مۇھەممەتجان ئەيسا
پايتەخت بېيجىڭدا ئۇزۇن يىل مۇخبىرلىق، نەشرىياتچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىپ كېلىۋاتقان ئەركىن ئابدۇقادىرنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ نەچچە مىڭ يىللىق مەدەنىيەت تارىخىنىڭ كۆپ خىل قاتلاملىرىنى چوڭقۇر تەتقىق قىلىپ، نەزمىي شەكىل بىلەن نەسرى شەكىلنى بىرىكتۈرۈش ئاساسىدا يېزىپ چىققان تەرجىمىھال خارەكتىرلىك يىرىك ئەسىرى «غورۇرنامە» 2011-يىلى 6- ئايدا بېيجىڭ مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىنىپ ئوقۇرمەنلەر بىلەن يۈز كۆرۈشتى.
ناھايىتى ئېنىقكى، ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمدىن ھازىرغىچە بولغان ئۇزاق مۇساپىلىك شانلىق تارىخىدا ئىجاد ئەتكەن، تىلشۇناسلىق، ئاسترونومىيە، خىمىيە، ھېساب ۋە جۇغراپىيە، دېھقانچىلىق، دورىگەرلىك تېخنىكىسى، تېبابەتچىلىك، ئوزۇقشۇناسلىق، قۇرۇلۇش ۋە بىناكارلىق، دېڭىزچىلىق ۋە ئەدەبىيات- سەنئەت قاتارلىق ساھەلەردە ئىزدىنىپ، جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ مۇل رەڭدار مەدەنىيەت خەزىنىسىگە تۆھپە قوشقان 632 تارىخى شەخسنىڭ تارىخى تۆھپىلىرىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈش؛ 2250 كوبلىت، 10220 مىسرا ئارقىلىق ئۇلارنىڭ نەتىجىلىرىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈش ۋە ئوقۇرمەنلەرنىڭ ھۇزۇرىغا سۇنۇش ئۇنچىۋالا ئوڭاي ئىش ئەمەس. ئۇ ئۇزاق مۇددەتلىك ئىزدىنىش، ماتېرىيال جۇغلاش، مۇناسىۋەتلىك يازما تارىخى ماتېرىياللارنى بىر بىرلەپ تەتقىق قىلىپ سېلىشتۇرۇپ چىقىشنى تەلەپ قىلىدىغان زور ئىلمىي ئەمگەك. بۇ كاتتا ئەسەرنىڭ نەشىر قىلىنىشى ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخى تەتقىقاتىدىكى بىر بۆسۈش. ئۇ نەزمىي ھەم نەسرى شەكىل بىرلەشتۈرۈلگەن تەرجىمىھال خاراكتېرلىك يىرىك ئەسەر بولماسلىقتەك بوشلۇقنى تولدۇردى.
ى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى
يېتۈك ئالىملىرىمىزدىن مەرھۇم ئىبراھىم مۇتىئى ھەم ئىمىن تۇرسۇن ئەپەندىلەر ئەسەرگە كىرىش سۆز يېزىپ، بۇ ئەسەرنىڭ قىممىتىگە يۇقىرى باھا بەرگەن. مەن ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخى ساھەسىدىكى بىر ئىزدەنگۈچى بولۇش سۈپىتىم بىلەن «غورۇرنامە» ناملىق بۇ كىتابنى ئوقۇپ چىققاندىن كىيىن تەسىراتىم ھەم قاراشلىرىمنى مۇنداق بىر قانچە نۇقتىغا يىغىنچاقلاپ ئوتتۇرغا قويۇشنى مۇۋاپىق تاپتىم:
