مىللىي ئارمىيىنىڭ قىسىم قۇرۇلمىسى توغرىسىدا
مىللىي ئارمىيىنىڭ قىسىم قۇرۇلمىسى توغرىسىدا
ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى ھازىرقى زامان تارىخىمىزدىكى چوڭ تارىخىي ۋەقەلەرنىڭ بىرى بولۇپ، ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى پارتلىغان 1944 - يىلى 8 - ئايدىن تارتىپ 1945 - يىلى 9 - ئايغىچە بولغان بىر يىلغا يەتمىگەن ۋاقىت ئىچىدە ئىلى، تارباغاتاي، ئالتاي قاتارلىق ئۈچ ۋىلايەتنى ئازاد قىلىپ، ئىنقىلاب ئوتىنى ئۈرۈمچى، قەشقەر، يەكەن، ئاقسۇ، قارا شەھەر، تۇرپان قاتارلىق ۋىلايەتلەرگە تۇتاشتۇرۇپ، گومىنداڭنىڭ شىنجاڭدىكى ھۆكۈمرانلىقىنى ئاغدۇرىۋېتىشكە ئاز قالدى. بۇ ماقالىدا ئۈچ ۋىلايەت قوراللىق كۈچلىرىنىڭ تەرەققىي قىلىپ مۇنتىزىم ئارمىيە بولۇپ قۇرۇلغانلىقى ۋە ئازادلىقتىن كېيىن ئۆزگەرتىپ تەشكىل قىلىنىپ، ئاخىرىدا ئەمەلدىن قالدۇرۇلغانغىچە بولغان جەريانلىرىدىكى قىسىم قۇرۇلمىسى تونۇشتۇرۇلىدۇ.
ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى پارتلاشنىڭ ئىچكى - تاشقى سەۋەپلىرى
ئىچكى ئامىل:
1931 - يىلىدىكى قۇمۇل قوزغىلىڭىنىڭ تەسىرىدە پۈتۈن شىنجاڭغا ئىنقىلاب ئوتى تۇتۇشۇپ جىن شۇرېننىڭ ئەكسىيەتچى ھۆكۈمرانلىقى لىڭشىپ قالدى، بۇ پۇرسەتتىن پايدىلانغان جىن شۇرېننىڭ قول ئاستىدىكى ئەمەلدارلاردىن چېن جۇڭ، تاۋ مېڭيۆ، لى شياۋتيەن قاتارلىقلار ئاق ئورۇس ئەسكەرلەر بىلەن بىرلىشىپ 1933 - يىلى 4 - ئاينىڭ 12 - كۈنى سىياسىي ئۆزگىرىش قوزغاپ جىن شۇرېننى قوغلىۋەتتى بىراق ئۇلارنىڭ ھەربىي كۈچى يېتەرلىك بولمىغانلىقى ئۈچۈن چوڭ ھوقۇق شۇ چاغدىكى ھەربىي قوماندان شېڭ شىسەينىڭ قولىغا چۈشتى. شېڭ شىسەي تەختكە چىققاندىن كېيىن سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ياردىمى بىلەن ما جۇڭيىڭنىڭ كۈچلىرىنى تارمار قىلدى، خوجىنىياز ھاجىنى ئۆزى بىلەن ھەمكارلىشىشقا مەجبۇر قىلدى. شۇنداق قىلىپ قىسقىغىنا بىر يىل ئىچىدە پۈتۈن شىنجاڭنىڭ ( خوتەندىن باشقا) ھەممە يېرىنى ئۆزىنىڭ كونتروللۇقىغا ئالدى. شېڭ شىسەي تەختكە چىققان دەسلەپكى مەزگىللەردە بەزىبىر ئىلغار سىياسەتلەرنى يولغا قويۇپ شىنجاڭنىڭ مەدەنىيەت ۋە ئىقتىساد ساھەسىدە بەلگىلىك تەرەققىياتلارنى قولغا كەلتۈردى. بىراق كېيىن ئۆزىنىڭ ئەپتى بەشىرىسىنى ئاشكارىلاپ تېررورلۇق ھۆكۈمرانلىقنى يولغا قويۇپ شىنجاڭدىكى ھەر مىللەت خەلقىنى دەھشەتلىك ئېكسپىلاتاتسىيە قىلدى. سۈيقەستلىك توپىلاڭ ئەنزىلىرىدىن بىرقانچىنى ئويدۇرۇپ چىقىرىپ ھەر مىللەت خەلقىدىن نەچچە يۈزمىڭ ئادەمنى ئۆلتۈردى. نەتىجىدە شىنجاڭدىكى ھەر مىللەت خەلق ئاممىسى ھاياتى كاپالەتكە ئىگە بولالماي دەككە - دۈككىدە كۈن ئۆتكۈزىدىغان ھالغا چۈشۈپ قالدى. سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن مۇناسىۋەتنى ئۈزۈپ، چېگرىنى تاقىغاندىن كېيىن كۈندىلىك تۇرمۇش بۇيۇملىرى قىس بولۇپ، مال باھاسى ئۆسۈپ ھەر مىللەت ئاممىسىنىڭ تۇرمۇشىمۇ قىيىن كۈندە قېلىپ خەلقنىڭ نارازىلىقى كۈندىن - كۈنگە قوزغىلىپ، غەزەپ - نەپرىتى چەككە يەتتى. ئاددىي خەلقتىن تارتىپ يۇقىرى قاتلام كىشىلەرگىچە بولسۇن شېڭ شىسەي ھۆكۈمىتىدىن نارازى بولمىغىنى قالمىدى.
30- يىللاردىكى شىنجاڭ تارىخىغا زور تەسىر كۆرسەتكەن تۆت مەشھۇر شەخس: خوجانىياز ھاجى، شېڭ شىسەي، جىن شۇرېن، ما جۇڭيىڭ
تاشقى سەۋەب:
1933 - يىلى شېڭ شىسەي تەختكە چىققاندىن كېيىن، دەسلەپتە سوۋېت ئىتتىپاقىغا يېقىنلىشىپ بارلىق سىياسەتلىرىنى سوۋېت ئىتتىپاقىغا مايىل قىلىپ ئېلان قىلدى ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ زور مىقداردىكى ئادەم كۈچى ۋە ماددىي كۈچ ياردىمىنى قوبۇل قىلدى. بۇنىڭ بىلەن شىنجاڭدا سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ تەسىرى ئېشىپ، شىنجاڭ رايونى سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ تەسىر دائىرىسىدىكى رايون بولۇپ قالدى. شۇ دەۋردە ھۆكۈمەتنىڭ ھەممە تارماقلىرىدا سوۋېت ئىتتىپاقى مەسلىھەتچىلىرى بار بولۇپ، ئەمىلى ھوقۇق شۇلارنىڭ قولىدا ئىدى. شېڭ شىسەي ئويدۇرۇپ چىقارغان توپىلاڭ ئەنزىلىرىدىكى جىنايەتچىلەرمۇ موسكۋادىن تەستىق كەلگەندىن كېيىن بىر تەرەپ قىلىناتتى. بىراق 1942 - يىلىغا كەلگەندە شېڭ شىسەي سوۋېت ئىتتىپاقىدىن يۈز ئۆرۈپ، ئۆزىنى گومىنداڭنىڭ قوينىغا ئاتتى ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ خادىملىرىنى قوغلاپ چىقىرىپ، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ شىنجاڭدىكى تەسىر كۈچلىرىنى پۈتۈنلەي تازىلىدى. شۇنىڭ بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقىدا شېڭ شىسەينى ئاغدۇرۇپ تاشلاپ، ئەسلىدىكى ھالەتنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش مۇددىئاسى پەيدا بولدى. بۇ مۇددىئانى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن شىنجاڭدا چوقۇم بىر ئىنقىلاب پارتلاش كېرەك ئىدى. سوۋېت ئىتتىپاقى ھۆكۈمىتى شىنجاڭدىكى ھەر مىللەت خەلقىنىڭ شېڭ شىسەينىڭ زۇلۇمىغا بولغان قارشىلىقىدىن پايدىلىنىپ ئىش ئېلىپ بېرىشنىڭ تەييارلىقىغا كىرىشىپ كەتتى. بۇنىڭ ئۈچۈن قىلغان كونكرېت ئىشلارنىڭ بىرى ئالتاينىڭ كۆكتوقاي، چىڭگىل ناھىيىلىرىدىكى قازاق خەلقىنىڭ شېڭ شىسەيگە قارشى قوزغىلىڭىنى قوللاش، يەنە بىرى شېڭ شىسيەينىڭ ئاق تېرورلۇقىدىن ئۆزىنى قاچۇرۇپ، شىنجاڭدىن سوۋېت ئىتتىپاقىغا قېچىپ چىققان ھەر مىللەت ياشلىرىنى يىغىپ ئۇلارغا ھەربىي تەلىم تەربىيە ئېلىپ بېرىش ئىدى سەيدۇللا سەيپۇللايوف ئەپەندىنىڭ « مەن شاھىت بولغان ئىشلار » ناملىق كىتابىدا يېزىشىچە سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ مۇناسىۋەتلىك ئورگانلىرى پامىر ئېتىكىدە ئىسھاقبېك مۇنۇنوف، پالىنوفلارنىڭ باشچىلىقىدا 500 نەچچە كىشىلىك بىر پارتىزان ئەترىتى قۇرۇپ ئۇلارنى ئاتۇش چېگرىسىدىن ئۆتكۈزۈپ جەنۇبىي شىنجاڭدا ئىنقىلاب قوزغىماقچى بولغان. بىراق ئارىدىن خائىن چىققانلىقتىن پىلان ئەمەلگە ئاشماي قالغان. يەنە ئابدۇكېرىم ئابباسوف، ئالېكساندىروفلار باشچىلىقىدا بىر گۇرۇپپا تەشكىل قىلىپ ئۇلارغا ھەربىي تەلىم - تەربىيە ئېلىپ بارغان. يەنە ئىلى ۋىلايىتىدىن قېچىپ چىققان پاتىخ مۇسلىموف ( تاتار)، سەيدۇللا سەيپۇللايوف، قۇربان بۇرھانىدىن (ئۇيغۇر)، رەپىق بايچۇرىن (تاتار) قاتارلىق 10 نەچچە نەپەر ياشنى ئالمۇتا ئەتراپىدىكى بىر ساناتورىيىدە تەربىيىلەپ پۇرسەت تۇغۇلغاندا، چېگرىدىن كىرگۈزۈپ ئىلى ۋىلايىتىدە ئىنقىلاب قوزغىماقچى بولغان.
سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئەينى چاغدىكى شىنجاڭ مەسىلىسىگە مۇناسىۋەتلىك تۆت كاتتىۋېشى: سوۋېت ئىتتىپاقى ئالىي رەھبىرى سىتالىن؛ سوۋېت ئىتتىپاقى تاشقى ئىشلار كومېسسېرىياتىنىڭ رەئىسى مولوتوف، سوۋېت ئىتتىپاقى دۆلەت بىخەتەرلىك كوممېتېتى ( ك گ ب) نىڭ باشلىقى بېرىيە؛ سوۋېت ئىتتىپاقى ھەربىي ئىشلار كومېسسېرىياتىنىڭ رەئىسى ۋورشىلوۋ.
سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئىلىدا تۇرۇشلۇق كونسۇلى دوباشىن ئېلىخان تۆرە، ھېكىمبەك غوجا قاتارلىق يەرلىك يۇقىرى قاتلام زاتلىرى بىلەن مەخپىي ئالاقىلىشىپ ئۇلارنى قوزغىلىپ شېڭ شىسەينىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاغدۇرۇپ تاشلاشقا دەۋەت قىلغان ۋە ئېلىخان تۆرە باشچىلىقىدا « ئازادلىق تەشكىلاتى » قۇرۇلۇپ مەسچىتلەردە تەشۋىقات خىزمەتلىرى ئىشلىنىپ، ئىنقىلابنىڭ تەييارلىق خىزمەتلىرى ئىشلەندى.
غۇلجىدا قۇرۇلغان " ئازاتلىق تەشكىلاتى "نىڭ رەئىسى ئېلىخات تۆرە ۋە ھېكىمبەگ غوجا
يۇقىرىقىدەك تەييارلىقلاردىن كېيىن 1944 - يىلى 8 - ئاينىڭ بېشىدا پاتىخ مۇسلىموف ( تاتار) باشچىلىقىدىكى 7 كىشىلىك كىچىك ئەترەت قورغاس چېگرىسىدىن كىردى ۋە نىلقا ناھىيىسىدىكى ئۇلاستاي تېغىغا بېرىپ ئەكبەر ( قازاق) قاتارلىقلار بىلەن كۆرۈشۈپ قوزغىلاڭنىڭ مەسلىھەتىنى قىلىشتى.
