بۇنىڭدىن 7-8 يىل ئىلگىرى جۈمە نامىزى ئوقۇش ئۈچۈن مەسجىتكە باردىم، لېكىن مەسجىدنىڭ ئچى-تېشى ئادەملەر بىلەن لىق تولغاچقا، كوچىنىڭ ئۇ تەرىپىدىكى يەنە بىر مەسجىدكە قاراپ يول ئالدىم، ئەمما كىتىۋاتقاچ ھېلىقى مەسجىد ئىمامىنىڭ مۇنۇ سۆزلىرى قۇلىقىمغا كىرىپ قالدى:
«ھەقىقىي ئىلىملىك ئادەم ئاللانىڭ بىر ۋە بارلىقىغا ئىشىنىدۇ، ئاللاغا ئىمان ئېيىتمىغان كىشىلەرنى قانداقمۇ ئىلىملىك دېگىلى بولسۇن؟…»
مەن ئۆز كۆڭلۈمدە ئىسلامدا بولمىغان نۇرغۇن مۇتەپەككۇر، ئالىملارنى ئىلىملىك دەپ تونۇغانلىقىم ئۈچۈن، يۇقارقى سۆزگە دەماللىققا «بەرھەق» دەپ تەستىق سالالمىدىم. گەرچە ئۇ ئاددى بىر ئىمامنىڭ ئاددىي بولمىغان مېھرابتا تۇرۇپ ئېيتقان ۋەزى بولسىمۇ، ئۇنىڭ ئىلىم بىلەن ئېتىقاد ئارلاشتۇرىۋىتىلگەن ھۆكۈمىنى تازا قوبۇل قىلالمىدىم. مەنچە بولغاندا ئىلىم دېگەنگە ئىزدىنىش ۋە تىرىشىش ئارقىلىق ئېرىشكىلى بولىدۇ، دىنىي ھەقىقەت بولسا، بەزىلەر ئۇنى ئىزدەپمۇ تاپالمىسا، يەنە بەزىلەر ئۇنىڭغا ئىزدىمەيمۇ ئېرىشىپ قالىدۇ. دېمەك ئىككىسىنى بىر-بىرىنىڭ شەرتى قىلىپ چۈشىنىش، ئۇ ئىككىسىنى تولۇق چۈشەنمەسلىكتىن دېرەك بېرەتتى.
بىز جەمئىيەتتە ئېتىقادى ھەر خىل بولغان كىشىلەرنىڭ ئۆز ئېتىقادىنى بىردەك ھالدا بىلىمگە تايىنىپ تەشۋىق قىلىۋاتقان ياكى قوغداۋاتقان ھالىتىنى كۆرۈپ ۋە ئاڭلاپ تۇرىمىز، ئوخشاش بولمىغان دىنغا ئېتىقاد قىلىدىغان كىشىلەرنىڭ ئوخشاش ھالدا ئۆزى ئېتىقاد قىلىۋاتقان دىننىڭ ھەقىقىي دىن ئىكەنلىكىنى ئۆزىدىكى بىلىملەرگە تايىنىپ ئىسپاتلاپ چىقماقچى بولغانلىقىنى، ھەتتا دىنغا ئېتىقاد قىلمايدىغان كىشىلەرنىڭمۇ دىنلارنىڭ ھەقىقەتكە ئۇيغۇن ئەمەسلىكى، بەلكى پەقەت دىنسىزلىقنىڭلا توغرا يول ئىكەنلىكى ھەققىدە ئۆز بىلىملىرى ئارقىلىق بەزى قاراشلىرىنى ئىسپاتلاشقا ئۇرۇنۇۋاتقانلىقىنى بايقايمىز، شۇنىڭ بىلەن، كىشىلەر ئارىسىدا تەبئىي ھالدا ئېتىقاد ۋە بىلىمنىڭ مۇناسىۋىتى مەسىلىسى پەيدا بولىدۇ-دە، ئېتىقادنىڭ دۇرۇس ياكى دۇرۇس بولماسلىقىنىمۇ بىلىمدە توشۇق ياكى توشۇق بولماسلىققا باغلاپ تەھلىل قىلىدىغان ئەھۋاللار يۈز بېرىدۇ. گەرچە، بەزىدە ھەقىقەتەن بىلىم ئېتىقادنى كۈچەيتىدىغان، ۋە بەزىدە ئېتىقادنى ئۆزگەرتىدىغان ھادىسىلەرنى ئۇچرىتىپ قالساقمۇ، لېكىن شۇنىڭلىق بىلەنلا، بىلىم بىلەن ئېتىقادنىڭ مۇناسىۋىتىنى خاتا چۈشىنىۋىلىپ، بىرى قانچە ئېتىقادلىق بولسا، ئۇنى شۇنچە بىلىملىك دەپ ئويلايدىغان، دىنغا ئېتىقاد قىلمايدىغانلارنى ياكى ئۆزى بىلەن ئوخشاش بولغان دىنىي ئېتىقادتا ئەمەسلەرنى بولسا، بىلىمسىز ۋە نادان دەپ قارايدىغان نادانلىقلاردىن ساقلىنىش كېرەك!
