قازاقچىدىن مۇھىم ماتىرىيال[كۆچۈرۈلمە]
ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم مۇنبەرداشلار، تۆۋەندىكى قازاق شىپاگەرلىكىدىكى تۇمۇر رايى ناملىق ماقالە ئىكەن.پەھمىمچە ماقالىنىڭ پايدىلىنىش قىممىتى يۇقىرى.
قازاقچە بىلىدىغان بالىلار ئۇيغۇرچىلاشتۇرۇپ بەرسە دېگەن ئۈمىدتە يوللىدىم،ئۈمىدىم يەردە قالماسلىقىغا ئىشىنىمەن.
ئاۋال بىرىنچى قىسمىنى يوللاي،ئارقىدىن ئىككىنچى ۋە ئۈچىنچى قىسمىمۇ بار.
مارجان مادەتقان قىزى
( التاي ايماقتىق قازاق ەمشىلىك شيپاحاناسى )
«شيپاگەرلىك باياننىڭ» اۆتورى ەرتە زامان شيپاگەرلىك
مامانى وتەيبويداق تامىر ۇستاۋ تۋرالى
ۇعىم، ۇستاۋ ءادىسى، تامىردىڭ تۇرگە ءبولىنۋى، قالىپتى تامىر مەن قالىپسىز تامىر تۋرالى، وزەك-كەزەك ءىلىمى، قۋات، راي ءىلىمى قاتارلىلارمەن بىرلەستىرىپ جان-جاقتىلى بايىمداۋ جاساعان. ول جانسىرگى (قاراپ
تەكسەرۋ، يسىكەپ تەكسەرۋ، تىڭداپ تەكسەرۋ) مازمۇندارىنان قالسا، مانسىرگى (بىلەزىك تامىرىن ۇستاپ تەكسەرۋ) ارقىلى
سىرقاتتى نارىقتاۋدا وتە ماڭىزدى دەپ قاراعان. سىرقاتتىڭ ورنىن، سيپاتىن، پارىقتاۋ مەن جازىلۋ جانە تاۋىرلەنۋىن مەجەلەۋدە توتەنشە ماڭىزدى رول
وينايدى. «شيپاگەرلىك بايان» قالىپتى تامىردى
4 تۇرگە، سىرقاتتىق تامىر رايىن 2 ۇلكەن تۇرگە بولگەن، ياعىني تۇلعالىق تامىر، مۇشەلىك تامىر، تۇلعالىق تامىر جانە جۇلدىزدىق-تامىر، وزەك،
كەزەكتىك تامىرعا بولىنەدى. ولار مۇشەلىك تامىردىڭ تاعانى، قوزعاۋشىسى جانە الدىڭعى شارتى، نەگىزىنەن
تۇتاس تۇلعا قۋاتىنىڭ كۇشتى-السىزدىگىن، ءسولدىڭ
تولىق-كەمدىگىن جانە سۋىق-ىستىقتىق قاسيەتىن مەجەلەيدى. مىسالى: قىلداما تامىر جىڭىشكە بولىپ، دەنە قۋاتىنىڭ بوساڭدىق، نىلسىزدىگىن بەينەلەيدى.
سوعۋى ءالسىز ءارى تالعامپازدىق ەرەكشەلىگى
بولادى (كەزەك
تامىر). «شيپاگەرلىك بايان» تامىر رايىنىڭ ەرەكشەلىگى، تامىر مەن رايدىڭ قاتىناسى، تامىر رايىنىڭ باستى اۋرۋ
بەينەسى، وعان قوسىلعان تامىر رايى بەينەلەگەن قۋات وزگەرىسى قاتارلى جاقتاردان 30 ءتۇرلى سىرقاتتىق تامىردى تۇراقتاندىرعان. مۇنىڭ ىشىندە 24 ءتۇرلى ىشكى كومەسكى جانە
سىرتقى كورنەۋ مۇشە نەگىزگى تامىرى، 4 جۇلدىزدىق تامىر
جانە 2 كەزەك وزەك تامىرى قامتىلادى. تامىردان تەكسەرۋدىڭ دالدىگىن جوعارىلاتۋ ءۇشىن، شيپاگەردەن تامىر ۇستاۋ ادىسىنە كوڭىل بولۋمەن قوسا، ءتۇرلى جاقتاردان جوعارى
تالاپ قويىلعان، شيپاگەردە بولۋعا ءتيىس ءمورالدىق ارەكەت ولشەمى
شيپاگەرلىك نارىقتاۋ سالاسىنا سىڭدىرىلگەن.
