سوغدىلار[تەرجىمە]
سوغدىلار
سوغدىلار
ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغان قەدىمى بىر قوۋم بولۇپ،تىلى ھىندى-ياۋرو تىللىرى
سىستېمىسنىڭ ئىران تىللىرى تۈركۈمىگە تەۋە،سوغدىلار بۈگۈنكى ئامۇ دەرياسى بىلەن
سىر دەرياسى ئارلىقىدىكى زەرەپشان دەرياسى ۋادىسىدا سەمەرقەندنى ئاستانە قىلغان
سوغىدىيانا دەيدىغان بىر دۆلەت قۇرغان.
جوڭگو
سالنامىلىرى بولغان سۈينامىدە خاتىرلىنىشىچە سوغدىلارنىڭ ئەجدادلىرى ئەسلى چىليەن
تېغى باغرىدىكى جاۋۋۇ شەھىرى(بۈگۈنكى گەنسۇ جاڭيې) ياشايدىغان بولۇپ كېيىن ھۇنلار
تەرپىدىن مەغلۇب قىلىنىپ ئامالسىز غەربكە ئوتتۇرا ئاسىياغا كۆچكەن ھەم ئۇ يەردە
كاڭئەن دەيدىغان بىر قانچە كىچىك دۆلەتلەرنى قۇرۇپ چىققان،بۇلار دەل جوڭگو
سالنامىلىردىكى داڭلىق توققۇز جاۋۋۇلاردۇر.
سوغدىلارنىڭ
كۈچى ئانچە قۇدىرەت تاپالمىغان،كۆپىنچە باشقا كۈچلۈك مىللەتلەرگە بېقىنىپ
ياشىغان،ئۇلار ئىلگىرى-ئاخىر بولۇپ پېرسىيە ئېمپىرىيەسى ئەھمەنىلەر
سۇلالىسى،ئالېكساندېر ماكېدونىيە ئېمپىرىيەسى،ساكلارنىڭ باكتىرىيە
پادىشاھلىقى،بۈيۈك ياۋچىلار(توخار)نىڭ كۇشان ئېمپىرىيەسى تاجاۋۇزى ۋە
ھۆكۈمرانلىقىغا ئۇچىرىغان،كېيىن يەنە پېرسىيە ساسانىلار سۇلالىسى،ئاق ھۇنلار ۋە
غەربى تۈركلەرگە تەۋە بولغان،ئاخىردا ئىسلاملىشىپ كەتكەن.بۈگۈنكى ئۆزبېكىستاندا
سوغىدىلارنىڭ ئەۋلادىلىرى بار.
غەرب
سالنامىلىردا ھۇنلارنىڭ سەردارى ئاتىللا ئۆلگەندىن كېيىن ئۇنىڭ بىر ھۇن ئىسىملىك
ئوغلى قىرىمدىكى سوغداق دېگەن جايغا چېكىنگەن، بۇ يەردىكى سوغداق دېگەنمۇ
سوغىديانا دېگەن سۆزنىڭ بىر ۋاريانتى ھېسابلىندۇ.