ئەمەلىيەتتە بىلىم ۋە ئېتىقادنىڭ مۇناسىۋىتى ھەمىشە ئۇنچە قۇيۇق بولمايدۇ، بەزىدە تېخى ئۇلار ئوتتۇرىسىدا مۇناسىۋەت بىراقلا ئۈزۈلىدۇ. چۈنكى، ئادەمدىكى ئېتىقانىڭ ئورنى ھېسىيات، بىلىمنىڭ ئورنى بولسا مېڭىدە بولىدۇ. بىر ئادەمنىڭ ئېتىقاد قارىشى، جۈملىدىن پۈتكۈل ئېتىقادقا دائىر پائالىيىتىگە ھېسىيات ھەيدەكچىلىك قىلىدۇ، ئۇنىڭ تەپەككۇر ۋە ئىزدىنىش پائالىيىتىنى بولسا مېڭە ئېلىپ بارىدۇ. مۇھىملىق ئېتىبارىدا ئۇلار ئوخشاشلىققا ئىگە بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ ئوخشىمىغان خىزمەتنى، ئوخشىمىغان يول بىلەن بىجىرىشىنىڭ ئۆزىلا، ئۇلار ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنىڭ ئايرىملىققا ئىگە ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ.
بۇ نۇقتىنى تېخىمۇ ئايدىڭلاشتۇرۇش ئۈچۈن مۇنداق مىساللارنى ئېلىش مۇمكىن:
بوكس شاھى نامى بىلەن مەشھۇر بولغان تەيسىننىڭ مۇسۇلمان بولغانلىقىنى تاراتقۇلار ۋاستىسىدە بىلىۋالدۇق، ئەگەر ئۇنىڭ ئىسلام دىنىغا كىرىشىگە ئۇنىڭدىكى بىلىم سەۋەپچى دەپ قارىساق، تەنتەكلىك قىلغان بولىمىز. چۈنكى بىلىم – ئېتىقاد مۇناسىۋىتى شۇنچە چوڭقۇر دەپ ئويلىغان تەقدىردىمۇ، تەيسىندە ئۇنچىلىك بىلىمنىڭ بار-يوقلۇقى بىر مەسىلە.
«مۇھەممەد ئەلەيھىسالامنىڭ تەرجىمىھالى» دېگەن كىتابنى ئوقۇغاندىن كېيىن دۇنيا قارىشى پۈتۈنلەي ئۆزگىرىپ، ئافغانىستاندىكى تالىبانلارغا قوشۇلۇپ كەتكەن ئامېرىكىلىق يىگىتنىمۇ بىلىشىڭلار مۇمكىن، بىزنىڭ ئارىمىزدا كىچىكىدىن ئىسلام تەسىرىدە ئۆسۈۋاتقان بەزى بالىلارنىڭ خرىستىئان بولۇشىنىڭ ئەكسىچە، ئۇ يىگىت بىزنىڭ نەزىرىمىزدە ئاددىي ھېسابلىنىدىغان شۇ بىر پارچە كىتاب ئارقىلىق ئىسلام دىنىغا كىرىپ، مۇسۇلمان بولغان. دېمەك، ئۇنىڭمۇ ئۇنچىۋالا بىلىملىك بولۇشى ناتايىن، بەلكى ئۇ ئوقۇغان ئاشۇ كىتابتىمۇ ئۇنچىۋالا بىلىم يوق.