پارتىزانلىق دەۋرى
1944-يىلى 8-ئاينىڭ 14-كۈنى ئۇلاستاي تېغىدا پاتىخ مۇسلىموف (تاتار)، ئەكبەر (قازاق)، سىيىت (قازاق)، قۇربان بۇرھانىدىن (ئۇيغۇر)، رەپىق بايچۇرىن (تاتار)، غېنى مەھەممەتباقى (ئۇيغۇر)، نۇر ئوبۇلۇف (ئۇيغۇر)، ئوسمان ئىبراھىموف (ئۇيغۇر)، ھوشۇر مامىتوف (ئۇيغۇر)، خەمىت مۇسلىموف (تاتار)، مولداجان (قازاق)، سېريۇژا لاپشىن (رۇس) قاتارلىق كىشىلەرنى يادرو قىلغان پارتىزانلار ئەترىتى قۇرۇلدى ۋە ۋاقىتلىق قوماندانلىق شتابى تەسىس قىلىندى. پاتىخ مۇسلىموف باش قوماندان، ئەكبەر، سېريۇژا لاپشىن مۇئاۋىن باش قوماندان بولدى. ئۇنىڭ تۆۋىنىدە ئۈچ تارماق ئەترەت تەشكىل قىلىندى. 1-چوڭ ئەترەتكە ئەكبەر باتۇر، سىيىتلار قوماندان بولدى، ئۇنىڭ ئادەم سانى تەرەققىي قىلىپ 11-ئايغا بارغاندا تەخمىنەن 600 ئادەمگە يەتتى، 2-چوڭ ئەترەتكە غېنى باتۇر، ئوسمان ئىبراھىموف قوماندانلىق قىلدى، ئۇنىڭ ئادەم سانى تەرەققىي قىلىپ 11-ئايغا بارغاندا تەخمىنەن 600 ئادەمگە يەتتى، 3-چوڭ ئەترەتكە شۇتوف ئىۋان، خەمىت مۇسلىموف قوماندانلىق قىلدى. ئۇنىڭ ئادەم سانى تەرەققىي قىلىپ 11-ئايغا بارغاندا تەخمىنەن 600 ئادەمگە ئادەمگە يەتتى. پارتىزان ئەترىتى قۇرۇلغاندىن كېيىن، 8 - ئاينىڭ 17 - كۈنى نىلقىدىن بۇلارنى تۇتۇشقا كەلگەن ساقچى ئىدارىسىنىڭ ئادەملىرىنى يوقىتىپ تۇنجى غەلىبىنى قولغا كەلتۈردى ۋە بىرقانچە قېتىملىق غەلىبىلىك جەڭلەرنى قىلىپ پارتىزانلارنىڭ كۈچى بارغانچە ئۇلغايدى. 10 - ئاينىڭ 5 - كۈنى نىلقا ناھىيە بازىرىغا ھۇجۇم قىلىپ، بىر كېچە - كۈندۈز جەڭ قىلىشى ئارقىلىق 7 - كۈنى ناھىيە بازىرىنى ئىشغال قىلدى. ۋە غۇلجىدىن كەلگەن گومىنداڭنىڭ ياردەمچى قوشۇنلىرىنى مەغلۇپ قىلدى.
فاتىخ باتۇر، ئەكبەر باتۇر، خەمىت باتۇر
1944-يىلى 11-ئاينىڭ 6-كۈنى «ئازادلىق تەشكىلاتى » غۇلجىدا «ھەربىي قوماندانلىق شتابى» نى قۇرۇپ ئىلى ۋىلايىتىنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى تارقاق ھەرىكەت قىلىۋاتقان پارتىزان ئەترەتلىرىگە بىر تۇتاش قوماندانلىق قىلىشنى قارار قىلدى. سوۋېت ئىتتىپاقى ئوفىتسېرى پېتىر رومانوۋىچ ئالىكساندىروف باش قوماندان بولدى، ئۇنىڭ ئەزالىرى رەھىمجان سابىر ھاجى، ئابدۇكېرىم ئابباسوف، ۋ. م. ماژاروف، قاسىمجان قەمبىرى قاتارلىقلاردىن تەركىپ تاپتى. ھەربىي قوماندانلىق شتابى 11- ئاينىڭ 7- كۈنى ( سوۋېت ئۆكتەبىر ئىنقىلابىغا 27 يىل تولغان كۈنى) شەھەر بويىچە قوزغىلاڭ كۆتۈرۈشنى، نىلقا پارتىزانلىرىنىڭ غۇلجىغا ھۇجۇم قىلىشىغا ماسلىشىشنى قارار قىلدى.
سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەلىكىگە قېچىپ بارغان ھەر مىللەت ياشلىرىدىن تەشكىللەنگەن پارتىزان ئەترىتى 11- ئاينىڭ 7- كۈنى سەھەرگە ئۈلگۈرۈپ ئابدۇكېرىم ئابباسوفنىڭ قوماندانلىقىدا غۇلجا شەھىرىگە يېتىپ كەلدى ۋە ۋاڭ قادىر بېغىدا مەشىق قىلىۋاتقان گومىنداڭنىڭ ئۇيغۇر ئەسكەرلەردىن تۈزۈلگەن يۈز كىشىلىك كىچىك قوشۇنىنى تەسلىم قىلدۇرۇپ، يېڭى بىر ئەترەت تەشكىل قىلدى بۇ ئەترەتكە ئارۇپ ئەۋزى (تاتار) كوماندىر، ئايتۇغان يۇنۇچى (تاتار) مۇئاۋىن كوماندىر بولۇپ قوشۇننى يېتەكلەپ دەرھال قورچاق ئىلى ۋىلايەتلىك ساقچى ئىدارىسىگە ھۇجۇم قىلدى.
نىلقا پارتىزانلىرى پاتىخ باتۇر، غېنى باتۇر قاتارلىقلارنىڭ يېتەكچىلىكىدە غۇلجا شەھىرىگە شەرق تەرەپتىن ھۇجۇم قىلىپ كىردى.
بىرنەچچە كۈنلۈك كەسكىن جەڭ ئارقىلىق 11 - ئاينىڭ 12 - كۈنىگە كەلگەندە غۇلجا شەھىرىنىڭ ھەرەمباغ، ئايرودروم، لەڭشاڭ بۇتخانىسى قاتارلىق ئورۇنلاردىن باشقا جايلىرى پارتىزانلار تەرىپىدىن ئازاد قىلىندى. بۇ جەرياندا گومىنداڭنىڭ 400 دىن ئارتۇق ئەسكىرى يوقىتىلدى، 150 دىن كۆپرەك ئەسكىرى ئەسىر ئېلىندى.
پارتىزانلار ھەرەمباغ قاتارلىق جايلارغا كىرىۋالغان دۈشمەنلەرنى قورشاپ داۋاملىق ھۇجۇم قىلدى ۋە كەسكىن كۈرەشلەر ئارقىلىق 1945 - يىلى 2 - ئاينىڭ 1 - كۈنىگە كەلگەندە غۇلجا شەھىرىنى تولۇق ئازاد قىلدى. ھەرەمباغقا ھۇجۇم قىلىش ئۇرۇشى 80 نەچچە كۈن توختىماي داۋام قىلدى. ئۇرۇش جەريانىدا پارتىزانلار گومىنداڭ ئەسكەرلىرىدىن 1600 ئادەمنى يوقاتتى، 3700 دىن كۆپرەك ئادەم (بۇنىڭ كۆپىنچىسى گومىنداڭ قوشۇنلىرىنىڭ ئائىلە تاۋابىئاتلىرى ۋە خەنزۇ ئامما) نى ئەسىرگە ئالدى، مىلتىقتىن 2100 نەچچىنى مىناميوتتىن 6 نى، ئېغىر - يېنىك پىلىموتتىن 98 نى، ئايروپىلاندىن 54 (تولىسى زەخىملەنگەن) نى، ئاپتوموبىلدىن 16 نى ۋە باشقا كۆپلىگەن ھەربىي ئەشيالارنى غەنىمەت ئالدى.
غۇلجا شەھىرىدە كەسكىن جەڭلەر بولۇۋاتقاندا ئىلى ۋىلايىتىنىڭ باشقا جايلىرىدىمۇ كۈرەشلەر جۇش ئۇرۇپ راۋاجلاندى. سۈيدۆڭ ناھىيىسىدە موگوتنوفنىڭ قوماندانلىقىدا ھەر مىللەت ياشلىرىدىن سۈيدۆڭ پارتىزانلىرى تەشكىل قىلىندى، كەڭسايدا فاتى ئىۋانوۋىچ لېسكىننىڭ باشچىلىقىدا كەڭساي پارتىزانلىرى تەشكىل قىلىنىپ ئۈرۈمچىدىن ياردەمگە كەلگەن گومىنداڭ قوشۇنلىرىنىڭ ئالدىنى توسۇپ ئۇرۇش قىلدى. مەنسۇر لومىيوۋ (خۇيزۇ) باشچىلىقىدا تۇڭگان پارتىزان ئەترىتى تەشكىل قىلىنىپ سۈيدۆڭ پارتىزانلىرىغا ماسلىشىپ ئۇرۇش قىلدى. ئارىشاڭ ناھىيىسىدە ئېردەنى ( موڭغۇل) باشچىلىقىدا موڭغۇل پارتىزان ئەترىتى تەشكىل قىلىنىپ بۆرتالا ئەتراپىدىكى گومىنداڭ قوشۇنلىرىنى ئىسكەنجىگە ئالدى. تېكەس، موڭغۇلكۈرە، توققۇزتارا، كۈنەس قاتارلىق ناھىيىلەردىكى خەلقمۇ قوزغىلىپ گومىنداڭ ھاكىمىيىتىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش كۈرەشلىرىگە ئىشتىراك قىلدى.
مۇنتىزىم ئارمىيە دەۋرى ( 1945 – يىلىدىن 1946 – يىلىغىچە)
1944-يىلى 11-ئاينىڭ 12-كۈنى غۇلجىدا « شەرقى تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى » ۋاقىتلىق ھۆكۈمىتى قۇرۇلدى.
« شەرقىي تۈركىستان ۋاقىتلىق ھۆكۈمىتى»نىڭ 1945- يىلى 1- ئاينىڭ 5- كۈنى ئۆتكۈزۈلگەن 4- قېتىملىق يىغىنىدا ئىنقىلاب مېۋىسىنى ۋە تىنچلىقنى قوغداش ئۈچۈن، ھەر مىللەت خەلقىدىن ئەسكەر ئېلىپ، قۇدرەتلىك قوشۇن تەشكىللەش قارار قىلىندى.
1945-يىلى 1-ئاينىڭ 12-كۈنى ئۆتكۈزۈلگەن ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت ئەزالىرى يىغىنىدا 6-نومۇرلۇق قارارنى ماقۇللاپ، ھەربىي ئىشلار نازارىتى قۇرۇشنى تەستىقلىدى، پېتىر رومانوۋىچ ئالىكساندىروفنى نازىرلىققا تەيىنلىدى. يەنە مۇنتىزىم قوراللىق ئارمىيە قۇرۇپ، ھەربىي ئۇنۋان تۈرۈمىنى يولغا قويۇش، ھەربىي ئۇنۋاننى ئەسكەر (ئاددىي ئەسكەر، يېفرېيتور، ئۇنتېر ئوفىتسېر، ستارشى ئۇنتېر ئوفىتسېر، فېلد فېبىل)، تۆۋەن دەرىجىلىك ئوفىتسېر (پىراپورشىك، پودپورۇچىك، پورۇچىك، كاپىتان)، ئوتتۇرا دەرىجىلىك ئوفىتسېر (مايور، پودپولكوۋنىك، پولكوۋنىك)، يۇقىرى دەرىجىلىك ئوفىتسېر (گېنېرال مايور، گېنېرال لېيتىنانت گېنېرال پولكوۋنىك) دىن ئىبارەت تۆت دەرىجىگە ئايرىش. پاگون ۋە ھەربىي فورمىنى سوۋېت ئىتتىپاقى ئارمىيىسىنىڭكىگە تەقلىد قىلىپ ئىشلەش، پاگون جىيىكىدىكى كۆك، قىزىل، ئاق رەڭلەر ئارقىلىق ئاتلىق ئەسكەر، پىيادە ئەسكەر، توپچى ئەسكەرلەرنى پەرقلەندۈرۈش، پاگون تۈگمىسىگە ئاي - يۇلتۇز بەلگىسىنى چۈشۈرۈش، ھەربىي فورمىنىڭ رەڭگى ماشرەڭ بولۇشنى بەلگىلىدى.
