سېرىق ئۇيغۇرلارنى چىن قەلبتىن تونۇش

تەمكىن

سېرىق ئۇيغۇرلارنى چىن قەلبتىن تونۇش

9 k# q( D4 o. j6 g4 b
5 c$ t/ N/ ^9 A) W( H+ Y% f2011 - يىلى 22-ئاۋغۇستتىن 25-ئاۋغۇستقىچە تونۇلغان تارىخچى ئابلىز ئورخۇن ئاكام، تالانتلىق ناخشىچى غالىب ئەرشىدىن ئاكام، مەشھۇر مۇقامچى ۋە داستانچى ئىبراھىمگاڭ ئاكام، قومۇل تىل-يېزىق خىزمىتى سېپىدىكى ياش تۇلپار مۇجبۇل راخمان ئاكام ۋە مەن بەشەيلەن سۇنەن سېرىق ئۇيغۇر ئاپتونوم ناھىيەسىدە زىيارەتتە بولدۇق. شۇ كۆڭۈللۈك دەملەرنىڭ خاتىرىسى ۋە سېرىق ئۇيغۇرلار ھەققىدىكى ئۆگىنىشلىرىمنىڭ خۇلاسىسى سۈپىتىدە بۇ ئەسەرنى يېزىپ چىقتىم ۋە تۈركولوگىيە دەرسىدە سېرىق ئۇيغۇرلار ھەققىدىكى مەزمۇننى بۇ ئەسەردىن پايدىلىنىپ مۇۋەپپەقىيەتلىك سۆزلەپ چىقتىم. تورداشلارنىڭمۇ بۇنىڭدىن بەھرلىنىشىنى ئۈمىد قىلىمەن.

3 @7 q9 c- E' O

شۇنداق بىر كۈنلەرمۇ ئۆتكەن، ئۇيغۇرلار ئات ئۈستىدە يۈرۈپ جاھاننى تىترەتكەن. ئات ئۇيغۇرنىڭ قانىتى، ئۇيغۇرنىڭ بەخت قۇشى بولغان شۇ چاغلاردا، كۆك يايلىق كۆك بۆرىنىڭ يول باشلىشىدا ئۇيغۇر دېگەن بۇ قەۋم ئۆزىنىڭ شۇ قانىتىغا تايىنىپ ئۆز ئەتراپىغا قاراپ ھۆركىرىگەن، تىزلىقلارنى تىزلاندۇرغان، باشلىقلارنى باش ئەگدۈرگەن، جاھاننىڭ تۆت ئەتراپىنى ئىلكىگە ئالغان. شۇنداق بىر كۈنلەرمۇ ئۆتكەن، ئۇيغۇرلار « بىلىك » دەپ ئاتالغان بۇ ئۇقۇم بىلەن ھەقىقىي رەۋىشتە ئۇچرىشىپ، ئۆز يېزىقلىرى بىلەن ئۆزلىرى ئىگىلىگەن شۇ بىلىكلەرنى ئەۋلادلارغا قالدۇرۇش يولىدا تىنىمسىز ھەرىكەت قىلغان، شۇ ھەرىكەتلىرى بىلەن مەدەنىيەت دۇنياسىنىڭ سەركىلىرى ئاتالغان، ئۇيغۇر نامىنى ئالغان يېزىق، ئۇيغۇر دەپ ئاتالغان خەلقلەر ئالەمگە « بىلىك » نىڭ ۋەكىلى سۈپىتىدە تونۇلغان، بىلگىنلەر بولۇپ جاھان ئەھلى ئۈچۈن خىزمەت قىلغان، بىلىم ئالىمىنىڭ سۇلتانلىرى ئاتالغان. شۇنداق بىر كۈنلەر بولغان، ئۇيغۇر ھاياتىدا، بىر قولىدا قەلەم، بىر قولىدا ئەلەم ئوينىتىپ جاھانغا خوجىدارلىق قىلغان، ئالەمگە ئۇيغۇر دېگەن ئۇيۇغۇر دەپ خىتاپ قىلالىغان. شۇنداق، شۇنداق كۈنلەر ئۆتكەن جاھاننىڭ شانلىق تارىخى ئۇيغۇرنىڭ نامى بىلەن يېزىلغان.
% ?. H3 e1 T" m; \
يەنە خۇددى شۇنىڭدەك، شۇنداق كۈنلەرمۇ ئۇيغۇرنىڭ بېشىدىن ئۆتكەن، كىچىككىنە نام – مەنپەئەتنى قوغلاپ، ئۆز ئەھلىگە قارشى قوپقان، خىيانەتكارلىق بايرىقىنى لەپىلدىتىپ، ئۆز ئېلىگە دۈشمەن چىللىغان ئەنە شۇنداق نومۇسلۇق كۈنلەر ئۆتكەن. ھەق بىلەن ناھەقنىڭ پەرقىنى ئايرىيالماي، بىكار تەلەپ ئالدامچى، سۇخەنچىلەرنى بېشىغا كۆتۈرۈپ، قەھرىمانلىرىنى ئۆلۈم گىردابىغا ئىتتىرگەن شۇنداق كۈنلەرمۇ ئۆتكەن ئۇيغۇرنىڭ تارىخىدا. ئەنە شۇ كۈنلەرنىڭ شاراپىتىدە يوقسۇزلۇق ساھىللىرىدە تېنەپ يۈرگەن، قاراڭغۇلۇق كوچىلىرىدا ئېزىپ بېشىنى ئۈسكەن ئەنە شۇنداق كۈنلەرمۇ ھەم ئۆتكەن.
9 A& n4 K+ z( ?& B( I( h3 ?% ~" P$ A
يەنە شۇنىڭدەك ئۇيغۇرنىڭ بېشىدىن شۇنداق كۈنلەرمۇ ئۆتكەنكى، دۈشمەن قىسماقتا قىسقاندەك قاتتىق مۇھاسىرىگە ئېلىپ ئۇيغۇرنى باش كۆتۈرۈشتىن مەھرۇم قىلىشقا ھەرىكەت قىلغان، ئەڭ زور دەرىجىدە تىرىشچانلىق كۆرسەتكەن ئۇيغۇر ئۆزىنىڭ يۈكسەك مەدەنىيەت ئاساسى بىلەن زور قىيىنچىلىق كۈنلىرىنى بېشىدىن ئۆتكۈزۈپ يەنىلا ئۇيغۇرلۇقىنى كەلگۈسىگە ئۇلىغان شۇنداق كۈنلەرمۇ ئۆتكەن.  شۇنداق كۈنلەردە ئۇيغۇرنىڭ بېشىغا كەلگەن دەرت – ئەلەم تۈپەيلى تالاي ئاۋات شەھەرلەرگە خارابىگە، تالاي بوستانلىقلار ئەرۋاھلار سارىيىغا ئايلىنىپ كەتكەن بولسىمۇ ئۇيغۇر دېگەن بۇ قەۋم ئۆزىنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ساقلاپ قېلىش كۈرىشىدە قانچىلىك دەرد – ئەلەم تارتمىسۇن ھامان غەلىبە قىلىپ كەلگەن.