ئەگەر مەسىلە راستىنلا بىلىمدە بولىدىغان بولسا، تەرەققىي قىلغان ئەللەر دىنغا ئۆزلىرىنى پەرۋانىدەك ئاتسا، تەرەققىي تاپمىغان مۇسۇلمان ئەللىرىدىكى قالاق مىللەتلەر دىندىن تانسا بولاتتى. لېكىن بىز ئۇنداق ئەھۋالنى كۆرەلمىدۇق ھەم كۆرۈشكىمۇ ئانچە ئىشەنچىمىز يوق.
بىلىملىكلەرنىڭ دىندار بولماي، بىلىم-مەلۇماتى ئانچە يۇقىرى بولمىغانلارنىڭ دىنغا كىرىشى زادى قانداق ئىش؟
ئەگەر بۇ مەسىلىنى، بىلىم ئېتىقادنى بەلگىلەيدۇ دەپ قارايدىغانلارنىڭ يېشىپ بېرىشىگە تاپشۇرىسىڭىز، ئۇلار «ئاللانىڭ ھىدايىتى» گە باغلىۋالىدۇ، يەنىمۇ ئىچكىرلەپ، ئاللا نېمە ئۈچۈن شۇلارنى ھىدايەت قىلغاندەك باشقىلارنىمۇ ھىدايەت قىلماي، بەلكى ئايرىپ قويىدۇ؟ دەپ سورىسىڭىز، ئۇلار تەن بەرمەستىن ئاللانىڭ تەقدىرى شۇنداق دەپ جاۋاب بېرىدۇ، ئەگەر تەقدىر مەسىلىسىدىكى ئادىللىققا ئۇيغۇن بولمىغان تەرەپلەرنى يېشىپ بېرىشنى سورىسىڭىز، ئۇلار تەقدىرنى ئاللادىن باشقا ھېچكىم بىلمەيدۇ دېگەن خۇلاسىنى چىقىرىپ قۇتۇلىدۇ…
ئۇلارنىڭ خاتالىقى شۇكى، ئۇلار دىنىي ھەقىقەتنى بايقاشنى كىشىلەرنىڭ ئەقلى بىلىشىگە يۈكلەپ قويغان. بايا دېگەندەك، ئېتىقاد بىلەن بىلىمنى بىر-بىرىگە زورمۇ-زور باغلىۋالغان. ئۆزىنى ئەقىللىق، ئۆزگىلەرنى بولسا نادان دەپ ئويلاپ، ئۆز كۆڭلىنى ئاۋۇندۇرۇپ كەلگەن…
ئەگەر بىز مەسىلىگە ئېتىقاد كۆڭۈلدە بولىدۇ دېگەن چۈشەنچە بىلەن قاراپ، ئېتىقادنى بىلىمدىن ئايرىۋالىدىغان بولساق، مەسىلە ئۆزلۈكىدىن يىشىمگە ئىگە بولىدۇ، يەنى كىشىلەرنىڭ ھايات پائالىيىتىگە بىلىمدىنمۇ بەكرەك قومانداقلىق قىلىدىغان كۆڭۈلنىڭ ئېتىقادقا قانداق يول بىلەن ئېرىشىدىغانلىقى ناھايىتى ئېنىق بولىدۇ.
«تۇغۇلغاندا ئىمان بىلەن تۇغۇلۇش، تەربىيە تەسىرىدە ھەر خىل ئېتىقادقا ئىگە بولۇش» نىڭ مەنىسى دەل مۇشۇ يەردە. تۇغۇلغان بالىلاردا ئەقلى بىلىم بولمىغىنى بىلەن توغرا ئېتىقاد بولىدۇ دېگەنلىك، ئېتىقاد بىلەن بىلىم مۇناسىۋىتىنى ئارلاشتۇرىۋالماسلىق كېرەكلىكىنى تېخىمۇ ئىلگىرلىگەن ھالدا چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. ئاتا-ئانىلار بالىلار تۇغۇلۇپ-ئۆسۈش جەريانىدا ئۇلارنىڭ كۆڭلىنى پروگراممىلاپ، ئۇلارغا ئۆز ئەقىدىلىرىنى سىڭدۈرىدۇ، بالىلار ئەقلى بىلىشكە ئىگە بولغاندىن كېيىن ئۆز كۆڭلىدىكى ھېلىقى ئېتىقادلىرىنى داۋاملىق كۈچەيتىدۇ. چۈنكى ئۇلارنىڭ ئېتىقادلىرى كۆڭۈللىرىدىن چوڭقۇر ئورۇن ئالغان، ھەتتا ئۇلارنىڭ كۆڭۈللىرى ئېتىقادى تەرىپىدىن قاتتىق تىزگىنلەنگەن، بۇ ھالدا ئۇلارنىڭ بىلىملىرىنىڭ ئۆز ئېتىقالىرىغا قارشى تۇرۇشىدىن ئېغىز ئېچىش تەس، شۇڭا ھەر قانچە بىلىملىك بولغان تەقدىردىمۇ، مەيلى دۇرۇس ياكى باتىل ئېتىقادلار بولسۇن، شۇ ئادەمگە مۇستەھكەم يىپىشىۋالغان ئەھۋالنى كۆپ كۆرەلەيمىز.