«شيپاگەرلىك
بايان» دەنەدەگى قاندى تاسىمالداپ ءاربىر مۇشە
قۇرىلىمدارعا جەتكىزەتىن،
جۇرەكپەن جالعاسىپ ءومىر سۇرەتىن
تۇتىكشەقۇرىلىمدى ”اڭعاق“ (تامىر) دەپ اتاعان ءارى ونى لىپىما جانە جىمپىما اڭعاق دەپ ەكى تۇرگە بولگەن، ولار ۇلكەندى-كىشىلى وزەن، بۇلاقتار سياقتى
بۇكىل دەنەنىڭ بارلىق مۇشە قۇرىلىمدارىنىڭ ءىشى مەن سىرتىنا
تارالعان. مۇنان تىس ”اڭعاق“ دەگەنءسوز قازاق
تىلىندە بايقاۋ، سەزۋ دەگەن ماعىنادا، بۇدان ونىڭ دەنەدەگى زات نە قۇرىلىم رەتىندە عانا ەمەس، قايتا تىرشىلىك تىنىسىن، ءومىردى جالعاستىراتىنىن بەينەلەيدى. ال تامىر دەگەندە وسىمدىكتىڭ ءتۇپ تامىرى دەگەن ماعىنا بار، ول جوعارى-تومەن وسەدى (جەر
استى، جەر بەتىنە). قازاق شيپاگەرلىگى وسىنى مەڭزەپ بۇكىل تۇلعانىڭ ءوزارا بايلانىسى
جالعاسۋ تامىرى دەپ قارايدى. قازاق
شيپاگەرلىگىنىڭ قاراۋىنشا، تامىر مۇشەگە جاتپايدى ءارى ادام اعزاسى مەن قۇرىلىمدارىنىڭ كەم بولسا
بولمايتىن قۇرامداسى جانە يقۋاتتىق قيمىلىنىڭ تاعانى. تامىردىڭ قاندى تاسىمالداي الۋى، جۇرەك جۇيەسىنىڭ جانشىلىق قۋاتى
(تىرشىلىك قۋات)، جۇرەك جۇيەسىنىڭ مەڭگەرۋىندە ءريتىمدى سوعۋىنان بولعان.
تامىردىڭ دەنەدە بولمايتىن جەرى جوق، ول جۇرەكتىڭ قانىن بۇكىل دەنەگە جەتكىزەتىن ەلشى، قورعاۋشى جانە جەتكىزۋشى، ءاربىر مۇشەلەردىڭءوزارا ۇلاسۋ، بايلانىسۋ،
جەتكىزۋ جانە سەزىنۋى ارقىلى ورگانيزمنىڭ توعالىق قيمىلىن نارلەندىرىپ جالعاستىرادى. قان، ءسول مەن ازىقتىق اراسىندا جالعاسىم، تولىقتاۋ، الماسىم ءجۇرىلىپ وتىرادى. تامىر مەن جۇرەك باستان-اياق قان ايلانىسى بارىسىندا ءوزارا سايكەسىم، ارالاسىم، ۇشتاسىم، سيلاسىم، وزگەرىم سىندى 5 ءتۇرلى جاراسىمدى كۇيدى
ساقتايدى. ءدال وسىنداي جاراسىمدى كۇيدە ءسول، قان اڭعاق
ىشىندە تولاسسىز، ءتارتىپتى، الما-كەزەك ارەكەتتە جانە اعىستا بولادى. مۇنداي كۇي لىپىما (ارتەريا) مەن جىمپىمادان (ۆەنا)
بەينەلەنەدى. بۇلاردىڭ بارلىعىنىڭ ءتۇپ تامىرى 6
تۇعىر مەن ادام دەنەسى اراسىنداعى ءوزارا تيىمدىلىك، ۇيلەسۋلىك،
ورتاق ءومىر سۇرۋلىكتە. سونداي-اق ادام دەنەسىنىڭ ەجەلگى قوزعاۋشى كۇشى-ورگانيزمنىڭ تۇلعالىق ىستىعىنىڭ
بولعاندىعىندا. لىمىپا قاندى كۇشتى تەبىندەتىپ اعىزادى، جىمپىمانىڭ تەرى استىندا كوگەرىپ يىرلەنىپ
تۇرعاندىعىن كورۋگە بولادى. ەكەۋىنىڭ پارقى
وسى جەردە.
1)تامىر
ۇستاۋدىڭ ماڭىزى
شيپاگەر
تامىر ۇستاۋ ارقىلى ورگانيزمنىڭ توعالىق، سىرقاتتىق كۇيىن ۇعىنادى. ويتكەنى
تامىر ايقاسىپ بۇكىل دەنەدەن وتەدى، جۇرەك قانىن جوعارى- تومەن تاسىمالداپ دەنە مۇشەلەرىنىڭ ءوزارا بايلانىس، قاتىناسى
مەن تىنىستاستىعىن توعىستىرىپ
اتقارادى. تامىردان تاسىمالداناتىن قان مەن ءسولدىڭ قالىپتى ءجۇرىلۋى جانشىلىق قۋات پەن
تەجەلىستىك قۋاتتىڭ يقۋاتىنا سۇيەنىپ، بۇكىل دەنەنى توقتاۋسىز ايلانادى. ءارى دەنە 10 ءتۇرلى زات تەپە-تەڭدىك
كۇيىندەگى جىلۋلىق پەن سۋىقتىق، قاتايىڭقىلىق پەن بوساڭدىق
تەپە-تەڭدىگىن بەينەلەيدى.
