مىلادى 8-ئەسىردىكى ئورخۇن ئۇيغۇر قاغانلىقىنىڭ قاغانى مۇيۇنچۇر تەرىپىدىن سالدۇرۇلغان، كېيىن نامەلۇم سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن ۋەيران بولۇپ كەتكەن. مەزكۇر قەلئە تۇۋا جۇمھۇرىيىتىنىڭ موڭغۇلىيە بىلەن چېگرىلىنىدىغان تېرە كۆل دەپ ئاتالغان كۆلنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى بىر ئارالغا جايلاشقان بولۇپ، ئالدىنقى يىلى رۇسىيە ئالاھىدە ئىشلار مىنىستىرى سېرگېي شويگۇنىڭ تەشەببۇسى بىلەن مەزكۇر قەلئە ئۈستىدىن ئىلمىي تەكشۈرۈش ئېلىپ بېرىش ھەمدە ئۇنى قايتىدىن قۇرۇپ چىقىش پىلانى تۈزۈلۈپ، رۇسىيە ھۆكۈمىتى، جۈملىدىن پرېزىدېنت پۇتىننىڭ قوللىشىغا ئېرىشكەن ھەتتا، پرېزىدېنت پۇتىن ئۆتكەن يىلى بۇ يەرنى بىۋاسىتە زىيارەت قىلغان ئىدى.
  2008- يىلى 20-فېۋرال كۈنى موسكۋادىكى پور-باجىن قەدىمكى ئۇيغۇر قەلئەسى مەدەنىيەت فوندى قازاقىستان جۇمھۇرىيەتلىك ئۇيغۇر مەدەنىيەت مەركىزىنى موسكۋاغا تەكلىپ قىلىپ، قازاقىستان ئۇيغۇرلىرىنى مەزكۇر پىلانغا قاتنىشىشقا چاقىرغان . قازاقىستان جۇمھۇرىيەتلىك مەدەنىيەت مەركىزىنىڭ رەھبەرلىرىدىن بىرى، دوكتور ئابلىز ئابدۇللايېۋ ئەپەندى موسكۋادا زىيارەتتە بولۇپ، رۇسىيە تەرەپ بىلەن بىر قاتار ھەمكارلىق پىلانىنى مۇزاكىرە قىلغان ئىدى.
    مارت ئېيىدا  رۇسىيە جىددىي ئىشلار مىنىستىرى، گېنېرال ئارمىيە سېرگېي شويگۇ قازاقىستان پايتەختى ئاستاناغا كېلىپ، قازاقىستان جۇمھۇرىيەتلىك ئۇيغۇر مەدەنىيەت مەركىزىنىڭ رەئىسى ئەخمەتجان شاردىنوف، دوكتور ئابلىز ئابدۇللايېۋ باشلىق بەش كىشىلىك بىر ۋەكىللەر ئۆمىكىنى قوبۇل قىلىپ، ئۇلار بىلەن تۇۋالار بىلەن ئۇيغۇرلار ئارىسىدىكى مەدەنىيەت ئالاقىلىرى جۈملىدىن تۇۋا جۇمھۇرىيىتىدىكى قەدىمكى ئۇيغۇر قەلئەسىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش پىلانى بويىچە ھەمكارلىق مەسىلىلىرى بويىچە مۇزاكىرە ئېلىپ بارغان.  
      تۇۋا مىللىتىدىن بولغان رۇسىيىنىڭ گېنېرال ئارمىيە ھەربىي ئۇنۋانىدىكى مىنىستىرى سېرگېي شويگۇ سۆزىدە ئۆزىنىڭ ئۇيغۇرلارغا ئالاھىدە قىزىقىدىغانلىقى، تۇۋا بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمىي مەدەنىيەت باغلىنىشى بارلىقىنى ئەسكەرتكەن.
      ئۆتكەن يىلى رۇسىيە جىددىي ئىشلار مىنىستىرى، گېنېرال ئارمىيە سېرگېي شويگۇنىڭ باشلامچىلىقىدا رۇسىيىنىڭ سىبىرىيە رايونىدىكى تۇۋا جۇمھۇرىيىتىنىڭ تېرە خۆل دەپ ئاتالغان جايىغا جايلاشقان مىلادى 8 - ئەسىردىكى ئۇيغۇر قاغانى مويۇنچۇرنىڭ قەلئەسى پور - باجىننى ئەسلىگە كەلتۈرۈش ھەمدە ئۇ جايدا ئارخېئولوگىيىلىك تەكشۈرۈش ئېلىپ بېرىش خىزمىتى باشلانغان بولۇپ، بۇنىڭغا موسكۋا، قازان، سانكتپېتېربۇرگ قاتارلىق شەھەرلەرنىڭ ئالىملىرى ئىشتىراك قىلغاندىن سىرت يەنە مەخسۇس بىر فوند ھەم مەسلىھەتچىلەر كومىتېتى قۇرۇلۇپ، ئۇنىڭغا رۇسىيە دۆلەت دۇماسىنىڭ رەئىسى گلىزنوف، رۇسىيە ئىچكى ئىشلار مىنىستىرى نۇرغالىيېۋ، بىخەتەرلىك ئىدارىسىنىڭ باشلىقى پاترۇشېۋ، موسكۋا شەھەر باشلىقى لۇشكوۋ ھەم تاتارىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ پرېزىدېنتى شەمىيېۋ ۋە باشقا بىر قىسىم يۇقىرى دەرىجىلىك رۇسىيە دۆلەت رەھبەرلىرى ۋە باي- كارخانىچىلار قاتناشقان.
    سېرگىي شويگۇ  ئەسلى ئارخېئولوگ بولۇپ  ئۇ قەدىمىي ئۇيغۇر قاغانلىغىنىڭ بۇ قەدىمىي شەھرىنى قېزىشقا مەبلەغ توپلاپ، فوندى جەمئىيەت تەشكىل قىلغان ۋە  2000 غا يېقىن تەتقىقاتچىنى بۇ قەدىمىي شەھەرنى قېزىشقا تەشكىللىگەن.
 يۇقۇردىكى مەزمۇننى بۇرۇن تېما قىلىپ يوللىغان ئىدىم،بۈگۈن ياڭيو تورىنى كۆرىۋېتىپ .  ،مەزكۇر قەلئە ئۈستىدىن ئىلىپ بىرىلغان ئىلمىي تەكشۈرۈش جەريانلىرى چۈشۈرۈلگەن ئىنگىلىسچە ھەمدە ئورۇسچە تىللاردا ئىلىنغان فىلىمنى ئۇچىراتتىم.
فىلىم تەرجىمە قىلىۋاتقان تۇرداشلارنىڭ ۋاقىت چىقىرىپ  بۇ فىلىمنى تەرجىمەن قىلىشىنى ئۈمىد قىلىمەن!