ئاز ساندىكى كىشىلەردە يۈز بېرىدىغان ئېتىقاد ئۆزگىرىشى ئۇلارنىڭ ئۆز كۆڭلىنى ئىلگىرىكى ئېتىقادلىرىنىڭ قاندۇرالمىغانلىقى ياكى ئۇلارنىڭ كۆڭلى بىلەن ئېتىقادلىرىنىڭ ئانچە چىقىشالمىغانلىقىدىن بولغان.
تەيسىننى ۋە مۇسۇلمان بولغان يەنە بىر ئامېرىكىلىق يىگىتنى ئالساق، ئۇلارنىڭ ھەق-ناھەق مەسىلىلەرگە چىداپ تۇرالمايدىغان، ئۆزىنىڭ ئەمەلىي كۈچى ئارقىلىق ئۆز توسالغۇلىرىنى تازلاشقا ئادەتلەنگەن خاراكتىرى، ھەمىشە رايىش -يۇۋاش بولۇشقا ۋە ئۆز كۈچىنى پەقەت ئۆز نەپسىنى يېڭىشكە قارىتىشقا ئۈندەيدىغان، زىيادە ئاقكۆڭۈللۈك تەشەببۇسىغا ئىگە خرىستىئان ئەقىدىسى تەرىپىدىن قانائەتلەنمەي، ئەكسىچە ئۆز خاراكتىرىگە تېخىمۇ ئۇيغۇن كەلگەن ئىسلام بىلەن قانائەتلەنگەن.
ئىشىنىمەنكى، ئۇيغۇرلار ئارىسىدا خرىستىئان بولۇۋاتقانلارمۇ ئوخشاشلا، ئىسلام دىنىنىڭ ھەق-ناھەق مەسىلىلەرنى تەخرسىز ھەل قىلىشقا چاقىرىدىغان، جەڭگىۋار ھەم كەسكىن بولغان تەلىماتلىرى بىلەن چىقىشالماس خاراكتىرگە ئىگە. ئىسلام بىلەن خرىستىئان تىپىك قارىمۇ-قارشى مەزمۇنغا ئىگە دىن، ئىككى دىنغا ئىشىنىدىغان كىشىلەر ئارىسىدا ئۆز دىنىدىن يۈز ئۆرۈپ، يەنە بىرىگە ئېتىقاد قىلىش ھادىسىلىرىنىڭ كۆپ ئۇچرايدىغانلىقى دەل شۇ تەرەپلەر بىلەن مۇناسىۋەتلىك، ئەلۋەتتە.
لېكىن، ئاخىرىدا شۇنىمۇ تولۇقلاپ قويۇش كېرەككى، ناھايىتى ئاز ساننى تەشكىل قىلىدىغان يەنە بىر تۈرلۈك كىشىلەر بار بولۇپ، ئۇلارئۆز ئېتىقادىدىكى ساختا بولغان ۋە سەپسەتەگە ياتىدىغان تەرەپلەرنى ھەقىقەتەن بايقاپ يەتكەن ھەم شۇ بىلىملىرى ئاساسىدا ھەر قانداق ھەقىقەت قىياپىتىگە كىرىۋالغان تەلىماتلارغا ئالدىنىپ قالماي، شەيتاننىڭ تۈرلۈك ئېزىقتۇرىشىدىن ياخشى قوغدىنىش مەقسىتىگە يەتكەن. كىتابتا ئېيتىلغان ”ھېدايەت تاپقانلار“ دەل شۇلار بولسا كېرەك.