ورگانيزم
قان تامىرىنىڭ توعالىق كۇيى جۋان-جىڭىشكەلىگىمەن، ءسول مەن قاننىڭ تولىقتىعىن الدىڭعى شارت ەتەدى. ولاردىڭ ءار قايسسى ءوز مىندەتىنە ساي ىشكى كومەسكى، سىرتقى كورنەۋ مۇشەنى ازىقتىقپەن
قامداۋ جانە حابار جەتكىزۋ مىندەتىن وتەيتىندىكتەن، ورگان ، مۇشە مەن قۇرىلىم اراسى ءوزارا ءتىل الىسىم، ۇشتاسىم، قاتىناسىندا ەشقانداي توسقىندىق بولماي، تامىر بەينەسى
دە مايدا
كەدەرگىسىز بولادى، سول ادامنىڭ تامىر رايى ەرەكشەلىگى جۇمساق، كەدەرگىسىز، مايدا بولادى؛
كەرىسىنشە بولعاندا، سىرقاتتىڭ ناۋقاستىق كۇيى، اۋىرعان ورنى، بۇكىل دەنەدەن وتەتىن تامىرى ارقىلى
بەينەلەنەدى. تامىردان تەكسەرۋدىڭ 6 ورنى بولعانىمەن، نەگىزىنەن بىلەزىك بولىمىنەن بەينەلەنەتىندىكتەن ونى قازاق
شيپاگەرلىگى بىلەزىك تامىردان تەكسەرۋ ءادىسى دەپ اتايدى. جۇلدىزدىق تامىر ناۋقاستىڭ
جەڭىل-اۋىرلىعىن، تاۋىرلەنۋىن بەينەلەيدى، زىمپىما جانە تالىقپا تامىر (وزەك، كەزەك تامىر) ناۋقاستىڭ سۋىق، ىستىق قاسيەتى مەن
ورگانيزم قۋاتىنىڭ جيىلۋى مەن بوساۋىن، مۇشەلىك تامىر سىرقاتتىڭ ورنى مەن بەلگىلى اعزانىڭ اۋرۋ كۇي
احۋالىن بەينەلەيدى. ياعىني دەنە
توعالىق احۋالدا ىشكى كومەسكى مۇشە يقۋاتتىق قيمىلى 3 ۇستاۋ تۇينىندە. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ
وزىندىك تامىر راي وزگەرىسى بار بولىپ، ىشكى 12 مۇشە قۋاتىنىڭ كۇشتى-السىزدىگىن بەينەلەيدى. سىرقاتتىڭ سيپاتىن قازاق شيپاگەرلىگى ”زىمىپما ءنىل، تالىقپا ءزىل“ ارقىلى
پارىقتايدى ، زىمپىما ءنىلدىڭ تامىر قۋاتى كۇشتى ءارى تەز، تالىقپا زىلدىڭ
سوعۋى ءالسىز بولادى، ال، جۇلدىزدىق تامىر تۇتاس تۇلعالىق بوستىق كۇشتىلىگىن، سىرقاتتىڭ جەڭىل-اۋىر دارەجەسى مەن
تاۋىرلەنۋىن بەينەلەيدى. مىسالى، ءبولىندى جارما، شاشىلما، بۇعىمداۋلىق تامىرلار– سارلاۋىل،
سىزىنالىق جابىسقاق اۋرۋ، اسىرە ىزعىما سياقتى سىرقاتتاردا كەزىگەدى.
2) تامىردان
تەكسەرەتىن ورىندار
”شيپاگەرلىك بايان“ شيپاگەردىڭ تامىر ۇستايتىن
جەرىن 6 ورىنعا بولگەن، ولار وڭ تاباراك (وڭ بىلەزىك بۋىن كارى جىلىك جاعىنداعى كارى جىلىك لىپىماسى)، سول تاباراك (سول بىلەزىك بۋىن
كارى جىلىك جاعىنداعى كارى جىلىك لىپىماسى)، شەكەلىك (ەكى جاق ساماي لپىماسى)، تابىسقىلىق (ەكى جاق قىلتاداعى قىلتا لىپىماسى)،
كەردەڭدىك (ەكى جاق مويىن بولىگىندەگى مويىن لىپىماسى)، تاقىمدىق (ەكى جاق مىقىنداعى شاپ
لىپىماسى)، وسى 6 ورىن قازاق شيپاگەرلەرىنىڭ ەجەلدەن قولدانىپ كەلە جاتقان تامىر ۇستاۋ ءادىسى، ولار كوپ كەزىگەتىن ناۋقاستى پارىقتاۋعا دا، قاتەرلى جانە
جازاتايىم احۋالدارعا دا قولدانادى.
(1) وڭ
تابارىك: باسبارماقتى بويلاپ وڭ بىلەزىك بۋىن باعىتىندا «قىز توياردىڭ» استىندا (قىز تويار–بىلەزىك بۋىن كارى جىلىك جاعىنداعى ويىس ورىن، باس بارماقتى
قايقايتقاندا كورىنەدى، قازاق مۇنى «قىز تويار» دەپ، ايەلدەردىڭ تاماق مولشەرى از ەكەندىگىنە تەڭەگەن)، بيىك سۇيەك (كارجىلىك باسى) ىشكى جاعىنداعى كارى
جىلىك لىپىماسى. بيىك سۇيەكتىڭ ىشكى جاعىنا الدىمەن نۇقىمانى (ورتان قول)، شىنتاق جاعىنا
قۇرداندى (اتسىز ساۋساق)، بىلەزىك جاعىنا
شۇقىمانى (سۇق قول) قويعاندا، 3 ساۋساقپەن ۇستايتىن ورىن بولادى. قازاق شيپاگەرلىگى مۇنى «اڭعاقتىق قۇت» دەپ
اتايدى، تابارىك-باعىت دەگەن ماعىنادا. باسقا ورىنداردان تامىر ۇستاۋ ءادىسى دە
جوعارىداعىمەن ۇقساس.
(2) سول
تابارىك: ورىنى سول جاق بىلەزىك بۋىننىڭ ۇقساس ورنىندا، ءادىسى دە جوعارىداعىداي، ياعىني باسبارماقتى بويلاپ سول جاق
بىلەزىك بۋىن باعىتىندا، «قىز توياردىڭ»
استىندا، كارى جىلىكتىڭ ىشكى جاعىنداعى لىپىماسى.