سوغدىلار
يىپەك يولىدىكى ئاكتىپ سودىغا ماھىر بىرمىللەت بولۇپ بۇددا نوملىرنىڭ جوڭگوغا
تارقىلىپ كىرىشى ۋە تەرجىمە قىلىنىشىغا زور تۆھپە قوشقان.ئۇندىن باشقا،سوغدىيانا
تارىختا ئاتەش دىنى،بۇددا دىنى،مانى دىنى،نېستۇرى دىنى ۋە ئىسلام دىنىنىڭ قوشۇلۇش
جايى.سوغدىلار ئىلگىرى مانى دىنىنى ئۇيغۇرلارغا تارقاتقان،ئۇيغۇرلارنىڭ قاغانى
بۆگۈقاغان مانى دىنىنى خانلىقىنىڭ دۆلەت دىنى قىلىپ بېكىتكەن،زور تۈركۈم سوغدىلار
ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقىدا ئولتۇراقلاشقان.سوغدىلار سودىغا ئىنتايىن ماھىر بولۇپ
ئۇلارنىڭ قەدىمى شەرقتە جوڭگودىن غەربتە پېرسىيەگە،جەنۇبتا ئافغانىستان ۋە
ھىندىستانلارغا يەتكەن،سوغدىلار يەنە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى نۇرغۇن كارۋانلارغا
يولباشلىغۇچى بولغان،لياڭجۇدىمۇ ئولتۇراق رايونلىرى بولغان.جوڭگونىڭ تاڭ سۇلالىسى
دەۋردە زور تۈركۈم توققۇز جاۋۋۇ غۇزلىرى تاڭ ئاستانىسى چاڭئەنگە كېلىپ سودا
قىلغان،تاڭ سۇلالىسنى زىل-زىلىگە سالغان ئۆڭلۈك-سۆيگۈن توپىلىڭىنى قوزغىغۇچى
ئۆڭلۈك بىلەن سۆيگۈنلەرمۇ سوغدىلار بىلەن قانداشلىقى بار.
سوغدىلارنىڭ
تىلى ھىندى-ياۋرو تىللىرى سىسىتېمىسىدىكى ئىران تىللىرى تۈركۈمىنىڭ شەرقى ئىران
تارمىقىغا تەۋە،سوغدى يېزىقى بولسا سۈرىيە يېزىقىدىن كەلگەن،كېيىن ئۇيغۇرلار
سوغدىلاردىن سوغدى يېزىقى قوبۇل قىلىپ قەدىمقى ئۇيغۇر يېزىقىنى بارلىققا
كەلتۈرگەن،كېيىن يەنە موڭغۇللار قەدىمقى ئۇيغۇر يېزىقىدىن موڭغۇل يېزىقىنى،مانجۇ
ۋە شىبەلەر موڭغۇل يېزىقىدىن مانجۇ ۋە شىبە يېزىقلىنى بارلىققا كەلتۈرۈشكەن.
تەرجىمىدە:ياغلاقار مەنبە:http://zh.wikipedia.org/wiki/%E7%B2%9F%E7%89%B9
ماخمۇت كاشغەرىينىڭ «تۇركىي تىللار دىۋانى» دىكى يازمىلارغا ئاساسلانغاندا ، سوغدىلارنىڭ ئەسلى ئانا ماكانى گەنسۇدىكى جاۋۋۇ بولماستىن، بەلكى بۇخارا ۋە سەمەرقەنتلەردۇر . ئۇلار كىيىن بالاساغۇنغا كۆچكەن ، يەنە بارا- بارا شەرىقلەرگە يۆتكەلگەن. ئاۋال تۇرپان تەرەپلەرگە ئاندىن گەنسۇ ۋە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكلەردە ئولتۇراقلاشقان. شۇڭا دىۋاندا مۇنداق دىيىلىدۇ : «ئۇلارنىڭ كۆپۇنچىسى تۈرۈك ، ... بېشبالىق ، قۇجۇ رايۇنلىرىدا سوغدىلارنىڭ 5 كەنتى بار ئىدى» .لىكىن توققۇز جاۋۇپ ئۇيغۇرلىرى شەرىقتىن غەرىپكە كۆچكەن، بۇنى چۇشەنمەك تەس....
ياغلىقارنىڭ چۇشەنچە بىرىشىنى ئۆتىنىمىز.
تېمىڭىزغا تەشەككۇر !