(1) كىتابنىڭ مەزمۇن ئالاھىدىلىكى: كىتابنىڭ مەزمونى مول ھەم چوڭقۇر بۇلۇپ، نەسرىي شەكىل بىلەن نەزمىي شەكىلنى بىرلەشتۈرۈش ئارقىلىق ئۇيغۇرلارنىڭ جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ بىرى بولۇش سۈپىتى بىلەن شەرق بىلەن غەربنىڭ ئالاقىسىنى قويۇقلاشتۇرۇشتا ئوينىغان تارىخى رولى، ۋەتەننىىڭ بىرلىكىنى قوغداش ئۈچۈن قوشقان ئۇلۇغ تۆھپىلىرى، مول، رەڭدار جۇڭخۇا مەدەنىيەت خەزىنىسىگە قوشقان تۆھپىسى ھەمدە ۋەتىنىمىزنىڭ تارىخى تەرەققىياتىدا تۇتقان ئورنى قايىل قىلارلىق يورۇتۇپ بېرىلگەن. كىتابتا يەنە ھازىرغىچە بىزگە مەلۇم بولمىغان بىر قىسىم ئۇيغۇر ئالىملىرى، شائىرلىرى، جامائەت ئەربابلىرىمۇ تونۇشتۇرۇلغان. سۈي، تاڭ، يۈەن سۇلالىرى دەۋرىدە ئىچكىرى ئۆلكىلەرگە بېرىپ ئولتۇراقلىشىپ قالغان ئۇيغۇر ئەدىبلىرى، سەركەردىلىرى ھەققىدە قىممەتلىك تارىخى ئۇچۇرلار بېرىلگەن. ئەسەرلەرنىڭ يەنە بىر يارقىن نۇقتىسى شۇكى، ئاپتۇر قەدىمدىن ھازىرغىچە باشقا مىللەتلەر بىلەن ئۆز- ئارا ئارلىشىش، بىرلىكتە ھايات كەچۈرۈش ۋە ئالغا ئىلگىرلەش داۋامىدا شۇ مىللەتلەرگە سىڭىپ كەتكەن ئۇيغۇر تارىخىي شەخسلەرنىڭ تۆھپىلىرىنى قەلەمگە ئىلىپ، ئۇلارنى بىر پۈتۈن ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخىنىڭ كۆپ مەنبەلىك دائىرىسى ئىچىگە قويۇپ تونۇشتۇرغان، دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا ياشاپ تۆھپە يارىتىپ ئالەمدىن ئۆتكەن مەشھۇر ئۇيغۇر ئالىملىرى، ماتېماتىكلىرى، ئەدىبلىرى نەسىرى شەكىل بىلەن نەزمىي شەكىل بىرلەشتۈرۈلگەن ھالدا نەزەردىن ساقىت قىلىنمىغان ھالدا تەتقىق قىلىنغان. ھەر بىر تارىخى شەخىسگە ئاز بولغاندا بىر كوبلىت، كۆپ بولغاندا ئون نەچچە كوبلىت نەزمىي شېئىر يېزىش ئارقىلىق ئۇلارنى مەركەزلىك تونۇشتۇرغان. بەدىئىي قىممىتى، تارىخى قىممىتى، ئىستىمال قىممىتى يۇقىرى بولغان بۇ ئىلمى ئەمگەكنى 10 يىل ئىزدىنىپ، سۈپەتلىك روياپقا چىقارغان.
ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تور
ئەركىن ئابدۇقادىر جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ جۈملىدىن ئۇيغۇرلارنىڭ غۇرۇرلۇق كىشىلىرى بولغان ئەنە تارىخى شەخسلەرنى تۇتقا قىلىپ ئولتۇرۇپ، ئۇيغۇرلارنىڭ شەرق بىلەن غەربنىڭ مەدەنىيەت ئالاقىسىنى قويۇقلاشتۇرۇشتا ئوينىغان رولى، ۋەتەننىڭ بىرلىكىنى مۇستەھكەملەش، دۆلەتنىڭ بىرلىكىنى قوغداشقا قوشقان تۆھپىسى، جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ مول رەڭدار خەزىنىسىنى بىيىتقانلىقىنى، ھازىرغىچە مەلۇم بولمىغان بىر قىسىم ئۇيغۇر ئالىم، شائىر، جامائەت ئەربابلىرىنىڭ ئىش ئىزلىرىنى زىچ چۆرىدەپ يېزىپ چىققان. سۈي، تاڭ، يۈەن سۇلالىرى دەۋرىلىرىدە ئىچكىرى ئۆلكىلەردە ئولتۇراقلىشىپ قالغان ئۇيغۇر ئالىملىرى، ئەدىبلىرى ھەققىدە قىممەتلىك تارىخى ئۇچۇرلارنى بەرگەن.