وڭ
تابارىك جانە سول تابارىكتى، قازاق شيپاگەرلىگى «بىلەزىك تامىردان تەكسەرۋ ءادىسى» دەپ
اتايدى. ول ەڭ كوپ قولدانىلاتىن تامىر ۇستاۋ ورنى. شيپاگەر ناۋقاسقا
قارسى قاراپ وتىرعاندا، سول جاق قولىمەن ناۋقاستىڭ وڭ جاق تامىرىن، وڭ جاق قولىمەن سول جاق تامىرىن ۇستايدى.
(3) شەكەلىك: ورىنى قاستىڭ ارتىنداعى ساماي لىپىماسىندا.
تامىر ۇستاۋ ءادىسى وڭ
تابارىكپەن ۇقساس، كوز قيعىنان مي جۇيەسى باعىتىنا قاراي ۇستايدى. نەگىزىنەن قان تاسۋدى نارىقتاۋ جانە پارىقتاۋعا قولدانىلادى. ناۋقاس
ادامنىڭ باسى كەرىپ اۋىرۋ، كوزى قىزارۋ، قول-اياعى ۇيۋ بەلگىلەرى بولادى. اسىرەسە كوكتەم ماۋسىمىندا قان جوعارى
كوتەرىلىپ، مي جۇيەسىنە تەپكەندە، وسى ورىننىڭ تامىر سوعۋى كورنەكتى بولادى.
(4) تابىسقىلىق:
تامىر ۇستايتىن ورىن اياقتىڭ ءۇستى ،
ىشكى-سىرتقى قىزىل اسىق بۋىننىڭ
جالعاسقان ەڭ بيىك ورىنىنداعى اياقتىڭ سىرتقى لىپىماسىندا، سوعۋى شەكەلىكپەن ۇقساس. 3 ساۋساقپەن تامىر ۇستاۋ
باعىتى باشپايعا پاراللەل،
وسى ورىن زاقىمدالعاندا، تامىردى باسىپ، زاقىم بار-جوقتىعىن بىلۋگە بولادى.
(5) كەردەڭدىك:
مويىن بولىمىندەگى كومەكەيدىڭ ەكى جانى (مويىن ىسپاسى)، تامىردى تىك
باعىتتا ۇستايدى، باسقا ورىنعا قاراعاندا بۇل تامىردىڭ سوعۋ كۇشتى، پارىقتاۋ قيىن، كوبىرەك ۇستاپ سەزىنۋ قاجەت
بولادى. شيپاگەر كوپ جىلدىق امالياتتان مول تاجىريبە جيناعاندا عانا دۇرىس تۇجىرىم جاساي الادى. بۇل
ورىن كوبىندە ەس-اقىلىن بىلمەيتىن، قاقپاۋىلدىق (زاقىمدىق سىرقات)، سىزىنالىق جابىسقاق اۋرۋى سياقتى ومىرگە قاتەر توندىرەتىن جاعدايلاردا قولدانىلادى.
(6) تاقىمدىق:
ورنى شاپتىڭ تىزە باعىتىنداعى 4 ەلى جەرىندەگى سان لىپىماسى (ارتەرياسى).
باسقا تامىر ۇستايتىن ورىندارعا قاراعاندا سوعۋى كۇشتى، پارمەندى كەلەدى، ەكى جاعىنان دا ۇستاۋعا بولادى. شيپاگەر مول تاجىريبەلى بولعاندا عانا انىق پارىقتاي
الادى. بۇل تامىر ۇستاۋ ءادىسى كولەمدى
كۇيىك جانە قاتەرلى سىرقاتتاردا قولدانىلادى.
«شيپاگەرلىك
باياندا» بىلاي جازىلعان: وتكەن جىلى-اجىريانىڭ 1058-جىلى جەزقازعاندا ءورت كەتىپ،
الپىستان استام كارى-جاس، ەركەك-ۇرعاشى، بالا-شاعا كۇيىپ، سىرقاتتىق كۇيىكپەن ناۋقاس اتاندى، سوندا بىرەۋدىڭ تۇتاس تۇلعالىق ءبىتىسىن شارپىعان
كۇيىك-ءورت كۇيدىرىم تەك وڭ جاق بىلەزىگىنىڭ بىلەگىنە قاراعان جاعىنان سۇيەمدەي جەرى مەن الاقانى
تابىسقىسى، ساۋساقتارى ءدىن امان ەكەن. شيپاگەر وسى ورىنداردان تامىر ۇستاپ
ەمدەپ، ساۋىعۋىنا قولايلىلىق جاراتقان. جالپى العاندا، تامىر ۇستاعاندا قوسقولدىڭ تامىر ۇستاعان ورنىنا عانا سۇيەنۋگە
بولمايدى، ءورت اپاتى، جازاتايىم
زاقىمدىق جاعدايلاردا، دەنەنىڭ باسقا ءتورت ورنىندا
تەكسەرەتىن ورنى مەن ءتاسىل ەتۋ قاجەت. سوندىقتان بۇل ءتورت ورىن قاتەرلى
جاعدايلارمەن اۋىرعانداردا قولدانىلادى.