1945-يىلى 4-ئاينىڭ 8-كۈنى، ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت مىللىي ئارمىيىنىڭ قۇرۇلغانلىقىنى تەبرىكلەش يۈزىسىدىن غۇلجا شەھىرىدە داغدۇغىلىق مۇراسىم ئۆتكۈزدى. مۇراسىم تۇغ مەيدانىدا ئۆتكۈزۈلدى (ھازىرقى خەلق باغچىسى). ئېلىخان تۆرە مۇراسىمدا سۆز قىلدى ھەمدە قىسىملارغا ئاي-يۇلتۇز بەلگىسى چۈشۈرۈلگەن، « شەرقىي تۈركىستاننىڭ مۇستەقىللىقى ئۈچۈن ئالغا » دېگەن شوئار يېزىلغان ھەربىي بايراق ۋە ئايەت يېزىلغان ئاق رەڭلىك ئىسلام بايرىقى تەقدىم قىلدى. مۇراسىمدا مىللىي ئارمىيىنىڭ رەسمى قۇرۇلغانلىقى جاكارلاندى.
غۇلجىدا مىللىي ئارمىيە باش شتابى قۇرۇلدى. باش شتاب قارمىقىدا ئوپېراتىپ بۆلۈمى، ھەربىي تەييارلىق بۆلۈمى، رازۋېدكا بۆلۈمى، كادىرلار بۆلۈمى، سىياسىي بۆلۈم، ئارقا سەپ تەمىنات بۆلۈمى تەسىس قىلىندى.
ئىۋان ياكوۋلوۋىچ پالىنوف (رۇس) مىللىي ئارمىيىنىڭ باش قوماندانلىقىغا، ئىسھاقبېك مۇنۇنوف (قىرغىز)، زۇنۇن تېيىپوف (ئۇيغۇر) مۇئاۋىن باش قوماندانلىققا، ۋ، م، ماژاروف (رۇس) شتاب باشلىقلىقىغا، ئەخمەتجان قاسىمى (ئۇيغۇر) ھەربىي بۆلۈم مۇدىرلىقىغا، ئابدۇكېرىم ئابباسوف (ئۇيغۇر) سىياسىي بولۇم مۇدىرلىقىغا، رەسۇلۇپ پەخرىدىن خوجا (ئۆزبېك) ئارقا سەپ تەمىنات مۇدىرلىقىغا، غېنى مەھەممەت باقى (ئۇيغۇر) ھەربىي سوت مەھكىمىسىنىڭ باشلىقلىقىغا، ئابدۇغۇپۇر سابىر ھاجى (ئۇيغۇر) ھەربىي تەپتىش مەھكىمىسىنىڭ باشلىقلىقىغا، داموللا رازىيوپ (ئۇيغۇر) دىنىي ئىشلار مەھكىمىسىنىڭ باشلىقلىقىغا تەيىنلەندى.
مىللىي ئارمىيە تەركىبىدە تۆۋەندىكى قىسىملار تەسىس قىلىندى.
سۈيدۆڭ پارتىزانلىرىنى ئاساس قىلىپ بىرىنچى سۈيدۆڭ ئاتقۇچى پولكى قۇرۇلدى.
پولك كوماندىرى موگوتنوف (رۇس)، پولك كومىسسارى مەرغۇپ ئىسھاقوف
ھەرەمباغ ئۇرۇشىغا قاتناشقان پارتىزانلارنىڭ بىر قىسمىنى ئاساس قىلىپ ئىككىنچى غۇلجا ئاتقۇچ پولكى قۇرۇلدى.
پولك كوماندىرى فىدايوۋ ( رۇس)، پولك كومىسسارى موللاخۇن ( ئۇيغۇر)
كەڭساي پارتىزانلىرىنى ئاساس قىلىپ ئۈچىنچى كەڭساي ئاتلىق پولكى قۇرۇلدى.
پولك كوماندىرى فاتى ئىۋانوۋىچ لېسكىن (رۇس)، پولك كومىسسارى ۋاسلىيىۋىچ ۋاسىلىي (رۇس)، شتاب باشلىقى بارىسوف (رۇس).
ھەرەمباغ ئۇرۇشىغا قاتناشقان پارتىزانلارنىڭ يەنە بىر قىسمىنى ئاساس قىلىپ تۆتىنچى غۇلجا زاپاس پولكى قۇرۇلدى.
پولك كوماندىرى قېيۇمبەگ غوجا (ئۇيغۇر)، پولك كومىسسارى ھاشىم گۆھەر باقى ( ئۇيغۇر) شتاب باشلىقى ماتسوك (رۇس)
ئىسھاقبېك مۇنۇنوفنىڭ پارتىزان ئەترىتىنى ئاساس قىلىپ تېكەس 1-ئاتلىق پولكى قۇرۇلدى.
كوماندىرى مەۋلانوف رازاق (قىرغىز)، پولك كومىسسارى ئىبراھىموف، شتاب باشلىقى سىدىقجان ئاخۇنبايۇپ (ئۇيغۇر)
تېكەس، موڭغۇلكۈرە قاتارلىق جايلاردىكى پارتىزانلارنى ئاساس قىلىپ تېكەس 2-ئاتلىق پولكى قۇرۇلدى.
پولك كوماندىرى نوغايبايوۋ (قىرغىز)
پولك كومىسسارى ئابدۇرېھىمجان ھەسەنوف (ئۇيغۇر)
توققۇزتارا ئاتلىق پولكى
پولك كوماندىرى نۈسۈپقان كۈنبايوۋ (قازاق)، كومىسسارى مەننازاروۋ تۇرسۇن ( قىرغىز)، شتاب باشلىقى تورغايوۋ (قىرغىز)
پولكتىن تۆۋەن بىرلىكتىكى باش شتابقا بىۋاسىتە قاراشلىق قىسىملاردىن تۆۋەندىكىلەر بار ئىدى.
مۇستەقىل دىۋىزىيون (ئاتلىق باتاليون)
كوماندىرى ناسىروۋ مىرزىگۈل (ئۇيغۇر)
مۇھاپىزەتچىلەر باتاليونى
كوماندىرى قېيۇم سابىر ھاجى (ئۇيغۇر)
تۇڭگان پارتىزانلىرى ئاساسىدا قۇرۇلغان تۇڭگان دىۋىزىيونى (ئاتلىق باتاليون)
كوماندىرى كېرىم ھاجى (خۇيزۇ)، مۇئاۋىنى مەنسۇر لومىيوۋ (خۇيزۇ)
موڭغۇل پارتىزانلىرى ئاساسىدا قۇرۇلغان موڭغۇل دىۋىزىيونى (ئاتلىق باتاليون)
كوماندىرى ئېردى بولغۇنوۋ (موڭغۇل)
زەمبىرەكچىلەر باتاليونى
كوماندىرى زاركوۋ (رۇس)
شىبە ئىسكادرون (ئاتلىق روتا)
كوماندىرى نار بايانتۇ (شىبە)، مۇئاۋىنى فۇچا شىڭسەن (شىبە)
( شىبە ئىسكادرون مۇستەقىل دىۋىزىيوننىڭ تەركىبىدىكى 1-ئىسكادرون ئىدى)
مىللىي ئارمىيە دەسلەپتە قۇرۇلغان چاغلاردا ئادەم سانى 15 مىڭغا يەتكەن بولۇپ، مۇنتىزىم ئارمىيىدىن باشقا يەنە تۆۋەندىكى پارتىزان ئەترەتلىرىمۇ بار ئىدى.
ئۇلار ئالتاي رايونىدا ھەرىكەت ئېلىپ بېرىۋاتقان ئوسمان ئىسلام، دەلىلقان سۇگۇربايوب باشچىلىقىدىكى پارتىزان ئەترىتى. چۆچەك رايونىدا ھەرىكەت قىلىۋاتقان مائىل پارتىزان ئەترىتى، شىخۇ شياۋگۈەي ئەتراپىدا ھەرىكەتلىنىۋاتقان قازىقان پارتىزان ئەترىتى، دېنىسوۋ پارتىزان ئەترىتى، ساۋەن ئەتراپىدا ھەرىكەت ئېلىپ بېرىۋاتقان قالىبېك ئەترىتى، جېمىنەي، قۇبۇقساردا ھەرىكەتلىنىۋاتقان موللا ئىسلام شاڭزۇڭ، خوجەخمەت پارتىزان ئەترىتى، ئايغىربۇلاقتا ھەرىكەتلىنىۋاتقان نائىل پارتىزان ئەترىتى. يۇلتۇز رايونىدا ھەرىكەتلىنىۋاتقان نىكتىن پارتىزان ئەترىتى، جىڭ، شىخۇ ئەتراپىدا ھەرىكەتلىنىۋاتقان رەپىق بايچۇرىن پارتىزان ئەترىتى، جەنۇبىي شىنجاڭدىكى تاشقورغان پارتىزان ئەترىتىدىن ئىبارەت ئىدى. بۇ پارتىزان ئەترەتلىرىدە 2500 دىن ئارتۇق ئادەم بار ئىدى.
مىللىي ئارمىيە قۇرۇلغاندىن كېيىن، دەرھال ئاساسىي كۈچنى باشقا ۋىلايەتلەرگە يۆتكەپ، شىمالىي، ئوتتۇرا، جەنۇبىي ئۈچ يۆلىنىش بويىچە جەڭ قىلىش پىلانىنى تۈزۈپ چىقتى. شىمالىي يۆلىنىشنىڭ ۋەزىپىسى چۆچەك ئالتاي ۋىلايەتلىرىنى ئازاد قىلىش ئىدى. ئاساسلىق جەڭ ۋەزىپىسىنى كەڭساي ئۈچىنچى ئاتلىق پولكى ئۆز ئۈستىگە ئالدى. كەڭساي ئۈچىنچى ئاتلىق پولكى كوماندىر لېسكىننىڭ باشلامچىلىقىدا 7- ئاينىڭ ئوتتۇرىلىرىدا بۆرتالا ئارقىلىق چۆچەككە يۈرۈش قىلىپ 7- ئاينىڭ 28- كۈنى دۆربىلجىننى ئازاد قىلدى. 7- ئاينىڭ 31- كۈنى چۆچەكنى ئازاد قىلدى. چۆچەك ئازاد بولغاندىن كېيىن كەڭساي ئۈچىنچى ئاتلىق پولكى كېڭەيتىلىپ مۇستەقىل2- ئاتلىق بىرىگادا قۇرۇلدى. بىرىگادا تەركىبىدە تۆۋەندىكى پولكلار بار ئىدى ئەسلىدىكى كەڭساي ئۈچىنچى ئاتلىق پولكىنىڭ چاقانبېك باتاليونى كېڭەيتىلىپ كەڭساي3- ئاتلىق پولكى بولدى. ئايتۇغان باتاليونى كېڭەيتىلىپ دۆربىلجىن 4- ئاتلىق پولكى بولۇپ تەشكىللەندى. چۆچەكتە گومىنداڭدىن ئىسيان كۆتۈرۈپ قوشۇلغان گومىنداڭنىڭ باتالىيون كوماندىرى مايور ئابلاخان (ئۇيغۇر) نىڭ قوشۇنى ئاساسىدا چۆچەك 6- ئاتلىق پولكى تەشكىللەندى. مۇستەقىل 2- ئاتلىق بىرىگادا قۇرۇلغاندىن كېيىن قىسىملارنى تەرتىپكە سېلىپ ئارام ئالدۇرۇش ئىشلىرىنى قىلىپ بولغاندىن كېيىن چۆچەك 6- ئاتلىق پولكى شىخۇغا ھۇجۇم قىلىش ئۇرۇشىغا ياردەملىشىش ئۈچۈن جەنۇبقا قاراپ يۈرۈش قىلدى. كەڭساي 3- ئاتلىق پولكى بىلەن دۆربىلجىن 4- ئاتلىق پولكى داۋاملىق شىمالغا يۈرۈش قىلىپ 8- ئاينىڭ 14- كۈنىدىن باشلاپ قۇبۇقساردا ھۇجۇم قىلىپ 8- ئاينىڭ 21- كۈنى قۇبۇقسارنى ئىشغال قىلدى ۋە داۋاملىق شىمالغا يۈرۈش قىلىپ 9- ئاينىڭ 6- كۈنىگىچە ئوسمان، دەلىلقان پارتىزانلىرى بىلەن بىرلىشىپ بۇرچىن، سارسۈمبە ناھىيىلىرىنى ئازاد قىلىپ ئالتاي ۋىلايىتىدىكى گومىنداڭ قوشۇنلىرىنى يوقىتىپ ئالتاي ۋىلايىتىنى ئازاد قىلدى. ئالتاي ئازاد قىلىنغاندىن كېيىن ئوسمان، دەلىلقان پارتىزانلىرىنى ئاساس قىلىپ ئالتاي 3- ئاتلىق پولكى قۇرۇلدى. مۇستەقىل ئاتلىق بىرىگادا 1- ئايلارنىڭ باشلىرىدا ماناس دەرياسى بويىغا كېلىپ شۇ يەردە بۇيرۇق كۈتۈپ تۇردى.