ھازىر بىر يەلەدە تۈۋەندىكى گەپ ئېقىپ يۈرۈپتۇ،،گەرچە بۇ گەپكە قاتتىق قارىشى بولساممۇ ئۆز نۇقتىنەزىرىمنى قوللىغىدەك ئىسپات تاپالمادىم، ئىشقىلىپ ھازىرقى ئەھۋالىمىزنى بۇرۇنقى ئەجداتلىرىمىزنىڭ بىر قىسمىغا ئارتىپ قۇيۇش توغرا ئەمەس،شۇڭا مۇناسىۋەتلىك مۇنۇ تىمىنىڭ ئاستىغا يوللۇدۇم،قېنى بىر نەرسە دەپ بېقىڭلا پىرلىرىم1- قەۋەتتىكى matimatikaنىڭ يازمىسىدىن نەقىل
ماخمۇت كاشغەرىينىڭ «تۇركىي تىللار دىۋانى» دىكى يازمىلارغا ئاساسلانغاندا ، سوغدىلارنىڭ ئەسلى ئانا ماكانى گەنسۇدىكى جاۋۋۇ بولماستىن، بەلكى بۇخارا ۋە سەمەرقەنتلەردۇر . ئۇلار كىيىن بالاساغۇنغا كۆچكەن ، يەنە بارا- بارا شەرىقلەرگە يۆتكەلگەن. ئاۋال تۇرپان تەرەپلەرگە ئاندىن گەنسۇ ۋە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكلەردە ئولتۇراقلاشقان. شۇڭا دىۋاندا مۇنداق دىيىلىدۇ : «ئۇلارنىڭ كۆپۇنچىسى تۈرۈك ، ... بېشبالىق ، قۇجۇ رايۇنلىرىدا سوغدىلارنىڭ 5 كەنتى بار ئىدى» .
لىكىن توققۇز جاۋۇپ ئۇيغۇرلىرى شەرىقتىن غەرىپكە كۆچكەن، بۇنى چۇشەنمەك تەس....
ياغلىقارنىڭ چۇشەنچە بىرىشىنى ئۆتىنىمىز.
تېمىڭىزغا تەشەككۇر !
------------------
مەن سوغدىلارنى بۈگۈنكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئېتنىك مەنبەسىنىڭ بىرى دەپ بىلىدىكەنمەن.
سوغدىلار پارس تىللىق خەلق، تاجىكلار بىلەن پارسلارنىڭ ئەجدادى.ياپون ئالىمى مورى ماسائو قەدىمكى تۈركلەر بەك ئاقكۆڭۈل، ساددا خەلق ئىدى. سوغدىلار ئۇلارنىڭ تەبىئىتىنى بۇزۇۋەتتى دەپ يازسا، يەنە بىر چىن ئالىمى كاشغەر ئەتراپىدا نۇرغۇن سوغدى ياشايتتى، سودا-تىجارەتكە بەك ماھىر ئىدى. پايدا مەنپەئەتنى دەپ تىيىننىڭ ئۈستىدە تىك تۇراتتى. قان قېرىندىشى بولسىمۇ سودىدا يۈز خاتىرە قىلمايتتى دەپ يازىدۇ. ھەقىقەتەن سوغدىلار يىپەك يولىدا بەك جانلىق پائالىيەت قىلغان، يىپەك يولىدىكى يەھۇدىلار دەپ نام ئالغان خەلق ئىدى. سۈي،تاڭ سۇلالىلىرى دەۋرىدە شىئەن دۇنخۇاڭ ئەتراپلىرىدا نۇرغۇن سوغدى مەھەللىلىرى بار ئىدى. ئۇلار يىپەك يولىدا سودا تىجارەت قىلىشتىن سىرت مەدەنىيەت تارقىتىش بىلەنمۇ شۇغۇللاندى. مانى، زاروئاستىر دىنلىرىنى ھەمدە يېزىق مەدەنىيىتىنى تارقاتتى. ئۇلار ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقىغا دىن تارقىتىش، تىجارەتتە قاقتى سوقتى قىلىش، پىتنە تارقىتىشتەك ئىشلار بىلەن شۇغۇللىنىپ ئۇيغۇر دۆلىتىنىڭ گۇمران بولۇشىغا سەۋەبچى بولدى. كېيىنكى كۈنلۈكتە ئۇيغۇرلارغا سىڭىشىپ كېتىش يولى بىلەن ئىزچىل مەپكۈرە بۇلغاش پائالىيىتى بىلەن شۇغۇللىنىپ، ئۇيغۇرلارنىڭ مىللىي كىملىكىنى ئۇنتۇشىغا سەۋەب بولدى. ئۇلار تارىخ سەھنىسىدىن ئاللىقاچان يۈتكەن بولسىمۇ قېنىمىزدا شەيتاندەك ئايلىنىپ ئۆز بۇزغۇنچىلىقىنى داۋاملاشتۇرماقتا. ئىراندىكى پارسلار، تاجىكىستان، ئۆزبېكىستان، ئافغانىستاندىكى تاجىكلارنىڭ ھەرىكىتى ئۆتمۈشتىكى سوغدىلار پائالىيىتىنىڭ بۈگۈنكى داۋامىدۇر. ئۇلار ھەددىدىن زىيادە ئەقىللىقلىقى بىلەن مەدەنىيەت جەھەتتە مۇتلەق ئۈستۈنلۈكنى ساقلاپ كەلدى. تۈركلەرنى ئېشەك دەپ ھاقارەتلەش ئارقىلىق تۈرك دۇنياسىغا مەڭگۈ دۈشمەنلىكىنى بىلدۈرۈپ كەلدى. ئۆتكەن قەدىم زاماندا جوھۇت چىقماس ۋاقىتتا سوغداق دېگەن بىر خەلق قەدىم يىپەك يولىدا. يېزىلغانتى ئاۋېستا شۇ سوغداقلار قول بۇ يازمىنى ئاخىرىدا aplapsaplap تەھرىرلىگەن. ۋاقتى 2014-7-16 19:57
ماۋۇسى قاپىيەلكىكەن：
ئۆتكەن قەدىم زاماندا جوھۇت چىقماس ۋاقىتتا سوغداق دېگەن بىر خەلق قەدىم يىپەك يولىدا. يېزىلغانتى ئاۋېستا شۇ سوغداقلار قولىدا ھىلە مىكىر قامۇسى يېزىلماستا تابغاچتا. ئۇرۇق-تۇغقان قېرىنداش ئۇنىڭغا ھېچ ئەرزىمەس ساتار ئىدى ھەممىنى پايدامەنپەئەت ئالدىدا. تىك تۇراتتى تىيىننىڭ يىڭنە بولسا ئۈستىدە تۆشۈكىدىن يىڭنىنىڭ ئۆتەتتى مىڭ مەرتىۋە. يارالماستا يەھۇدى يەر يۈزىدە بار ئىدى پاسىقلىقتا جوھۇتقا دەرس بېرەتتى، پىر ئىدى. شەيتان لەئىن كۆرۈنسە سوغداقچىلىق كۆرۈنەر بۇ لەنىتى ئالدىدا تۈرك، تابغاچ يىپ ئېشەر. سوغدىيانا، بۇخارا بەدەخشان ھەم خۇراسان تاجىكىستان ھەم ئىران جاھانغا كەڭ تارالغان. سودا-سېتىق، سەپسەتە بۇزۇق ئىللەت ھەر نەرسە ئۇنىڭ بىلەن تارايتتى ئالتەشەگە،چاڭئەنگە. چۆكۈپ پارس بىر زامان تۈرك سوراپ يەر جاھان سوغداق ئىزسىز يوقىلىپ ئارغۇلار دەپ ئاتالغان. يوقالمىدى ئۇ بەدبەخ ھەر ئۇيغۇرنىڭ قېنىدا پەقەت چاپان يۆتكىدى چاندۇرار ھەر ئىشىدا. ئەلمىساقتىن تا بېرى پىتنە، سۇخەن ھۈنىرى ئەسكىلەردۇر سوغدىقى ئادىمىيسى ئۇيغۇرى.
:( خەتكۈچ！ خەتكۈچ！ خەتكۈچ！