەنباي باشلامچى بولغان.
ئۇ، تۈرلۈك تېرە، خۇرۇم، يۇڭ، پاختا قاتارلىق يەرلىك مەھسۇلاتلارنى ئېكىسپورت قىلىپ باش كۆتۈرگەن.
رۇسىيە ئىمپېرىيىسى بىلەن ئىمپورت- ئېكىسپورت سودىسىنى يولغا قويغان.»[3]
ئاكا –ئۇكا مۇسابايېفلار سودا ئىشلىرىدىلا باشلامچى بوپقالماستىن، يېڭى مائارىپنى يولغا قويۇش جەھەتتىمۇ
باشلامچى بولغان. ئۇلار قىرىم تاتارلىرىدىن چىققان مەرىپەتپەرۋەر مۇتەپپەككۇر ئىسمائىل غاسپىرالىي(1851-1914)
نىڭ جەدىتىزملىق تەشەببۇسلىرىغا، بۇ تەشەببۇسلەرنىڭ تۈركىيە، قازان، ئۇفا، ئۇرىنبۇرگلاردا ۋە شەمەرقەنت، تاشكەنت
قاتارلىق ئوتتۇرا ئاسىيا شەھەرلىرىدە پەىدا قىلغان يېڭى مائارىپ، يېڭى مەدەنىيەت دولقۇنىغا يېقىندىن دىققەت قىلغان.
ئۇلار ئىسمائىل غاسىپىرالىي يۇرتى باغچا ساراي شەھىرىدە
تۇنجى « ئۇسۇلى جەدىت» مەكتىپىنى ئېچىپ 16 يىل ئۆتكەندىن كېيىن ئانا يۇرتى ئۈتۈنئاتۇشتا دىننىي
دەرسلەرگە پەننىي دەرسلەرنى بىرلەشتۈرۈپ ئوقۇتىدىغان باشلانغۇچ مەكتەپ ئاچقان. بۇ يېڭىلىق ئەينى يىلى قىرىمدا چىقىدىغان
« تەرجۇمەن» گېزىتىدە خەۋەر قىلىنغان.
1905- يىلى چىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ سودا ئىشلىرى ۋازارىتى « ‹چەت ئەللەرگە چىقىپ رىقابەتكە قاتنىشىش
نىزامنامىسى›نى ئېلەن قىلىپ، جۇڭگولۇق سودىگەرلەرنى خەلقئارالىق تاۋار يەرمەنكىلىرىگە قاتنىشىشقا رىغبەتلەندۈرگەن ۋە
كۆرسەتمە بەرگەن. بۇ ئارقىلىق تاشقى سودىنى كېڭەيتىپ، ئىلغار دۆلەتلەرنىڭ مەھسۇلاتلىرىنى كۆرۈپ، جۇڭگونىڭ سودا- سانائەت
ئىشلىرىنىڭ تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرمەكچى بولغان»[4] بولسا، ئاكا-ئۇكا مۇسابايېفلار ئۇنىڭدىن نەچچە يىل ئىلگىرىلا تاشقى
سودىنى يولغا قويۇپ،موسكۋا قاتارلىق شەھەرلەردە ئۆتكۈزۈلگەن يەرمەنكىلەرگە قاتنىشىپ،خەلقئارالىق رىقابەتكە چۈشۈپ، سودىدا
مول تەجرىبە ۋە خەلقئارالىق نەزەرگە ئىگە بولغان. ئۇلار بۇ چاغدا ئاللىبۇرۇن رۇسىينىڭ ھەر قايسى جايىدىكى
تىجارەتخانىلىرىنى تالۇنلۇق ھېسابات ئىشلىتىش ئارقىلىق سودا قىلىدىغان يولغا كىرگۈزۈپ بولغان.رۇسىينىڭ بانكىلىرىدا ھېسابات
نۇمۇرى ئاچقان. ۋۇشاۋلىننىڭ« شىنجاڭغا نەزەر» دېگەن ئەسىرىدە ئاكا-ئۇكا مۇسابايېفلارنىڭ تيەنجىن ۋە شاڭخەيدىكى بانكىلا
ر بىلەنمۇ ئالاقىسى بارلىقى ئېيتىلغان. ئۇلارنىڭ سودا –تىجارەتتكى تەسىرىنى 1905- يىلى چار پادىشاھقا يازغان مۇنۇ
مەكتۇبىدىنمۇ چوڭقۇر ھېس قىلىۋالغىلى بولىدۇ.
جانابى ئالىيلىرىغا مەلۇم بولغاي
كەمىنلىرى ھۈسەيىن ھەم باھاۋۇدۇن مۇسابايېفلار بۇ ۋاقىتقىچە ھۈسەين مۇسابايېف نامىدە بولۇپ كېلىنگەن سودىمىزنىڭ
1323- يىل ھىجىرىيە تومۇز ئېيىدىن باشلاپ ھەر ئىككىمىز شېرك بولۇشۇپ، ئەھدە ۋە شەرتلەر باغلاپ تىجارەت ۋە سانائەت
كارخانا ئىشلىرىنى كامىل ئازادىلىك ئىلە يۈرگۈزمەك بولۇپ، سودىمىزنىڭ نامىنى
« تىجارەتخانا ھۈسەيىن مۇسابايېف ۋە بۇرادىرى» قويۇپ، ئەھدە ۋە شارائىت كاغدىلىرىمىزنى پادىشاھلىقنى
گۇۋاھلاندۇرۇ] ئىشىمىزنى بىر داۋام قىلدۇق.ھەر ئىشنىڭ بېشىدا مۇدىر سۈسەيىن مۇسابايېف بولۇپ،ھەم ئۇنىڭ ئورنىدا
بۇرادىرى ھەم شېرىكى باھاۋۇدۇن مۇسابايېف قول قويغانلىرىگە (ئىمزالىرىنى) ئىلتىپات قىلماقلىرىڭىزنى راجا قىلىپ،
تەۋەججۇھاتىڭىزنىڭ داۋامىنى تەمەننى قىلىمىز.