ئوتتۇرا يۆلىنىشنىڭ ۋەزىپىسى جىڭ شىخۇدىن ئىبارەت ئىككى ناھىيىنى ئازاد قىلغاندىن كېيىن، ئۈرۈمچىگە قاراپ ئىلگىرىلەش ئىدى. بۇ يۆلىنىشتە گومىنداڭ قىسىملىرى كۆپ بولغانلىقتىن بۇ يۆلىنىشكە ئاجرىتىلغان ھەربىي كۈچمۇ ئەڭ كۆپ بولدى. جىڭ ناھىيىسىنى ئازاد قىلىشقا غۇلجا ئىككىنچى پىيادە پولك، تېكەس 1- ئاتلىق پولك، غۇلجا 4 – زاپاس پولك، تۇڭگان دىۋىزىيون، شىبە ئىسكادرون قاتارلىق قىسىملار ئاجرىتىلىپ، ئۇرۇشقا گېنېرال ئىسھاقبېك مۇنۇنوف قوماندانلىق قىلدى. 1945- يىلى 7 ئاينىڭ باشلىرىدا جىڭغا ھۇجۇم قىلىش ئۇرۇشى باشلاندى دەسلەپتە ھەر ئىككى تەرەپ تىركىشىش باسقۇچىدا تۇردى. 9 – ئاينىڭ 5 – كۈنىگە كەلگەندە ئومۇميۈزلۈك ھۇجۇم باشلىنىپ 8 – كۈنى جىڭ ناھىيە بازىرى ئىشغال قىلىندى.
شىخۇ ناھىيىسىگە قىلىنغان ھۇجۇمغا سۈيدۆڭ 1- پىيادە پولك، چۆچەك 6 – ئاتلىق پولك، موڭغۇل دىۋىزىيون، زەمبىرەكچىلەر باتاليونى قاتارلىق قىسىملار ئاجرىتىلىپ، گېنېرال پالىنوفنىڭ قوماندانلىقىدا 9- ئاينىڭ 4- كۈنىدىن 8- كۈنىگىچە تۆت كۈن قانلىق جەڭ قىلىش ئارقىلىق، شىخۇ ناھىيىسىنى ئىشغال قىلدى ۋە جىڭ ناھىيىسىنى ئىشغال قىلغان قىسىملار بىلەن بىرلىكتە تېزلىكتە ئىلگىرىلەپ مايتاغ، ساۋەن قاتارلىق جايلارنى ئىشغال قىلىپ 10 – ئاينىڭ باشلىرىغا كەلگەندە ماناس دەرياسىنىڭ بويىغا كېلىپ بۇيرۇق كۈتۈپ تۇردى.
جەنۇبىي يۆلىنىشتىكى ئۇرۇش قىلىش پىلانى مىللىي ئارمىيىنىڭ بىر قىسىم كۈچىنى كۈنەستىن يۇلتۇزغا ئەۋەتىپ، بايغا ھۇجۇم قىلغۇزۇپ، كۇچارنى ئىشغال قىلغۇزۇش، يەنە بىر قىسىم ئەسكىرىي كۈچنى موڭغۇلكۈرەدىن مۇزداۋان ئارقىلىق قورغانغا ئەۋەتىش ئۇ يەردىن ئاقسۇ ئاقسۇ كونىشەھەر بازىرىغا، ئاندىن ئاقسۇ شەھىرىگە ھۇجۇم قىلىپ ئاقسۇ شەھىرىنى ئىگىلەش ئىدى. جەڭ ۋەزىپىسىنى سوپاخۇن باشچىلىقىدىكى پارتىزان ئەترىتى، ناسىروۋ مىرزىگۈل قوماندانلىقىدىكى دىۋىزىيون ئۆز ئۈستىگە ئالدى. ئابدۇكېرىم ئابباسوف، قاسىمجان قەمبىرىلەر قوشۇنغا يېتەكچىلىك قىلدى ناسىروۋ مىرزىگۈل قوماندانلىقىدىكى دىۋىزىيون 6 – ئاينىڭ 27 – كۈنى كۈنەس ئارقىلىق تەلەمەت داۋىنىغا يۈرۈش قىلىپ داۋاننى ئىشغال قىلدى. سوپاخۇن باشچىلىقىدىكى ئەترەت 7- ئاينىڭ 8- كۈنى غۇلجا شەھىرىدىن يولغا چىقىپ بىر قاتار تەييارلىق خىزمەتلىرىنى ئىشلەپ، 8- ئاينىڭ 8- كۈنى تېكەس ناھىيىسى ئارقىلىق باينىڭ قېيىر دېگەن يېتىپ باردى. 8- ئاينىڭ 14- كۈنى بۇ ئىككى قىسىم بىرلىشىپ باي ناھىيىسىنى ئىشغال قىلىپ ئىنقىلابىي ھاكىمىيەت قۇردى. ئۈچ كۈندىن كېيىن گومىنداڭنىڭ كۇچاردا تۇرۇشلۇق قىسىملىرى بايغا كېلىپ باي ناھىيىسىنى قايتا ئىشغال قىلدى. مىللىي ئارمىيە قىسىملىرى بايدىن چېكىندى ۋە مۇزداۋاندىكى مۇھىم ئۆتكەل قورغاننى ئېلىپ غۇلجىدىن كېلىدىغان ياردەمگە ئېرىشمەكچى بولدى. 8 – ئاينىڭ 21 – كۈنى قورغانغا ھۇجۇم باشلاپ 24 – قورغاننى ئىشغال قىلىپ ئىلىدىن ئاقسۇغا بارىدىغان يولنى ئاچتى.. مۇزداۋان يولى ئېچىلغاندىن كېيىن مىللىي ئارمىيە باش شتابى تېكەس 2- ئاتلىق پولكنىڭ بىر دىۋىزىيونىنى ياردەمگە ئەۋەتتى. شۇنىڭ بىلەن باينى يەنە بىر قېتىم ئازاد قىلىپ ئاقسۇ كونىشەھەرگە يۈرۈش قىلدى. 9- ئاينىڭ 6- كۈنى ئاقسۇ كونىشەھەرنى ئىشغال قىلىپ ئاندىن ئاقسۇ شەھىرىنى قورشىدى بىراق شەھەردىكى گومىنداڭ قوشۇنى كۈچلۈك بولغانلىقتىن ئاقسۇنى ئۇزاققىچە ئالالمىدى. ئىككى تەرەپ بىر بىرىنى يېڭەلمەي تىركىشىپ قالدى. 10- ئاينىڭ 14- كۈنىگە كەلگەندە ئاقسۇنى قورشاپ تۇرغان مىللىي ئارمىيە قىسىملىرى بۇيرۇققا بىنائەن چېكىنىشكە باشلىدى ۋە 11- ئاينىڭ 6- كۈنىگە كەلگەندە پۈتۈنلەي قايتىپ كەلدى.
كۈرەش جەريانىدا مىللىي ئارمىيىنىڭ سانى كۆپەيدى بەزى قىسىملار يېڭىدىن قۇرۇلدى
قوجاي دوقاس ئەپەندىنىڭ « ئۈچ ۋىلايەت قوراللىق كۈچلىرىنىڭ قىسىم قۇرۇلمىسى توغرىسىدا » ناملىق ماقالىسىدە يېزىلىشىچە 1945- يىلىنىڭ ئاخىرىدا مىللىي ئارمىيىنىڭ تەركىبىدە تۆۋەندىكىدەك قوشۇنلار بار ئىدى.
مۇستەقىل 2- ئاتلىق بىرىگادا.
بىرىگادا كوماندىرى فاتى ئىۋانوۋىچ لېسكىن (رۇس)، ئىۋانوف مۇئاۋىن كوماندىرلىققا (رۇس)، ماروپىن (رۇس) شتاب باشلىقلىقىغا تەيىنلەندى. بىرىگادا قارمىقىدا تۆۋەندىكى ئۈچ ئاتلىق پولك بار ئىدى.
كەڭساي 3- ئاتلىق پولك
پولك كوماندىرى دەسلەپتە ئىۋانوف ( رۇس)، كېيىن دېنىسوۋ ( رۇس)
شتاب باشلىقى ئەنباتوۋ، سىياسىي بۆلۈم باشلىقى ئەنناس
دۆربىلجىن 4- ئاتلىق پولك
كوماندىرى ئايتۇغان يۇنۇچى (تاتار)، سىياسىي بۆلۈم باشلىقى ئەخمەتتايوۋ
تارباغاتاي 6- ئاتلىق پولك
پولك كوماندىرى ئابلاخان ماخمۇدوف (ئۇيغۇر)، پولك كومىسسارى ۋاسلىيىۋىچ ۋاسىلىي (رۇس)
1945- يىلى 9- ئايدا نىلقا ئاتلىق پولكى قۇرۇلدى. پولك كوماندىرى نازاروۋ (رۇس)
تۇڭگان دىۋىزىيون ئاساسىدا كېڭەيتىلىپ قۇرۇلغان تۇڭگان ئاتلىق 10- پولكى.
كوماندىرى كېرىم ھاجى (خۇيزۇ)، مۇئاۋىنى مەنسۇر لومىيوۋ (خۇيزۇ)
موڭغۇل دىۋىزىيون ئاساسىدا قۇرۇلغان موڭغۇل ئاتلىق پولكى.
كوماندىرى ئېردى بولغۇنوۋ (موڭغۇل)
1945- يىلى 9- ئايدا قۇرۇلغان 7- ئاتلىق پولك
پولك كوماندىرى ماناسبايوۋ قازىقان (قازاق)، كومىسسارى ئەبىشوۋ سەرسەنبېك (قازاق)
3- ئاتلىق پولك، 1945- يىلى 12- ئايدا قۇرۇلغان
پولك كوماندىرى يىگانوۋ، پاتىخ جابىقبايوۋ (قازاق)، شتاب باشلىقى زېنكوۋ (رۇس)
سارسۈمبە 3- ئاتلىق پولك، 1945- يىلى قۇرۇلغان
پولك كوماندىرى بەدەلقان سۇگۇربايوب، كومىسسارى يۈسۈپجان ياسىنوف، شتاب باشلىقى ئەيتىكەن
بىرىنچى سۈيدۆڭ پىيادە پولكى 1945- يىلنىڭ ئاخىرىدا كېڭەيتىلىپ پىيادىلەر 1- بىرىگادا بولۇپ قۇرۇلدى
بىرىگادا كوماندىرى موگوتنوف (رۇس)، بىرىگادا كومىسسارى مەرغۇپ ئىسھاقوف (تاتار)، شتاب باشلىقى بارسىف (رۇس).
ئىككىنچى غۇلجا ئاتقۇچ پولك، 1945- يىلنىڭ ئاخىرىدا كېڭەيتىلىپ پىيادىلەر 2- بىرىگادا بولۇپ قۇرۇلدى.