   خەلقئارالىق ئارخېئولوگلار قەدىمىي ئۇيغۇر مەدەنىيىتىنى تەتقىق قىلىۋاتىدۇ،ئەمما بىز بولساق ئەنئەنىۋى مەدەنىيىتىمىزنى يوقىتىپ،ئۆزلىكىمىزنىمۇ يوقىتىش ھالىتىدە ياشاۋاتىمىز،كىيىم-كېچىكىمىز ياۋرۇپاچە،سەنئىتىمىزدىن ئۆزبېك سەنئىتىنى يۇقۇرى،ھوزۇرلۇق بىلىۋاتىمىز،تىلىمىز توغرىسىدا گەپ قىلماي...........................................!!!!!!!!

تەتقىق قىلىش كېرەك، ئۇيغۇرلارمۇ دۇنيادىن چۇقۇم بار چىقىدۇ!!! .

ئەقىللىق باتۇر ئەجداتلىرىمىز قالدۇرۇپكەتكەن مەدىنىيەن شەھەر خارابىلىرىدىن يەنەقانچىلىكلىرى تۇپراق ئاستىدا كۇمۇلۇپ بىزنىڭ كېلىپ ئىچىپ تەتقىق قىلىشىمىزنى كۇتۇپ ياتقاندۇ ھە.

ياخشى تېمما يوللاپسىز، ئەجرىڭىزگە رەھمەت.

ياخشى تېما ئىكەن.

تەۋھىدكە كەلسەك ھەممە نىمىمىزنى ئاللاھ ساقلاپ بېرىدۇ. بولمىسا ئىزىمىزغا باشقا قەۋمنى ئالماشتۇرىدۇ!

بۇ يەرلەردىمۇ تەتقىق قىلىدىغان جايلار نۇرغۇن بولمىسا

تۇۋا جۇمھۇريىتى رۇسىيىدىكى تاتارىستانغا ئۇخشاشلا كۈپلىگەن ھۇقۇقلاردىن بەھرىمان بۇلدىغان جۇمھۇريەت، تۇۋا تىلى ھۈكۈمەن تىلى، تۇۋادىكى پۇرباجىن قەدىمى شەھرى ئۇيغۇر قاغانى مۇيۇنچۇرنىڭ سالدۇرغان قەلئەسى، ھازىرقى تۇۋالار ئۈزلىرىنى قەدىمكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەۋلادى دەپ قارايدۇ، ئۇلارنىڭ ئىچىدە ھازىرما ئۇيغۇر دىگەن قەبىلە ساقلىنىپ قالغان بۇلۇپ ،تۇۋالارر ئۈزىنىڭ تىلىنى بۇلۇپمۇئۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئۇرانانخايلار ئۈزلىرىنىڭ تىلىنى ئۇيغۇرتىلى ئۈزلىرىنى ئۇيغۇر دەپ ئاتايدىكەن، قازاقىستانلىق ئۇيغۇرلار ئۇلار بىلەن تەرجىمانسىز ئالاقلەشكەن ، تىلىمىزدا نۇرغۇنلىغان ئۇرتاقلىقلار بار ئىكەن، ئۇلار ھازىرمۇ قەدىمقى ئۇيغۇرلار ئېتقاد قىلغان شامان دىنغا ئېتقاد قىلىدىكەن.