بۇنداق يۈكسەك پاراسەت ۋە دادىللىق ئەۋلادلارنى سۈيۈندۈرمەي ، ئىپتىخارلاندۇرماي قالمايدۇ. شۈبھىسىزكى،
ئەجدادلارنى ئەجرى – ئەۋلادلارنىڭ غورۇر بالىقى.
مەيلى سودا –سانائەتنى گۈللەندۈرۈش ، مەيلى يېڭى مائارىپنى يولغا قويۇش، مەيلى چەت ئەللەرگە ئوقۇغۇچى چىقىرىش
جەھەتتە 1990- يىلدىن ئىلگىرىلا باشلامچىلىق رول ئونىغان ئاكا- ئۇكا موسابايېفلار 1901-يىلى
چىڭ ھۆكۈمىتى« يېڭى سىياسەت» نى ئېلان قىلىش بىلەن تەڭ قەدەمنى تېخىمۇ چوڭ ئېلىپ، نەزىرىنى ياۋرۇپانىڭ ئىلغار
سانائىتىگە تىككەن. 1906- يىلى ياپۇنىيە بىلەن جۇڭگو شېرىكلىشىپ، ياپۇنىيە مەبلەغ
چىقىرىپ، جۇڭگو تارىخىدىكى تۇنجى زامانىۋى« جاڭنەن كۆن-خۇرۇم زاۋۇتى» نى قۇرۇۋاتقاندا، ئاكا-ئۇكا
مۇسابايېفلار گېرمانىيە ۋە فرانسىيىدە زاۋۇت ئۈسكۈنىلىرىنى سېتىۋېلىش ئۈچۈن توختام تۈزۈشۈپ بولغان.
ئەكسىيەتچى ھۆكۈمەتنىڭ ھاكىممۇتلەقلىقى ۋە زوراۋانلىقى خەلقنى قورقۇنچاق، ئېھتىياتچان،چۈشكۈن،نادان،
گۇمانخور ۋە قۇلچىلىق خاراكتېرىگە گىرىپتار قىلىۋەتكەن شارائىتتا، ئاكا- ئۇكا مۇسابايېفلارنىڭ قەددىنى تىك
تۇتۇپ،ئۆز كۈچىگە تايىنىپ مەغرۇر ۋە قاقۋاش ياۋرۇپا كاپىتالىستلىرى بىلەن تەڭ ئولتۇرۇپ سۆھبەت قۇرۇپ توختاملىشىشى
ھەر قانداق كىشىنى ھاياجانغا سالماي قالمايدۇ.ئۇششاق بۇرژۇئازىيىنىڭ مىللىۇ بۇرژۇئازىيىگە ئۆتۈش يولىغا قەدەم قويغان
ئاكا-ئۇكا مۇسابايېفلار گېرمانىيىنىڭ رېين دەرياسى بويىغا جايلاشقان فرانكفورت
شەھرىدىكى MOENUS توقۇمچىلىق، كۆن-خۇرۇم زاۋۇتى، A.E.Gئېلېكتىر ھەسسىدارلىق شىركىتى ۋە فرانسىيىنىڭ
Tounee ئىستانوك شىركىتى بىلەن توختاملىشىپ، كېرەكلىك بولغان ماشىنا، ئىستانوك، پارا قازان، گېنېراتور، ئېلىكتر ماتور،
مېتال قىرىش،رەندىلەش،دەزمانلاش،چاقلاش،كەپشەرلەش ئۈسكۈنىلىرىنى
زور مەبلەغ چىقىرىپ سېتىۋالغان. جيا ئىخې بىلەن جياڭ جىباڭ بىرلىكتە يازغان « مۇسابايېفلار تېرە زاۋۇتى
ھەققىدە سۆز» دېگەن ماقالىسىدە:
« 1913- يىلى جۇڭگو ئىچكىرى ئۆلكىلەردە قۇرغان 11 ئورۇندىكى تېرە زاۋۇتىنىڭ ئومومىي كاپىتالى تۆت
مىليۇن 600 مىڭ يۈەن بولۇپ، مۇسابايېفلار ېرە زاۋۇتىنىڭ مەبلىغىدىن ئاران بىر مىليون يۈەن ئارتۇق ئىدى»[5] دەپ يازغان.
ئاكا-ئۇكا مۇسابايۇفلار بىر تالاي ئۈسكۈنىنى رۇسىيە تەرەپنىڭ قاتتىق شەرتلەرنى قويۇشى ۋە تۈرلۈك توسالغۇ
پەيدا قىلىشىغا ئۈنۈملۈك تاقابىل تۇرۇپ،مىڭبىر مۇشەققەتتە غۇلجا شەھىرىگە ئېلىپ كېلىپ«زاۋۇت قورۇ» غا
جايلاشتۇرغان. رۇسىيىدىن ئوتقا چىداملىق خىشلارنى سېتىۋېلىپ،زور غەيرەت بىلەن زاۋۇت قۇرۇلىشىنى پۈتتۈرگەن. 25 مېتىر
ئىگىزلىكتىكى تۇرخۇننى قۇپۇرۇپ، يۇقۇرى قىسمىغا 1909 دېگەن ساننى ئاق خىش بىلەن نەقىشلەپ چىقارغان. چىڭگىزخاننىڭ
قوشۇنلىرى كەڭساي ئارقىلىق غۇلجىغا يېتىپ بېرىش ئۈچۈن48
ئورۇنغا كۆۋرۈك سالغان بولسا،ئاكا-ئۇكا مۇسابايىفلار « ياركەنت – قورغاس – غۇلجا ئارلىقىدا 200 دىن
ئارتۇق چوڭ-كىچىك كۆۋرۈك ياساپ»[5] زاۋۇت ئۈسكۈنىلىرىنى غۇلجا شەھىرىگە ئېلىپ كەلگەن.شۇنداق
قىلىپ 1909- يىلى دېكابىردا زاۋۇتنىڭ«ۋۇت! ۋۇت!…» قىلىپ ياڭرىغان گۈدۈك ئاۋازى ئىلى ئاسمىنىنى
لەرزىگە سېلىپ، شىنجاڭ مىللىي سانائىتىنىڭ پەردىسىنى ئاچقان. بۇ زاۋۇت شىنجاڭنىڭ سانائەتلىشىشىگە
تاشلىغان تۇنجى زور قەدىمى بولۇش سۈپىتى بىلەن 20- ئەسىر شىنجاڭ تارىخىدىكى ئەھمىيىتى زور ۋەقەلەرنىڭ
بىرى ھىساپلىنىدۇ.