بىرىگادا كوماندىرى فىدايوۋ (رۇس)، بىرىگادا كومىسسارى موللاخۇن (ئۇيغۇر)
تېكەس 1- ئاتلىق پولك، 1945- يىلى 9- ئاينىڭ ئاخىرلىرى كېڭەيتىلىپ، تېكەس 1- ئاتلىق بىرىگادا بولۇپ قۇرۇلدى
كوماندىرى ئىسھاقبېك مۇنۇنوف (قىرغىز)، كومىسسارى ئىبراھىموف، شتاب باشلىقى يۇنۇس
تېكەس 2- ئاتلىق پولك، 1945- يىلنىڭ ئاخىرلىرى كېڭەيتىلىپ، تېكەس 2- ئاتلىق بىرىگادا بولۇپ قۇرۇلدى
بىرىگادا كوماندىرى نوغايبايوۋ (قىرغىز)، كومىسسارى داكىپوۋ، شتاب باشلىقى سايىم قاتوۋ
3- پولك، كوماندىرى رەپىق بايچۇرىن
12- پولك، كوماندىرى ئىمىر ھاجى
يۇقىرىقى ئىككى پولكنىڭ ئادەم سانى ئازراق بولۇپ ئىسكادروندا بولۇشقا تېگىشلىك ئادەم بار ئىدى.
« گېنېرال ئىسھاقبېك » ناملىق كىتابتا يېزىلىشىچە تېكەس 1- ئاتلىق بىرىگادىسى، تېكەس 2- ئاتلىق بىرىگادىسى، مۇستەقىل 2- ئاتلىق بىرىگادا قاتارلىقلار قوشۇلۇپ ئاتلىق دېۋىزىيە بولۇپ تەشكىللىنىپ ئىسھاقبېك مۇنۇنوف دېۋىزىيە كوماندىرى بولغانىكەن.
1945- يىلنىڭ ئاخىرلىرىغا كەلگەندە مىللىي ئارمىيىنىڭ ئادەم سانى 29 مىڭ 650 كىشىگە يەتتى (بەزى ماتېرىياللاردا 33 مىڭ دەپمۇ ئېلىنغان).
تىنچلىق بىتىمدىن ئازادلىققىچە
1946- يىلى 6- ئاينىڭ 6- كۈنى ئەخمەتجان قاسىمى باشلىق ئۈچ ۋىلايەت ۋەكىللىرى بىلەن جاڭ جىجۇڭ « تىنچلىق بېتىم » نىڭ قوشۇمچە ھۆججىتى (2) گە رەسمىي ئىمزا قويدى. بۇ ھۆججەتنىڭ روھىغا ئاساسەن شۇ يىلى 7-ئاينىڭ باشلىرىدا مىللىي ئارمىيە ئۆزگەرتىلىپ تەشكىل قىلىندى. قايتا تەشكىللەنگەن مىللىي ئارمىيىنىڭ ئومۇمىي ئەسكىرىي كۈچى 13 مىڭ 500 ئادەم بولدى، باش قوماندانلىق شتابى غۇلجىدا تەسىس قىلىندى باش قوماندانلىق شتابنىڭ قارمىقىدا ئارقا سەپ بۆلۈمى، سىياسىي خىزمەت بۆلۈمى، ئۇرۇش قىلىش باشقارمىسى، رازۋېدكا باشقارمىسى، خوجىلىق ئىشلىرى باشقارمىسى، زەمبىرەكچىلەر باشقارمىسى، سەھىيە باشقارمىسى، ھەربىي سوت مەھكىمىسى، ھەربىي تەپتىش مەھكىمىسى تەسىس قىلىندى.
مىللىي ئارمىيە باش قوماندانى: ئىسھاقبېك مۇنۇنوف
مۇئاۋىن باش قوماندان: دەلىلقان سۇگۇربايوف، زۇنۇن تېيىپوف
سىياسىي مۇئاۋىن قوماندان: ئابدۇرېھىمجان ھەسەنوف
شتاب باشلىقى: ۋ. م. ماژاروف
ئارقا سەپ تەمىنات بۆلۈمىنىڭ مۇدىرى رەسۇلۇپ پەخرىدىن خوجا
ئارقا سەپ تەمىنات بۆلۈمىنىڭ مۇئاۋىن مۇدىرى: سىدىق جامالىدىن
سىياسىي بۆلۈمىنىڭ مۇئاۋىن مۇدىرى توختى ئىبراھىموف (كېيىن ساۋدانوف زاھىر)
سىياسىي بۆلۈمنىڭ مۇئاۋىن مۇدىرى: رازىيوپ داموللا
ھەربىي سوت مەھكىمىسىنىڭ باشلىقى غېنى مەھەممەت باقى
ھەربىي تەپتىش مەھكىمىسىنىڭ باشلىقى ئابدۇغۇپۇر سابىر ھاجى
شىخۇ پىيادە ئەسكەرلەر 1- پولكى، تۇرۇشلۇق ئورنى شىخۇ ناھىيىسى
پولك كوماندىرى مەرغۇپ ئىسھاقوف، سىياسىي كومىسسارى ئەيتىۋاروف ئالىم.
غۇلجا پىيادە ئەسكەرلەر 2- پولكى، تۇرۇشلۇق ئورنى غۇلجا شەھىرى
پولك كوماندىرى قېيۇمبەگ غوجا، سىياسىي كومىسسارى قېيۇم سابىر ھاجى.
چۆچەك پىيادە ئەسكەرلەر 3- پولكى، تۇرۇشلۇق ئورنى چۆچەك شەھىرى
پولك كوماندىرى ئابلاخان ماخمۇدوف، سىياسىي كومىسسارى بالقاش.
تېكەس ئاتلىق ئەسكەر 1- پولكى، تۇرۇشلۇق ئورنى سۈيدۆڭ كۈرە
پولك كوماندىرى سوپاخۇن سۇۋۇروف، سىياسىي كومىسسارى ھەمدۇللا قۇربانوف.
قوبۇقسار ئاتلىق ئەسكەرلەر 2- پولكى، تۇرۇشلۇق ئورنى قوبۇقسار ناھىيىسى
پولك كوماندىرى نۇسۇپقان كۈنباي، سىياسىي كومىسسارى جاغدا بابالىكوف.
ئالتاي ئاتلىق ئەسكەرلەر 3- پولكى، تۇرۇشلۇق ئورنى سارسۈمبە (ھازىرقى ئالتاي شەھىرى)
پولك كوماندىرى بەدەلقان سۇگۇربايوف، سىياسىي كومىسسارى يۈسۈپجان ياسىنوف.
زەمبىرەكچىلەر باتاليونى تۇرۇشلۇق ئورنى غۇلجا بايانداي
باتالىيون كوماندىرى ئەسقەت تېيىپوف، سىياسىي كومىسسارى نۇرسايوف
ھەربىي مەكتەپ تۇرۇشلۇق ئورنى غۇلجا بايانداي
مەكتەپ مۇدىرى پوروخوف، سىياسىي كومىسسارى نۇر سادىروف
ئوسمان ئىسلام ئەسلى شېڭ شىسەيگە ۋە گومىنداڭغا قارشى تۇرغان بولۇپ ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت تەشكىل قىلىنغاندا ئالتاي ۋىلايىتىنىڭ ۋالىسى بولغان ئىدى. بىراق كېيىن گومىنداڭ بىلەن بىرلىشىش تەرىپىگە قاراپ مېڭىپ 1947- يىلىغا كەلگەندە ئۈچ ۋىلايەتتىن ئاشكارا يۈز ئۆرۈپ قوزغىلاڭ كۆتۈردى. 1947- يىلى 2- ئايدىن باشلاپ قوراللىق توقۇنۇشنى باشلاپ بەزىدە غەلىبە قىلىپ، بەزىدە مەغلۇپ بولۇپ ئاخىرى 1947- يىلى 9- ئاينىڭ 16- كۈنىگە كەلگەندە سارسۈمبىنى ئىشغال قىلىۋېلىپ ئالتاي ۋىلايىتىنى تولۇق ئىشغال قىلىۋالىدۇ. بۇ جەرياندىكى ئۇرۇشلار جەريانىدا ئالتاي 3- ئاتلىق پولكى بىلەن قوبۇقسار 2- ئاتلىق پولكى ئاساسەن كاردىن چىقىدۇ. بۇ خەۋەر غۇلجىغا يېتىپ كەلگەندىن كېيىن، مىللىي ئارمىيە باش قوماندانلىق شتابى تارباغاتايدا تۇرۇشلۇق چۆچەك 3- پىيادە پولكىنى ئاتلىق پولكقا ئۆزگەرتىشنى قارار قىلدى ھەمدە غۇلجىدا 800 كىشىلىك كۈچەيتىلگەن باتاليون قۇردى. تارباغاتايغا چېكىنىپ كەلگەن ئالتاي 3- ئاتلىق پولكى تولۇقلاندى. مىللىي ئارمىيە قىسىملىرى10- ئاينىڭ 16- كۈنىدىن باشلاپ دەلىلقان لېسكىنلەرنىڭ قوماندانلىقىدا ئىككىگە بۆلۈنۈپ ئالتايغا يۈرۈش قىلدى. بىر يۆلىنىشتىكى قىسىم تارباغاتاي ئاتلىق 3- پولكى بولۇپ، ئۇلارنىڭ ۋەزىپىسى ئېرتىش دەرياسىنى بويلاپ شەرققە قاراپ مېڭىپ، گومىنداڭنىڭ ئۈرۈمچىدىن سارسۈمبىدىكى ئوسمان ئىسلام قىسىملىرىغا بېرىدىغان ياردىمىنى ئۈزۈپ تاشلاش ئىدى، يەنە بىرى كۈچەيتىلگەن باتاليون، قوبۇقسار ئاتلىق 2- پولكى، ئالتاي ئاتلىق پولكىنىڭ قېپقالغان قىسىملىرى بولۇپ، ئۇلارنىڭ ۋەزىپىسى ئۇدۇل سارسۈمبىگە قاراپ يۈرۈش قىلىشتىن ئىبارەت ئىدى. كەسكىن جەڭلەر ئارقىلىق 1947- يىلى10- ئاينىڭ ئاخىرلىرىغا كەلگەندە ئوسمان ئىسلام ئالتايدىن قوغلاپ چىقىرىلىپ ئالتاي قايتۇرۇۋېلىنىدۇ. جەڭ ۋەزىپىسى ئاياغلاشقاندىن كېيىن ئالتاي ۋىلايىتىدە تۇرۇشلۇق مىللىي ئارمىيە قىسىملىرى قايتىدىن رەتلىنىدۇ. كۈچەيتىلگەن باتاليون تارقىتىۋېتىلىپ ئۇنىڭ بىر قىسمى تارباغاتاي ئاتلىق 3- پولكىغا تولۇقلاپ بېرىلىدۇ. بۇ پولك ئالتاي ۋىلايىتىنىڭ سارتوقاي دېگەن يېرىدە تۇرىدۇ. (ئانا يۇرتتىكى نۇرى شېھىت بولغان جاي) سابىق ئالتاي ئاتلىق 3- پولك بىلەن قوبۇقسار ئاتلىق 2- پولكلارنىڭ قېپقالغان قىسمى ۋە كۈچەيتىلگەن باتاليوننىڭ بىر قىسمى بىرلەشتۈرۈلۈپ ئالتاي ئاتلىق 3- پولكى قايتىدىن تەشكىللىنىپ بۇرۇلتوقايدا تۇرىدۇ.
1947- يىلى 7- ئايدا ساۋەن ناھىيىسىنىڭ ھاكىمى قالىبېك، شۇ ناھىيىنىڭ ساقچى ئىدارىسىنىڭ باشلىقى تاكىمان بىلەن بىرلىكتە توپىلاڭ كۆتۈرۈپ كۈيتۇندىن ماناس دەرياسىغىچە بولغان ئارىلىقتا پاراكەندىچىلىك تۇغدۇردى. مىللىي ئارمىيە باش قوماندانلىق شتابى بۇنىڭغا قارىتا غۇلجا پىيادە 2- پولكنى، توپچىلار باتاليونىنى، بۆرتالادىن موڭغۇل دىۋىزىيوننى يۆتكىدى ۋە غۇلجا پىيادە 2- پولكنىڭ 2- باتاليونىنى ساۋەن ئاتلىق پولك قىلىپ ئۆزگەرتتى. بۇ قىسىملارغا سوۋېت ئىتتىپاقىلىق مەسلىھەتچى ۋەكىل ئىسلامبېك، مىللىي ئارمىيە مۇئاۋىن شتاب باشلىقى ئىمىنوفلار قوماندانلىق قىلدى. 1947 – ئاينىڭ ئوتتۇرىلىرىدا قالىبېك باندىتلىرى تولۇق تارمار قىلىنىپ قالىبېك ئۈرۈمچى نەنسەننىڭ بەيياڭگۇ دېگەن يېرىگە قېچىپ كەتتى.