قازاق
شيپاگەرلىگى تامىردىڭ 6 ورنىنداعى ەڭ كوپ قولدانىلاتىن تامىر ۇستاۋ ورىنى بىلەزىك تامىردان تەكسەرۋ ءادىسى دەپ قارايتىندىعىن
بىلەمىز. ول شۇقىما (سۇق قول)،
نۇقىما (ورتان قول)، قۇردان (اتسىز ساۋساق) ءۇش ساۋساقپەن بىلەزىك بۋىنىن ۇستاپ ناۋقاستى
نارىقتايدى، قازاق شيپاگەرلىگى وسى ءۇش ساۋساقپەن ۇستايتىن
ورىندى ”اڭعاقتىق قۇت“ دەپ اتايدى. قۇت- قان تامىر ورىنى دەگەن ءسوز. اڭعاقتىق
قۇت دەگەنىمىز – بۇل ورىن جۇرەك جۇيەسىنىڭ مەڭگەرۋىندە جانە ىرعاقتى سوعۋىندا، دەنە تۇلعالىق قۋاتىنىڭ كۇشتى – السىزدىگى جانە ادام
اعزاسىنىڭ يقۋاتتىق كۇيىن بەينەلەيدى دەگەن ماعىنادا.
تامىر
ۇستاۋدا ناۋقاس وتىرادى نە شالقاسىنان جاتادى، قولىن كوكىرەك بولىمىمەن ءبىر دەڭگەيدە بوس
ۇستايدى. ساۋساعىن جازىپ، الاقانىن جوعارى قاراتادى، شالقاسىنا جاتسا، قولىن ەكى جانىنا بوس قويادى. دەنە تۇرقى قانداي بولسادا ناۋقاس ادام
تىنىش كۇيدە، ادەتتەگىدەي تىنىس الۋى قاجەت. شيپاگەر وڭ
قولىنىڭ 3 ساۋساعىمەن ناۋقاستىڭ سول بىلەزىك تامىرىن، سول قولدىڭ 3 ساۋساعىمەن وڭ بىلەزىك تامىرىن ۇستاپ تەكسەرۋ كەرەك. شيپاگەر تامىر ۇستاعاندا قولىن بۇگىپ،
تامىرعا ساۋساقتىڭ ەتىن تيگىزۋى قاجەت.
شيپاگەر
الدىمەن بىلەزىك تامىر راي قالىپتى-قالىپسىزدىعىن ءبىلۋ ءۇشىن، ءۇش ساۋساقپەن تامىردى ۇستاپ، اقىرىن باسقاندا 4 ءتۇرلى تۇلعالىق تامىر رايىن سەزە الادى (قاتىمىر تامىر، قاسىرقاق تامىر، قالقاق
تامىر، ۇلبۋىر تامىر)، بۇل – شيپاگەرگە،
اسىرەسە العاشقى ۇيرەنۋشىلەرگە قويىلاتىن نەگىزگى تالاپ. تامىردى
اقىرىن باسىپ ۇستاۋدى قازاق شيپاگەرلىگى ”باس راي“ دەپاتايدى. جەڭىل
باسىپ اۋرۋ-ساۋ ەكەندىگىن بىلەدى. 4 ءتۇرىن ايىرىپ
العاننان كەيىن قاتتىراق
باسىڭقىراسا، مۇشەلىك تامىر سەزىلەدى، مۇنى ”ورتا راي“ دەپ اتايدى. ونان كەيىن تامىردى قاتتى (سالماقتىراق) باسىپ، اعزانىڭ يقۋاتتىق كۇيىن پارىقتايدى؛ اقىرىن
جانە قاتتى باسقاننان كەيىن تامىردى جالعاستى تامىرداعى قاننىڭ اعىسى توقتاعانعا دەيىن ۇستاپ،
سوعۋىن توقتاعانعا دەيىن باسۋ «سوڭعى راي» بولادى. قازاق شيپاگەرلىگى ونى «جيمالى راي» دەپ اتايدى. جيمالى
دەگەن جيۋ، بىرىكتىرۋ دەگەن ماعىنادا. ناۋقاستىڭ قۋاتى، دەنەسىنىڭ ءالسىز-كۇشتىلىگى جانە
مۇشەلەر قۋاتىنىڭ كۇشتى-السىزدىگى، ارقاۋدىڭ تولىق-كەمدىگى، قىسقارتىپ ايتقاندا، ناۋقاستانۋشىنىڭ نەگىزگى قۋاتى، قوزعاۋشى كۇشى، توتەپ بەرۋ
شاماسى قانداي ەكەندىگىن بىلەدى.
ءۇش ساۋساقپەن تامىردى جەڭىل،
قاتتى، توسىپ ۇستاۋ سىندى ءۇش ءتۇرلى تەكسەرۋ ادىسىمەن تۇتاس دەنە مۇشەلەرىنىڭ قۇرىلىم، ءسول، قۋات وزگەرىسىنىڭ ءتۇرلى تامىر رايلار بەينەسىن قولعا كەلتىرەدى، مۇنى قازاق شيپاگەرلىگى «رايلىق سىلكىنىس» دەپ اتايدى، قازاق
تىلىندە قان تامىر سىلكىنىسىنىڭ رايى، احۋالى، ءۇش باسقىش، توعىز ءتۇرلى رايلى بولادى.