مەنبە:ئون ئىككى تاغ مۇنبىرى

شۇ خىشنىڭ سۈرىتى بولسىمۇ بوپتىكەن . . . مەن دەيمەن ، خىشنىڭ بىرەر يېرىدە شۇ زاۋۇتنىڭ خېتىنىڭ بىرەر بەلگىسى بولسىمۇ بارمىكىن ؟ . . . .

بۇ خىش ، مەلۇم مەنىدە بۇرمىلانغان ،كۆمۈۋېتىلگەن بۈيۈك تارىخىمىزنىڭ' ئېچىلىپ قالغان،يوشۇرۇپمۇ
ئۈلگىرەلمىگەن بىرقىسمى ......

ھېكايىمۇ ياكى راس بولغان ۋەقەمۇ بۇ  

يېقىنقى زامان ئۇيغۇر مىللى سانائىتىنىڭ تارىخى گۇۋاسى ئىلى كۆن-خىروم زاۋۇدى قانداق مەخسەتلەردە چېقىۋېتىلدى ؟!،،،ھەم يەر يۈزىدىن ئىزناسىز ھالدا يوقۇتۇلدى ؟!،،،ئۇنى يادىكار ئورنىدا ساقلاپ قويۇش شۇنچە تەسمىدى ،،،؟؟!ئىلىدا يەر شۇنچە قىسمىدۇ ؟،،،مانا بۇ ئەشۇ دېرەكسىز يوقۇتۇش مەخسەتلىك چېقىلغان مىللى زاۋۇتنىڭ «ئامان قالغان » بىر پارچە خىشى،،،،،تارىخنىڭ ئىسپاتى !........

ئىچىم ئاچچىققا تولدى. خۇدايىم بۇيرىسا يەنە راۋاجلىنىپ قۇرۇلۇپ مۇ قالار مۇنداق زاۋۇتلار.