1947- يىلىدىكى ئوسمان ئىسلام ۋە قالىبېك توپىلاڭلىرىدىن كېيىن ئۈچ ۋىلايەت ھۆكۈمىتى بىلەن گومىنداڭ ئوتتۇرىسىدىكى ھەمكارلىق بۇزۇلدى، توپىلاڭنى باستۇرۇش مەزگىلىدە مىللىي ئارمىيە يۇقىرىقىدەك كېڭەيتىلدى ۋە ئادەم سانىمۇ كۆپەيتىلدى ۋە 1949- يىلنىڭ ئاخىرىغىچە چوڭ ئۆزگىرىش بولمىدى.
شۇ مەزگىللەردە مىللىي ئارمىيىنىڭ ھەربىي قۇرۇلمىسى تۆۋەندىكىدەك ئىدى.
باش قوماندانلىق شتاب:
باش قوماندانلىق شتاب ئادەتتە « گېنېرال شتاب » دەپ ئاتىلاتتى.
باش قوماندان: گېنېرال لېيتىنانت ئىسھاقبېك مۇنۇنوف
باش قوماندان ئورۇن باسارى (مۇئاۋىن باش قوماندان): گېنېرال مايور دەلىلقان سۇگۇربايوب
كومىسسار: ئابدۇرەھىمجان ھەسەنوف
باش شتاب ناچالنىكى: ۋ. م. ماژاروف
سىياسىي بۆلۈم باشلىقى ساۋدانوف زاھىر
باش قوماندانلىق شتابىغا بىۋاسىتە قارايدىغان ئورگانلار
1. باش شتاب ئالاقە قاتناش ئىسكادرونى
2. مۇھاپىزەتچىلەر ئىسكادرونى. كوماندىرى مىجىت
3. ئارقا سەپ تەمىنات باشقارمىسى. باشلىقى رەسۇلۇف پەخرىدىن خوجا
4. ھەربىي دوختۇرخانا (گوسپىتال) باشلىقى نەسىمجان
5. قاراۋۇل باتاليونى كوماندىرى ۋالىنوۋ
6. ئارقا سەپ زاپاس پولكى. كوماندىرى: ئابدۇرېھىم سامساق
شتاب باشلىقى: باۋكەي، كومىسسارى سادىقوۋ، سىياسىي بۆلۈم باشلىقى توختى ئىبراھىموف
7. قاراۋۇل روتا. كوماندىرى نۇرتايوۋ ھاجى
8. بايانداي ھەربىي مەكتەپ، مەكتەپ مۇدىرى ئابدۇرىشىت تۇردىيۇۋ
مۇئاۋىن مۇدىرى ئەسەت جۇنۇس ئوغلى
پولكلار
1. شىخۇ پىيادە 1- پولك، ئورنى شىخۇ ناھىيىسى
كوماندىرى: مەرغۇپ ئىسھاقوف، كومىسسارى قەييۇم مۇسا، شتاب باشلىقى: رامازان
سىياسىي بۆلۈم باشلىقى: ھەسەنوف
2. غۇلجا پىيادە 2- پولك، ئورنى يەنسىخەيدە
كوماندىرى: ئايتۇغان يۇنۇچى، كومىسسارى: ئوماروۋ
3. قوبۇق 2- ئاتلىق پولك، ئورنى دۆربىلجىندە (توختى ئىبراھىمنىڭ « مىللىي ئارمىيىنىڭ جەڭگىۋار مۇساپىسى » ناملىق كىتابىدا بۇ پولك ئالتاي پولكىغا قوشۇۋېتىلگەن دېيىلگەن)
كوماندىرى: نۈسۈپقان كۈنبايوۋ، مۇئاۋىن كوماندىرى: جاغدا بابالىكوف
كومىسسارى قازىقان ماناسبايوۋ، شتاب باشلىقى رامازان
4. ساۋەن ئاتلىق پولك، ئورنى ساۋەندە
پولك كوماندىرى: مۇھەممەتئىمىن ئىمىنوف
كومىسسارى رەخىموف ئابلىز، شتاب باشلىقى گىمادىيوف مالىك، سىياسىي بۆلۈم مۇدىرى قايدار
5. زەمبىرەكچىلەر ئەترىتى، ئورنى يەنسىخەيدە
كوماندىرى: ئەسقەت تېيىپوف، سىياسىي كومىسسارى: نۇرسايوف، شتاب باشلىقى: سۇلتانغەلى سىياسىي بۆلۈم مۇدىرى سامساق
6. ماتورلۇق روتا كوماندىرى: پوربىيوۋ
7. شىخۇ ھەربىي ھەربىي دوختۇرخانا (گوسپىتال)، باشلىقى راشات قايبولىن
8. تېكەس 1-ئاتلىق پولك، ئورنى سۆيدۈڭ - كۈرە
كوماندىرى: سوپاخۇن سوۋۇرۇۋ ، كومىسسارى ھەمدۇللا قۇربانوف، شتاب باشلىقى ئامانوۋ، سىياسىي بۆلۈم مۇدىرى مامۇتوۋ قۇربان
9. شوتا ئاتلىق پولك، ئورنى موڭغۇلكۈرە شوتا
كوماندىرى ئېستەمەسوۋ بىلال
10. سارسۈمبە ئاتلىق 3- پولك، ئورنى سارسۈمبىدە (ھازىرقى ئالتاي شەھىرى)
كوماندىرى بەدەلقان سۇگۇربايوب، كومىسسارى كاكىم
شتاب باشلىقى سالاھىدىن سىدىقوۋ، مۇئاۋىن شتاب باشلىقى ئەسەن جۇنۇس
سىياسىي بۆلۈم مۇدىرى ئابدۇۋەلى
11. تارباغاتاي 4- ئاتلىق پولك، ئورنى سارتوقايدا (يۇقىرىدا تارباغاتاي 3- ئاتلىق پولك دېيىلگەن).
كوماندىرى: ستودىنكوۋ، كومىسسارى: بالقاش باغىن (دەسلەپكىسى)، باۋۇدۇن نۇر ( كېيىنكىسى)
شىمالىي ھەربىي شتاب
شىمالىي ھەربىي شتابنى « گېنېرال شتابى » دەپمۇ ئاتايتتى.
قوماندانى: گېنېرال مايور دەلىلقان سۇگۇربايوب
1. سارسۈمبە 6- قاراۋۇل ئىسكادرون
كومىسسارى: قاسىموۋ ئابلاجان، كومىسسارى توختى، شتاب باشلىقى نۇرەخمەت
2. سارسۈمبە ھەربىي دوختۇرخانا (گوسپىتال) باشلىقى ئەخەت
سارسۈمبە ئاتلىق 3- پولكى بىلەن تارباغاتاي 4- ئاتلىق پولكى شىمالىي ھەربىي شتابقا بويسۇناتتى.
موڭغۇل دىۋىزىيون كوماندىرى ئېردە بولغۇنوۋ كومىسسارى ئىمىنوۋ توختى
تارباغاتاي قاراۋۇل ئىسكادرونى، كوماندىرى خەمىت
بۇ مەزگىلدىكى مىللىي ئارمىيىنىڭ ئادەم سانى 14 مىڭ 690 ئىدى.
ئازادلىقتىن كېيىن
جۇڭگو خەلق ئىنقىلابىي ھەربىي كومىتېتى، 1949- يىل 12- ئاينىڭ 22- كۈنى، مىللىي ئارمىيىنى جۇڭگو خەلق ئازادلىق ئارمىيىسىگە قوشۇۋېتىش ۋە ئۇنىڭغا « جۇڭگو خەلق ئازادلىق ئارمىيىسى 5- كورپۇسى » دەپ نام بېرىش توغرىسىدا بۇيرۇق ئېلان قىلدى. ھەربىي كومىتېتنىڭ رەئىسى ماۋ زېدوڭ بۇيرۇق چۈشۈرۈپ، فاتى ئىۋانوۋىچ لېسكىننى 5- كورپۇسنىڭ كوماندىرلىقىغا، مەرغۇپ ئىسھاقوفنى مۇئاۋىن كورپۇس كوماندىرلىقىغا، قوشۇمچە شتاب باشلىقلىقىغا، ساۋدانوف زاھىرنى مۇئاۋىن سىياسىي كومىسسارلىققا تەيىنلىدى. دۈن شىڭيۈن 5- كورپۇس سىياسىي كومىسسارلىقىغا، دەسلەپتە شاياخۇنوۋ، كېيىن لى يۈنخې سىياسىي بۆلۈمنىڭ مۇدىرلىقىغا تەيىنلەندى. ۋاڭ يۈندىڭ كورپۇس ئارقا سەپ بۆلۈمىنىڭ سىياسىي كومىسسارلىقىغا، خۇاڭ خې كورپۇس سەھىيە بۆلۈمىنىڭ سىياسىي كومىسسارلىقىغا، ليۇ چىڭرۈي كورپۇس كادىرلار بۆلۈمىنىڭ باشلىقى، قوشۇمچە مۇئاۋىن شتاب باشلىقلىقىغا تەيىنلەندى. كورپۇس تەشكىلات بۆلۈمىگە ياڭ جىڭياۋ، تەشۋىقات بۆلۈمىگە جۇ رۇجىن مۇئاۋىن باشلىق بولدى.
مىللىي ئارمىيە، « 5- كورپۇس »قا ئۆزگەرتىلگەندىن كېيىن جۇڭگو خەلق ئازادلىق ئارمىيىسىنىڭ شتاتىغا ئاساسەن ئۆزگەرتىپ تەشكىللەندى (1950- يىلى 3- ئايغا قەدەر) ئۆزگەرتىپ تەشكىللەنگەندىن كېيىنكى ھەربىي قۇرۇلمىسى تۆۋەندىكىچە بولدى.
تېكەس ئاتلىق 1- پولكى ئاساسىدا پىيادىلەر 13- دېۋىزىيىسى قۇرۇلدى، دېۋىزىيە شتابى قەشقەردە تۇرىدىغان بولدى،
دېۋىزىيە كوماندىرلىقىغا مۇھەممەتئىمىن ئىمىنوۋ، سىياسىي كومىسسارلىققا زو چى (ما خۇڭشەن ؟) ، سىياسىي بۆلۈم مۇدىرلىقىغا تەيىنلەندى.
ئۇنىڭ قارمىقىدا ئۇچ پىيادە پولك بولۇپ.
37- پولك، ئورنى ئاقسۇ
پولك كوماندىرى: بايزاكوۋ ئامانتۇر، سىياسىي كومىسسارى: ۋاڭ گۇاڭزېڭ
38- پولك، ئورنى قەشقەر
پولك كوماندىرى: مەمەتوۋ قۇربان، سىياسىي كومىسسارى: خۇاڭ يۈي
39- پولك، ئورنى خوتەن
ئابدۇرېھىم سامساق، سىياسىي كومىسسارى جاڭ خۇڭ
مەزكۇر دېۋىزىيىنىڭ زەمبىرەكچىلەر باتاليونى كۈرەدە تۇرۇپ كورپۇس شتابىنىڭ بىۋاسىتە رەھبەرلىكىگە قارايدىغان بولدى. مىللىي ئارمىيە ئوتتۇرا يۆنىلىش قىسىملىرى ۋە مىللىي ئارمىيىگە بىۋاسىتە قاراشلىق قىسىملار ئاساسىدا پىيادىلەر 14- دېۋىزىيىسى قۇرۇلدى دېۋىزىيە شتابى شىخۇدا تۇردى.
دېۋىزىيە كوماندىرلىقىغا ئىبراھىمباي، سىياسىي كومىسسارلىققا خۇ جىڭ، سىياسىي بۆلۈمنىڭ مۇدىرلىقىغا تاڭ مۇ، دېۋىزىيە ئارقا سەپ تەمىنات بۆلۈمنىڭ سىياسىي كومىسسارلىقىغا گېڭ يوڭجيې تەيىنلەندى.
ئۇنىڭ قارمىقىدا ئۈچ پىيادىلەر پولكى قۇرۇلدى.
يەنى شىخۇدىكى پىيادىلەر 1- پولكى ئاساسىدا پىيادىلەر 40- پولكى قۇرۇلۇپ ئۈرۈمچىدە تۇرىدىغان بولدى.