bbs.eldawa.com
نەدىن تېپىپ كەلگەن بولسىڭىز چېكىت پەشلىرىنى قويماي ئەسكەرتىڭ. ئاندىن يازغۇچى بىلەن چوقۇم خەۋەرلىشىپ ئۇنىڭ ماقۇللىقىنى ئېلىڭ. ھېلى بىكار يېمىگەن مانتا بىلەن قورسىقىڭىز ئاغرىپ قالىدۇ. سىلەر ئوغۇرلىغان ئېلىمىي ماقالە دەپ جىدەل قاينىمىسۇن ... پايدىلنىش قىممىتىنىڭ قانچىلىك بولىشىدىن قەتئينەزەر ماۋۇ تېمىنى ئۆچۈرۋىتىشىڭلارنى ئۈمۈد قىلىمەن ،ھېلى بىكار ئۇششۇقتىن بىرسى كىرىپ سىلەر ئوغۇرلىغان ماقالە دەپ داۋراڭ سالىدۇ. ياۋۋۋۋۋ، سىلىگە شۇنچە كاتتا ئۇيغۇر تىبابىتىنىڭ ماقالىلىرى يىتىشمەپتۇ دە {:92:}
كامالەتكە يىتىپسىلە جۇما، بىرە كۈن بېرىپ تومۇر تۇتقۇزغاچ بىر دۇئايىڭلىنى ئېلىپ كەلمىسەم
![\"\"](\"images/face/qq/029.gif\"/)
ۋاقتىم يار بەسە تەرجمە قىلىپ بەرسەم بېرەي دېگەنتىم لېكىن ‹تىما ئوغىرلىغان› دېگەن بۇ دىلوغا چېتىلىپ قالماي دەپ بولدى قىلدىم.
ئۇيغۇر تىبابىتىنى باشقىلارغا ئوغۇرلاتماڭلار! ھازىر ئۆزبىك، قازاق، تۈركنىڭ... كۆزى بىزنىڭ تىبابىتىمىزدە
قازاق تىبابىتى دەپ ئاڭلاپ باقماپتىكەنمەن ، بەلكىم ، ئۇيغۇر ياكى خەنزۇ (جوڭيى) تىبابىتىدىن تەرجىمە قىلغان ئەسەر بولىشى مۈمكىن . تەرجىمە ئەسەرنى تەرجىمە قىلدۇرماي ، ئەسلى ئەسەرنى ئىزدەپ بېقىڭ . تومۇر تۇتۇشقا دائىر بىلىملەر ئىكەن ، بۇ خىل مەزمۇنلار ئۇيغۇر تىبابىتىدىمۇ بارغۇ .
ھەممە ئىنكاسچىلارغا رەھمەت.ماڭا كېرىكى مۇشۇ ماقالىنىڭ ئۇيغۇرچە نۇسخىسى . ماۋۇ تېمىنى يۇيىۋېتىڭلار، ئەمدە تور بەتتە قالماق بولامدۇ، جوھۇت بولامدۇ كىمنىڭ نەرسىسىنى يوللىساڭلار يوللاڭلار، قازاقنىڭكىنى يوللىماڭلار، تېما ئىگىسى بۇلارنىڭكىدىن پايدىلىناي دەپ بۇ تېمىنى يوللىسا، بۇلار ئەمدى بىزنىڭ ماقالىمىزنى ئوغۇرلاپتۇ دەپ ماۋۇ تېما ئادىرسىنى ئاستىدىكى ئۇلىنىشقا يوللاپ قويۇپتۇ، تۆۋە...
http://www.senkazakh.com/bbs/forum.php?mod=viewthread&tid=131385&extra=&page=2 ماۋۇ ئادرېستىمۇ مۇشۇ بەتنى يوللاپ قويۇپتۇ... قازاق دېگەن سۆزنىڭ ئوڭىمۇ قازاق، تەتۈرىمۇ قازاق دە...
http://www.senkazakh.com/bbs/forum.php?mod=viewthread&tid=131385&extra=&page=4 خەت نۇسخىسى ۋە كىرگۇزگۇچنى بىز ئۇيغۇرلار ياساپ بەرگەن ھە شۇلارغا ....
9- قەۋەتتىكى dreamcatcherنىڭ يازمىسىدىن نەقىل
ماۋۇ تېمىنى يۇيىۋېتىڭلار، ئەمدە تور بەتتە قالماق بولامدۇ، جوھۇت بولامدۇ كىمنىڭ نەرسىسىنى يوللىساڭلار يوللاڭلار، قازاقنىڭكىنى يوللىماڭلار، تېما ئىگىسى بۇلارنىڭكىدىن پايدىلىناي دەپ بۇ تېمىنى يوللىسا، بۇلار ئەمدى بىزنىڭ ماقالىمىزنى ئوغۇرلاپتۇ دەپ ماۋۇ تېما ئادىرسىنى ئاستىدىكى ئۇلىنىشقا يوللاپ قويۇپتۇ، تۆۋە...
http://www.senkazakh.com/bbs/forum.php?mod=viewthread&tid=131385&extra=&page=2
مەنمۇ ئەگەشتىم ،
تادۇ بەگ ئۆزىڭىز ئوبدان بالىتتىڭىز ، ھاياتىڭىزدىكى ئەڭ چوڭ خاتالىق مۇشۇ بولسا كىرەك .
ناچارنى مەن باستىم .
ئۆزىڭىزنى كۆپ ئاسرا
ئەمدى تىللاشنى باشلىساڭلار بولىدۇ ئەسسەلامۇ ئەلەيكۇم تورداشلار! ياخشىمۇ سىلەر؟
مەن ئۇزۇندىن بىرى ئالدىراشچىلىقتا ئىزدىنىشكە كىرىپ بولالمىغان ئىدىم، بۈگۈن كىرىم مەزكۇر تىمىنى زىيارەت قىلىپلا ئىزدىنىشتە ساپا ئەھلىنىڭ ھەقىقەتەن كەم ئەمەسلىكىنى قايتىدىن ھېس قىلدىم.
ئىنسانلار مەدەنىيىتى ھېچقاچان يەككە ھالدا مەۋجۇد بولغان ئەمەس. ھەر بىر خەلق توپى ئۆز تۇرمۇشىدا ئەتراپتىكى نۇرغۇن قەبىلە كىشىلىرىنىڭ ئارتۇقچىلىقلىرىنى قوبۇل قىلىپ، ئۆز مەۋجۇدلىقىغا پايدىلىق ئامىللارنى كۆپەيتىپ ياشىغان. مانا بۇ بىر خەلىقتە توپلانغان پايدىلىق ئامىللار ھازىرقى زاماندا مەدەنىيەت ھادىسىلىرى، مەدەنىيەت ئامىللىرى دەپ ئاتالماقتا. قازاق خەلقلىرىمۇ بىزلەرگە قانداش، قېرىنداش، دىنداش، مەسلەكداش خەلقلەردۇر. بىزنىڭمۇ يېراق ئەجداتلىرىمىز تاغلاردا چارۋىچىلىق بىلەن شۇغۇللانغان، كېيىنچە تۈزلەڭلىكلەرگە يۈرۈش قىلىپ دېھقانچىلىق شۇغۇللىنىپ شەھەرلەرنى بەرپا قىلغان، بۇنىڭ ئىچىدىن بىر بۆلۈك كىشىلەر سودا بىلەن، ھۈنەر-كەسىب بىلەن شۇغۇللىنىش بىلەن شەھەرلىشىكە باشلىغان، تاغدا ياشىغۇچىلار ئۆز تۇرمۇشىغا مۇناسىب ئۆرپ-ئادەتلەرنى شەكىللەندۈرگەن، دېھقانچىلىق بىلەن شۇغۇللانغۇچىلار كەڭ-ئازادە مۇھىتتا ياشاپ ئۆزىنىڭ ئىش-ئەمگەكلىرىگە قۇلايلىق بولغان تۇرمۇش ئەندىزىسىگە كۆنگەن، شەھەردە توپلىشىپ ياشىغۇچىلار بولسا ئۆزى ياشىغان تار مۇھىتقا مۇناسىپ، زىچ-ئىخچام ھالەتتە ياشاش شەكلىنى بەرپا قىلغان. بۇ ئۈچ خىل مۇھىتتا ياشىغۇچى خەلقلىرىمىز ئۈچ خىل تۇرمۇش شەكلىگە ئىگە بولۇپ ياشىغان، بۇ خىل شەكىل بولسا ئۆرپ-ئادەت دەپ ئاتالغان. دېمەك چارۋىچىلارنىڭ تۇرمۇشى دېھقانلارغا نىسبەتەن جاپالىق، دېھقانلارنىڭ تۇرمۇشى بولسا شەھەرلىكلەرنىڭ تۇرمۇشىغا قارىغاندا جاپالىق.
شەھەرلىكلەر بولسا توپا-تۇماندىن خالى بولغان پاكىزە مۇھىتتا ياشايدۇ. پاكىزىلىققا، ئەخلاققا ئەھمىيەت بېرىدۇ، مۇنتىزىم تەربىيلىنىدۇ، ئىلگىرىكى زامانلاردا يېزا كىشىلىرى ۋە تاغدا ياشىغۇچىلار تەربىيلىنىش يېتەرلىك بولمىغان، شۇ سەۋەپتىن ئۇلار ئوتتۇرىسىدا كۆرۈنەرلىك پەرقلەر كېلىپ چىقىپ، شەرھەلىكلەردىكى ئارتۇقچىلىق مەدەنىيەت يەنى شەھەرلىكلەرنىڭ تۇرمۇش شەكلى دەپ ئاتالغان.
بىز شەھەرلىكلەر ئازراق ئارتۇقچىلىققا ئىگە بولغانلىقىمىز ئۈچۈنلا باشقا قىرىنداشلىرىمىزنى كەمسىتسەك ئەقىلغا مۇۋاپىق بولماس. ئۇلارنى ھاقارەتلىسەك خۇددى ئۆز پۇشتىمىزنى چىشلىگەندەك بئىش بولماسمۇ؟
بىزلەر كۆپ خىل مەدەنىيەتنىڭ تەسىرىگە ئاسان ئۇچرىغان بولساقمۇ قازاق، قىرغىز ۋە تاجىك قىرىنداشلىرىمىزنىڭ بىزگە قارىغاندا ئازراق ئۇچرىغان. ئۇلاردا ئەنئەنىگە ۋارىسلىق قىلىش، ئۆز مەدەنىيىتى، ئۆرپ- ئادەتلىرىنى قوغداش ئىقتىدارى بىزلەرنىڭكىدىن كۈچلۈك. ئۇلار ياشىغان مۇھىت شۇنى بەلگلىگەن. ئەجدادلىرىمىز ئۆزلىرى ياشىغان ئالتاي تاغلىرى، تەڭرى تاغلىرى ۋە قارا قۇرۇم تاغلىرىدىن ۋە تۈزلەڭلىكلىرىدىن چىقىدىغان دورا دەرمەكلەردىن پايدىلىنىپ كېسەل داۋالاش ئەمەلىيىتىنىڭ ئۇزاق تارىخى جەريانىدا ئۇيغۇر مەدىنىيىتىنىڭ سەمەرىسى بولغان ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىبابىتىنىڭ ئاساسىنى تىكلەپ بەرگەن. ئاشۇ تومۇرداشلىق ئاساسىدا بىر-بىرىگە چەمبەرچەس باغلانغان بۇ خىل مەدەنىيەت زەنجىرىنىڭ ھەر بىر ھالقىسىدا يۇقىرىقى دائىرىدە ياشىغان نۇرغۇن قەبىلىلەر تۇرىدۇ. بۇلارنى بىر-بىرىدىن ئايرىۋېتىش-ئايرىم دەپ قاراش ئېغىر خاتالىق. ئۇيغۇر تىبابەت ئاتالغۇلىرىغا نەزەر سالىدىغان بولساق بىز ئىشلەتكەن ئۆت-چۆپ دورىلارنىڭ كۆپ قىسمى ئالتاي ۋە تەڭرى تاغلىرىدىن چىقىدىغانلىقىنى كۆرىۋالغىلى بولىدۇ.