پولك كوماندىرلىقىغا يۈسۈپوۋ مەمەتجان، سىياسىي كومىسسارى دۇڭ شياڭسىڭ تەيىنلەندى.
ئىلى پىيادىلەر 2- پولكى ۋە موڭغۇل دىۋىزىيونى ئاساسىدا پىيادىلەر 41- پولكى قۇرۇلۇپ چۆچەكتە تۇرىدىغان بولدى.
پولك كوماندىرلىقىغا ئالېكسىي، سىياسىي كومىسسارلىققا جاڭ شىپىڭ تەيىنلەندى.
زاپاس پولك ئاساسىدا پىيادىلەر 42-پولكى قۇرۇلۇپ غۇلجىدا تۇرىدىغان بولدى.
پولك كوماندىرلىقىغا ئوسمانوۋ رامزان، مۇئاۋىن پولك كوماندىرلىقىغا تۇرسۇن سەيدەخمەتوۋ، سىياسىي كومىسسارلىققا جىن باۋچۈەن (ئىبراھىموف توختى؟ )، شتاب باشلىقلىقىغا قاسىموۋ ئابلەت تەيىنلەندى.
قوبۇقسار 2- ئاتلىق پولكى، چۆچەك ئاتلىق 4- پولكىنىڭ بىر قىسمى مەزكۇر دېۋىزىيىگە بىۋاسىتە قاراشلىق زەمبىرەكچىلەر باتاليونى بولۇپ تەشكىللەندى. مەزكۇر دېۋىزىيىنىڭ دېۋىزىيە شتابى بىلەن بىۋاسىتە قاراشلىق قىسىملىرى شىخۇ (كېيىن چۆچەك، سۈيدۆڭگە يۆتكەلگەن) دا تۇرىدىغان بولدى؛ ئالتاي ئاتلىق 3- پولكى ۋە چۆچەك ئاتلىق 4- پولكىنىڭ بىر قىسمى ئاساس قىلىنىپ، كورپۇسقا بىۋاسىتە قاراشلىق ئاتلىق مۇستەقىل 1- پولك قىلىپ قۇرۇلۇپ، ئالتايدا تۇرىدىغان بولدى.
پولك كوماندىرلىقىغا بەدەلقان سۇگۇربايوب، سىياسىي كومىسسارلىققا
ساۋەن ئاتلىق پولكى ئاساسىدا ئاتلىق مۇستەقىل 2- پولك قۇرۇلۇپ كۈنەسنىڭ ئارالتۆپە (ئۇزۇن ئۆتمەي شىخۇ ۋە يەنسىخەينى قوغداش ئۈچۈن يۆتكەلگەن) دە تۇرىدىغان بولدى.
پولك كوماندىرلىقىغا سوپاخۇن سۇۋۇروف، سىياسىي كومىسسارلىققا شۈي ماۋجۇڭ تەيىنلەندى.
بۇنىڭدىن باشقا كورپۇسقا بىۋاسىتە قاراشلىق قىسىملاردىن يەنە شەھەر مۇداپىئە باتاليونى، جەڭگىۋار باتالىيون زاپاس قىسىم (ئىلى باتاليونى دەپمۇ ئاتالغان، باتالىيون كوماندىرى سادىقوۋ، سىياسىي يېتەكچى لى خېچىڭ، مۇئاۋىن سىياسىي يېتەكچى قوجاي دوقاس، شتاب باشلىقى نامانوۋ ئىدى)، مۇھاپىزەتچىلەر روتىسى، ئوقۇتۇش باتاليونى، ھەربىي دوختۇرخانا قاتارلىقلار قۇرۇلۇپ، كورپۇس ئورگىنى بىلەن كورپۇسقا بىۋاسىتە قاراشلىق قىسىملار غۇلجىدا تۇرىدىغان بولدى.
1950- يىلى 1- ئاينىڭ 10- كۈنى چۈشتىن بۇرۇن غۇلجا شەھىرىدە (كورپۇس شتابىنىڭ ئالدىدىكى مەيداندا) 5- كورپۇسنىڭ قۇرۇلۇش چوڭ يىغىنى ئېچىلىپ، داغدۇغىلىق بايراق تەقدىم قىلىش مۇراسىمى بولدى. يىغىندا مەركىزىي ھەربىي كومىتېتنىڭ مىللىي ئارمىيىنىڭ پارمىروپكا قىلىنىپ 5-كورپۇسقا ئۆزگەرتىلگەنلىكى ۋە 5-كورپۇسنىڭ رەھبەرلىك بەنزىسى ئەزالىرى توغرىسىدىكى بۇيرۇقى ئېلان قىلىندى. ھەربىي كومىتېت تارقاتقان ھەربىي بايراق كورپۇس كوماندىرىغا تەقدىم قىلىندى. ئارقىدىنلا ھەربىي بايراق ئۈچ نەپەر قوراللىق جەڭچىنىڭ ھىمايە قىلىشى بىلەن مەيدان ئايلاندۇرۇلدى.
مەركىزىي كومىتېتنىڭ بۇيرۇقىغا بىنائەن، 1953- يىلى 3- ئايدا شىنجاڭدا تۇرۇشلۇق خەلق ئازادلىق ئارمىيىسى قىسىملىرىدا زور كۆلەملىك ئىخچاملاش، شتاتنى تەڭشەش ئېلىپ بېرىلىپ قىسىملار دۆلەت مۇداپىئە قىسمى، ئىشلەپچىقىرىش-قۇرۇلۇش قىسمى دەپ ئىككىگە بۆلۈندى. 1954- يىلى ھەربىي رايون قىسىملىرىدا بىر دۆلەت مۇداپىئە دېۋىزىيىسى ۋە تۆت ئاتلىق پولك قالدۇرۇلغاندىن باشقا، 1- بىڭتۈەننىڭ 2-، 6- كورپۇسلىرى، 5- كورپۇسنىڭ كۆپ قىسمى ۋە 22- بىڭتۈەننىڭ ھەممىسى كەسىپ ئالماشتۇرۇپ شىنجاڭ ئىشلەپچىقىرىش- قۇرۇلۇش بىڭتۈەنىگە ئۆتكۈزۈپ بېرىلدى.
1954- يىل 6- ئايدا 5- كورپۇسنىڭ شتاتى رەسمىي ئەمەلدىن قالدۇرۇلدى.
5- كورپۇس ئورگىنى ئىلى ھەربىي رايونى قىلىپ ئۆزگەرتىلدى.
13- دېۋىزىيە شىنجاڭ ھەربىي رايونىغا بىۋاسىتە قاراشلىق 3-ئاتلىق مۇستەقىل پولك قىلىپ ئۆزگەرتىلىپ قەشقەردە تۇردى. پولك كوماندىرلىقىغا مۇزەپپەر ئابدۇللايۇۋ تەيىنلەندى، كېيىن ئەزىزوۋ قاسىم كوماندىر بولدى. 60- يىللارنىڭ ئاخىرىدا پولك باشلىقلىرى يەنە بىر نۆۋەت تەڭشىلىپ پولك كوماندىرى ئىمىنوۋ ئېلاخۇن، سىياسىي كومىسسارى چىڭ جىڭۋېي بولدى.
14- دېۋىزىيە شىنجاڭ ھەربىي رايونىغا بىۋاسىتە قاراشلىق 4- ئاتلىق مۇستەقىل پولك قىلىپ ئۆزگەرتىلىپ ئۈرۈمچى ئۇلانبايدا تۇردى. پولك كوماندىرلىقىغا باۋكەي (شۇ يىلى 9- ئايدا ئوسمانوۋ رامزان پولك كوماندىرى بولۇپ تەيىنلەندى)، سىياسىي كومىسسارلىققا دوڭ شياڭسىڭ، شتاب باشلىقلىقىغا ئەزىزوۋ قاسىم، سىياسىي بۆلۈم مۇدىرلىقىغا شاۋدۇنوۋ ئابدۇكېرىم تەيىنلەندى، كېيىن ئەزىزوۋ قاسىم كوماندىر بولدى. 60-يىللارنىڭ ئاخىرىدا پولك باشلىقلىرى يەنە بىر نۆۋەت تەڭشىلىپ پولك كوماندىرى مۇسايوۋ ھاشىم، ئۇنىڭدىن كېيىن ئەرشىدىن بولدى. سىياسىي كومىسسارى سوڭ خۇڭداۋ، مۇئاۋىن سىياسىي كومىسسارى قوجاي دوقاس، شتاب باشلىقى ئەخمەتباي، سىياسىي بۆلۈم مۇدىرى چىڭ جىڭۋېي بولدى.
پايدىلىنىلغان ماتېرىياللار.
ساۋدانوف زاھىر « 5- كورپۇسنىڭ بېسىپ ئۆتكەن ئىنقىلابىي مۇساپىسى » شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 1989- يىل 4- ئاي 1- نەشرى.
ساۋدانوف زاھىر « ماناس دەرياسىدىن قايتىش » شىنجاڭ ياش – ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى 1996- يىل 7- ئاي 1- نەشرى.
توختى ئىبراھىم « مىللىي ئارمىيىنىڭ جەڭگىۋار مۇساپىسى » شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2003- يىل 1-ئاي 1-نەشرى.
شىنجاڭ ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى تارىخىنى يېزىش – تەھرىرلەش كومىتېتى « شىنجاڭ ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابىغا دائىر چوڭ ئىشلار خاتىرىسى » شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 1995- يىل 8- ئاي 1- نەشرى.
شېرىپ نىياز خۇشتار « شىنجاڭ يېقىنقى زامان تارىخىدا ئۆتكەن شەخسلەر »شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2003- يىل 1- ئاي 1- نەشرى.
قوجاي دوقاس « ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى قوراللىق كۈچلىرىنىڭ قۇرۇلمىسى توغرىسىدا » ئىلى تارىخ ماتېرىياللىرى 4-سان.
ھەسەننۇر ھاجىبولۇس « ئۈچ ۋىلايەت مىللىي ئارمىيىسى سابىق مۇستەقىل 2- ئاتلىق بىرىگادىسىنىڭ تەشكىللىنىشى ۋە ئىش ئىزلىرى » ئىلى تارىخ ماتېرىياللىرى 10- سان.
مۇھەممەتجان ئەھمىدى « ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى مەزگىلىدىكى مالىيە-ئىقتىساد ۋە بانكا، پۇل مۇئامىلە ئىشلىرى توغرىسىدا » ئىلى تارىخ ماتېرىياللىرى 10- سان.
ئابلەت سەمەت، ئەدىھەم ئابدۇمىجىت « پېشقەدەم ئىنقىلابچى، جامائەت ئەربابى ئابدۇرېھىمجان ھەسەنوف » ئىلى تارىخ ماتېرىياللىرى 10-سان.
دولقۇن روزى « ئۆتمۈشىمىزنى تارىخ ئۆزى سۆزلىسۇن » ئىلى تارىخ ماتېرىياللىرى 12-سان.
شارشىبېك سىدىق قاتارلىقلار « گېنېرال ئىسھاقبىېك » شىنىجاڭ خەلق نەشرىياتى 1996- يىلى قىرغىزچە نەشرى
مەنبە قەلىمىم
شۇنى بىلىش كېرەككى، ئاقسۇ فىرونتى مىللى ئارمىيەۋاقىتلىق ھۈكۈمىتى ئچىدىكى بىرقىسىم كىشىلەرنىڭ ئۇيۇنى ئىدى، ئۇلارنىڭ مەقسىدى ھەرگىزمۇ سۇپاخۇنغا ئاقسۇنى ئازات قىلدۇرۇش ئەمەس ئىدى، بەلكى دۈشمەننى تۇتۇپ تۇرۇش خالاس. شۇنىڭ ئۈچۈن سۇپاخۇننىڭ ئاقسۇنى ئېلىۋېلىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن قۇشۇن ئىچىگە ھېلىقى ئىتنىڭ كۈچۈكىنى ئالاھىدە ھۇقۇق بىلەن قۇشۇپ يولغا سالغان. ۋە ئاچقۇچلۇق پەيىتتە سىپىل پارتىلىتىش ئۈچۈن پارتلاتقۇچ بەرمىگەن. شۇۋاقىتتىكى ئەھۋالدا ۋاقىتلىق ھۈكۈمەتتە ئاقسۇغا پارتىلاتقۇچ يىتەرلىك بۇلۇپ، ھەتتا ياردەمچى قۇشۇنمۇ ئاجرىتىشقا مۇمكىنچلىك بارئىكەن. بۇنىڭدىن ئاقسۇفىرونتى ئۇرۇشىنىڭ بىر ئۇيۇن ئىكەنلىكىنى، تارىخنىڭ نەقەدەر رەزىل ئىكەنلىكىنى بىلىشىمىزمۇمكىن.