مېنىڭ قارىشىمچە: ئۆزىمىدىن باشقا مىللەتلەرنى قالاق، ھاراقلەش دەپ تىللىساق، كەمسىتسەك ئەقىلغا سىغمايدۇ. قالاقلار بىز ئۇيغۇرلاردا يوقمۇ؟ ھاراق ئىچىدىغانلار بىز ئۇيغۇرلاردا يوقمۇ؟ ئۆزىمىزنىڭ ئەيبىنى يوشۇرۇپ، باشقىلارنى كەمسىتىدىغان ساختا ھاياتنىڭ نېمە كېرىكى؟
ئەسلى تېمىدا بىز ئۇيغۇرلارنىڭ ئابرۇيىغا نۇقسان يەتكۈزىدىغان بىرەر مەسىلە يوقكەن. تاغدا ياشىغۇچىلار ئۆز تىبابىتىدە ساپ ئۆت- چۆپ دورىلارنى تىرىپ ئەكىلىپ ئىشلىتىدىغانلىقى ئېنىق. باشقلار تىرىپ ئەكىلىپ بەرگەن دورىلارنى ئىشلىتىپ تۇرۇپ يەنە نىمانچە يامانلايمىز.
قازاقچىنى بىلمەيدىغانلار ئۆزۈڭلەرنىڭ بىلمەيدىغانلىقىڭلار توغرىلىق پىكىر قىلساڭلار ياكى جىم تۇرساڭلار بىركىم گاچا دېمەيدۇ-دە.
ئۆزى بىلمەيدىغان-چۈشەنمەيدىغان نەرسىلەرگە ھۆكۈم چىقىرىدىغان ئىللەت نىمانچە كۆپتۇ بىزلەردە؟
مەن تادۇبەگ ئەپەندىمنىڭ بۇ تىمىسىنى چىن دىلىمدىن قوللايمەن. ھەمدە ئۇنىڭ بۇ ئەمگىكىگە رەھمىتىمنى بىلدۈرىمەن. بىلمىگەندىن بىلگەن ئەلا.
مەن بىلگنىمچە تەرجىمە قىلىپ قوياي، بۇ سۆزلۈك تەرجىمىسى ئەمەس بەلكى مەزمۇن تەرجىمىسىدۇر.
بىسمىللاھىررەھمانىر رەھىم:
قازاق شىپاگەرلىكىدىكى تۇمۇر رايى
ئاپتۇرى: مەدەتخان قىزى مارجان
ئالتاي ۋىلايەتلىك قازاق تىبابەت شىپاخانىسىدىن
«شىپاگەرلىك بايانى» ناملىق ئەسەرنىڭ ئاپتۇرى ئۆز ئەسىرىدە تومۇرلارنى تۈرلەرگە ئايرىپ، تەرتىپلىك تومۇر، تەرتىپسىز تومۇر، ئوزەك-كەزەك (؟) ئىلمى، قۇۋۋەتلەر، بەدەن رايى ئىلمى قاتارلىقلار بىلەن بىرلەشتۈرۈپ ئىزدىنىپ جانغا ئەسقاتىدىغان تەجرىبىلەرنى قالدۇرغان. ئۇ جانسىرگى (قاراپ، پۇراپ، كۆرۈپ تەكشۈرۈش) كە دائىر مەزمۇنلاردىن قالسا، مانسىرگى (قولنىڭ بىلەيزۈك بوغۇمىدىكى تومۇردىن تۇتۇپ تەكشۈرۈش) ئارقىلىق تومۇرلارنىڭ ئوخشاش بولمىغان ھەرىكەتلىرىدىن بەدەندىكى ئۆزگىرىشلەرگە ھۆكۈم قىلغىلى بولىدۇ دەپ قارىغان...
بۇرۇنقى ھەممىمىزگە ئورتاق بولغان چاغاتاي تۈرك تىلىنى ئىشلىتىۋەرگەن بولساق، بۇ ماقالىنى تەرجىمە قىلىمەن دەپمۇ ئولتۇرماس ئىدۇق! بۇ يەردە بىرسى قازاقنى تىللىمىدى ھەزرەت 2011 ، مەن قازاق دىگەن يەرگە كىرىپ قاراپ باقسىلا ، ئۇيغۇردا ئۇيات يوق ، قالماقنىڭ پۇشتى، مىللەت ئەمەس دەپتىكەن مەيلىلا قېرىنداش بولغانكىن ئۇ قىلغاننى بىز قىلمايلى دىدۇق . ئىشنىڭ باش ئاخىرى مۇشۇنچىلىك ، قازاقچىنى ياخشى بىلگەنكىن سىلىمۇ كىرىپ ئىككى ئېغىز ۋەز ئېيتىپ قويسىلا ، ئۇيغۇر قالماق ئەمەس ، ساپ ياۋروپا ئېرقىدىن دەپ .