.........................................................
ئاقسۇ سېپىلىنى قۇرشاپ تۇرغان مىللىي ئارمىيە جەڭچىلىرى زەمبىرەك بولمىغانلىقى (سوۋېت ھۆكۈمىتى كاتيۇشا سېتىپ بېرىشنى رەت قىلغانىكەن) سەۋەبلىك سېپىلنى پارتىلىتىشقا قادىر بولالماي قورشاۋ ئۇزۇراپ كەتكەن. باش شىتابتىن چېكىنىش بۇيرۇقى تاپشۇرىۋالغان سوپاخۇنى ۋە جەڭچىلەر قايتىشقا تەييارلىق قىلىۋاتقان دەملەردە، 9-ئاينىڭ2-كۈنى گومىنداڭ قىسىملىرى كېلىشىمگە خىلاپلىق قىلىپ ھۇجۇمغا ئۆتكەن. جەڭچىلىرىمىز پىداكارلىق بىلەن ئېلىشىپ دۇشمەننى چېكىندۈرگەن. دۈشمەن بىر ئاز ئېتىشىپ ئوق توختاتقان ۋە قوراللىرىنىڭ ئۇچىنى يەرگە قارىتىپ” جىياۋ چىياڭ بۇ شا(قۇرال تاپشۇرساڭ ئاتمايمىز)دەپ ئالغا يۈرگەچ ۋارقىراشقان. بۇ چاغدا سوپاخۇنىكام ; ئۇلار قورال تاپشۇرۇڭلار ئاتمايمىز دەۋاتىدۇ، قىرىپ تاشلايلى; دېسە، ئابدۇكېرىم ئابباسۇۋ “قورال تاپشۇرىمىز ئاتماڭلا دەۋاتىدۇ” دەپ ئىككەيلەن تالىشىپ قالغان. سوپاخۇنىكام “ئابدۇكېرىم، تەسلىم بولىدىغان دۈشمەن قوراللىرىنى تاشلاپ بىر يەرگە توپلايدۇ، ئاندىن قۇرۇق قول بولۇپ ۋەكىل ئەۋەتىدۇ” دېسىمۇ ئابدۇكېرىم ئابباسۇپ قايىل بولماي ئەسكەرلەرگەتەييارلىق بۇيرۇقى بەرگۈزمىگەن. دۈشمەن ئەسكەرلىرى يېقىن كىلىۋالغاندىن كىيىن، بىراقلا غالجىرلارچە ھۇجۇمغا ئۆتكەن، نەتىجىدە نۇرغۇن جەڭچى شېھىت بولغان ۋە قىسىم مەغلۇپ بۇلۇپ چىكىنگەن، جەڭچىلەر ۋە خەلىق ئىچىدىكى تەسرى ئىنتايىن يامان بولغان.
ئاقسۇ ئازات بۇلۇشقا ئازلا قالغاندا مىللى ئارمىيە بىلەن گومىنداڭ تەرەپ سۆھبەت ئۆتكۈزىدۇ ۋە سۇپاخۇنلارنى چىكىنشكە بۇيرۇق كېلىدۇ، چىكىنىش ۋاقتى 10-ئايلاردا بولغاچقا، دېڭىزيۈزىدىن 5مىڭ مىتىرئىگىزلىكتىكى مۇزداۋاندىكى شىۋىرغان كۈچلۈك بۇلۇپ، تۈتەك ئىچىدە ئالدىدىكى ئادەمنىمۇ كۆرگىلى بولمايدۇ، ئوكسىگىن يىتىشمەسلىك تۈپەيلى جەڭچىلەر ھۇشسىزلىنىپ يىقىلىپ چۈشىدۇ، جەڭچىلار ئاتنىڭ قۇيرۇقىغا ئېسىلىپ ماڭىدۇ، نەچچىلىگەن جەڭچىلەر قارئاستىدا قالىدۇ، بەزى جەڭچىلەر ئاتنىڭ چۇلۋۇرىنى بىلىنى ئۇرىۋالغاچقا ئات تېيلىپكەتسىلا ئۇلارمۇ ئات بىلەن ھاڭغا چۈشۈپ كىتىدۇ، بۇجەريانىدا سۇپاخۇنلار ئېغىر كۈنلەرنى باشتىن ئۆتكۈزىدۇ، ئاقسۇخەلىقى گومىنداڭنىڭ ئۆچ ئېلىشدىن قورقۇپ پاراكەندە بۇلۇپ، ۋەيرانچلىقىققا قالىدۇ ۋە تەرەپ-تەرەپكە مۇساپىربۇلۇپ چىقىپ كىتىشكە مەجبۇربۇلدۇ. قاچالمىغان خەلىقنى دۈشمەن ئۆچ ئېلىپ ۋەھشىلەرچە ئۆلتۈرۋىتىدۇ. شۇڭا سۇپاخۇن بۇقېتىملىق چىكىنشىنى «قۇربان بىرىپ ئىجراقىلغان بۇيرۇق» دەپ ئاتايدۇ ئۆز ئەسلىمىسىدە.
........................
يۇقارقى ئىنكى ئنكاسنى باغداش تورىدا كۆرگەنتىم ،تېمىغا يانداشتۇرۇپ چاپلاپ قوياي .
بىزنىڭ مەلىدە بۇرۇن 3 ۋىلايەت جەڭچىسى بولغان بىر ياشانغان بوۋاي بار ئىدى، جامائەت بەك ھۆرمەتلەيتى، دادام ۋە ھەممىمىز بۇ جەڭچىنى بەكمۇ ياخشى كۆرىدىغان، گەرچە ياشانغان بولسىمۇ ياشلىغىدىكى جەڭلەرنى سۆزلىگىلى تۇرسا خۇددى ياش يىگىتلەردەك جۇشقۇن بولۇپ كىتەتتى،بىز كىچىكلەر شۇنچىلىك ئامراقكى بۇ كىشىگە خۇددى باتۇر خاسىيەتلىك ئادەم يېنىمىزدا تۇرغاندەك ھىس قىلاتتۇق،ئۇزۇنغا قالماي بۇ بوۋىمىزدىنمۇ ئايرىلدۇق.دادم شۇ كىشىدىن مىللى ئارمىيە رەھبەرلىرىنىڭ ئۆلىمى ۋە كېيىنكى كۇنلەر شۇنداقلا ئا.ئابباسوپ
توغرۇلۇق بەزى گەپلەرنى ئاڭلاپتىكەن، نىمىشقىدۇر مۇشۇ توغرۇلۇق تارىخلارنى كۆرسەم ئىچىم بىر خىل بوپ قالىدۇ.تارىخ.........تار ..ئىخ!
بىزنى تارىخ بىلەن تەمىنلىگەن توردىشىمىزغا كۆپ مىننەتدارمەن!نىيازدىھقان ھارمىغايسىز! مۇشۇنداق تارىخلارنى ئوقۇسام ئىچىم ئاچچىق بوپ قالىدىكەن
![\"\"](\"images/face/qq/012.gif\"/)
مۇشۇنداق ئالاھىدە ئۇرۇش ۋەزىيىتى ياكى يىڭى دۆلەت قۇرۇلغان ئۆتكۈنچى مەزگىلدى. رەھبەرلىك ھۇقۇقىنى تىزگىنلىگەن ئەڭ كۆپ بولغاندا ئىككى كىشى بىرلىكتە ناھايىتى مەخپى ھالەتتە بىر بىخەتەرلىك ئورگىنى تەسىس قىلىشى. بۇ ئورگانغا قاتتىق تاللانغان، پەقەت خەلىقنىڭ مەنپەئەتىنى سىياسىينىڭ بۇرچى دەپ چۈشۈنىدىغان بىر توپ كىشىلەرنى قۇبۇل قىلىپ. ئىچكى قىسىمدا ئايغاقچىلىق، مەخپىي ئۆلتۈرۈش، ھالقىلىق پەيتتە سالاھىيىتىنى ئاشكارىلاپ ئۇرۇشقا يىتەكچىلىك قىلىدىغان سىستىمىنى قۇرۇش بەك مۇھىم ئىكەن. بولمىسا شۇنداق قىسىمنىڭ يىتەكچىلىرى كىلىشەلمەيدىغان ياكى ئۆز قۇشۇنىنىڭ مەنپەئەتىگە زىيانكەشلىك قىلىدىغان خەتەرلىك ھەرىكەتلەردىن ساقلىنىش ھەقىقەتەن تەس.مۇناپىقلار نېمانچە كۆپ چىقىدىغاندۇ بىزدىن،،، ئەييييييييييييييييي مۇناپىقلار ئۆز قېرىنداشلىرىڭلارغا ساتقىلىق قىلماڭلار،،،كالىنىڭ بېشىغا كەلگەن كۈن موزاينىڭ بېشىغىمۇ كېلىدۇ،،،
دۈشمەنلەر قولىدا بىھۇدە ئۆلۈپ كەتكەن قېرىنداشلىرىمىزنىڭ ياتقان يېرى جەننەت بولسۇن ئامىن.
niyazdixanنىڭ تېمىسىدىن نەقىل
ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلابى پارتلىغان 1944 - يىلى 8 - ئايدىن تارتىپ 1945 - يىلى 9 - ئايغىچە بولغان بىر يىلغا يەتمىگەن ۋاقىت
ئىچىدە ئىلى، تارباغاتاي، ئالتاي قاتارلىق ئۈچ ۋىلايەتنى ئازاد قىلىپ،
ئىنقىلاب ئوتىنى ئۈرۈمچى، قەشقەر، يەكەن، ئاقسۇ، قارا شەھەر، تۇرپان قاتارلىق
ۋىلايەتلەرگە تۇتاشتۇرۇپ، گومىنداڭنىڭ شىنجاڭدىكى ھۆكۈمرانلىقىنى ئاغدۇرىۋېتىشكە
ئاز قالدى.
يۇقۇرىدىكىلەردىن قارىغاندا، مۇشۇ ئاتالغۇدىكى \"ئۈچ ۋىلايەت\" دېگەن سۆزنىڭ پەقەت توغرا بولمىغانلىقىنى ھىس قىلدىم.
ئۇنداق «پەقەت توغرا بولمىغان» سۆزلەر جىق. بىراق شۇنى ئىشلەتمەي ئامال يوقتە بەزىدە.6- قەۋەتتىكى patrolنىڭ يازمىسىدىن نەقىل
مۇشۇنداق ئالاھىدە ئۇرۇش ۋەزىيىتى ياكى يىڭى دۆلەت قۇرۇلغان ئۆتكۈنچى مەزگىلدى. رەھبەرلىك ھۇقۇقىنى تىزگىنلىگەن ئەڭ كۆپ بولغاندا ئىككى كىشى بىرلىكتە ناھايىتى مەخپى ھالەتتە بىر بىخەتەرلىك ئورگىنى تەسىس قىلىشى. بۇ ئورگانغا قاتتىق تاللانغان، پەقەت خەلىقنىڭ مەنپەئەتىنى سىياسىينىڭ بۇرچى دەپ چۈشۈنىدىغان بىر توپ كىشىلەرنى قۇبۇل قىلىپ. ئىچكى قىسىمدا ئايغاقچىلىق، مەخپىي ئۆلتۈرۈش، ھالقىلىق پەيتتە سالاھىيىتىنى ئاشكارىلاپ ئۇرۇشقا يىتەكچىلىك قىلىدىغان سىستىمىنى قۇرۇش بەك مۇھىم ئىكەن. بولمىسا شۇنداق قىسىمنىڭ يىتەكچىلىرى كىلىشەلمەيدىغان ياكى ئۆز قۇشۇنىنىڭ مەنپەئەتىگە زىيانكەشلىك قىلىدىغان خەتەرلىك ھەرىكەتلەردىن ساقلىنىش ھەقىقەتەن تەس.
ھەقىقەت ئىزدىسەڭ ئۆلتۈر يىلاننى،
تەرىقەت ئىزدىسەڭ ئاغرىتما جاننى.
يۇقىرىقى مىسرالارنى قايسى كىتاپتىن ئوقۇغىنىم ئېسىمدە يوق، ما ئىنكاسقا توغرا كېلىپ قالىدىكەن.