ئۇيغۇرلار تۆت ئەتراپىتىكى خەلقلەرنىڭ ھەممىنى ئۆز ئەمىرى ئاستىغا ئالغان شۇنداق كۈنلەردە ئۇلارغا دۈشمەن بولغان كىشىلەرنىڭ بارچىسى يىغىلىپ ئۇيغۇرغا قارشى ئۇرۇشقا ئاتلانغان. ئۇلار قانچىلىغان قانلىق جەڭلەرنى قىلىپ پۈتۈن كۈچى بىلەن ئۇرۇشقان بولسىمۇ ھامان ئۇيغۇر تەرىپىدىن مەغلۇپ قىلىنغان. ئۇرۇشۇشتىن ھېچ غەلىبە قىلىشقا كۆزى يەتمىگەن دۈشمەنلەر ئۇيغۇرلارغا ھىيلە بىلەن تاقابىل تۇرماقچى بولۇشقان ۋە ئۇيغۇرلارغا قارشى ئۇرۇشقا ئاتلىنىپ بېرىپ، ئۇرۇشا ئۇرۇشمايلا كەينىگە چېكىنگەن. ئۇلارنى قورقۇنچتىن قاچتى دەپ چۈشەنگەن ئۇيغۇرلار ئۇلارنى قوغلاپ بارغىنىدا دۈشمەن تەرىپىدىن قويۇلغان پىستىرمىغا چۈشۈپ ئۇيغۇر قوشۇنى قاتتىق قىرغىنچىلىققا ئۇچرىغان. دۈشمەنلەر ئۇيغۇر ئەسكەرلىرىنى يوقىتىپ بولغاندىن كېيىن ئۇلارنىڭ تۇرالغۇسىغا بۆسۈپ كىرىپ قېرى – ياش، ئاجىز – ئورۇق دېمەستىن بۆشۈكتىكى بالىلىرىغا قەدەر قىرغىن قىلىشقان. بۇ چاغدا يايلاققا چىقىپ كەتكەن ئىككى ئۇيغۇر يىگىتلا ئائىلىسى بىلەن ساق قالغان بولۇپ ئۇلار ماكانىغا قايتىپ كەلگەندىن كېيىن بۇ قىرغىنچىلىقنى كۆرۈپ قالدى – قاتتى مال – بىساتلىرىنى يىغىشتۇرۇپ تاغنىڭ ئىچكىرىلىكلىرىگە كىرىپ پاناھلىنىشقا مەجبۇر بولغان. ئۇلار بۇغىنىڭ يول باشلىشىدا ناھايىتى تىك تاغلار ئارىسىدىن ئۆتۈپ شۇنداق قىلىچتەك تاغلار بىلەن قورشالغان گۈزەل بىر بوستانلىق ئۇچرىغان. بۇ ماكاننىڭ ئېتى ئەرگەنە قون بولۇپ بۇ يەردە ئۇلار ئەۋلادمۇ ئەۋلاد كۆپىيىپ تۆت يۈز يىل ياشىغان. بۇ يۇرت ئۇلارغا تارلىق كەلگەن دەملەردە ئۇلار تۆمۈر رۇدىسىدىن تۈزۈلگەن تاغقا ئوت يېقىپ ئېرىتىپ تۆت يۈز يىل پاناھدىغان بۇ ماكاندىن چىقىشقان. ئۇلار ئەرگەنە قوندىن چىققاندىن كېيىن ئەجدادلىرىنىڭ زېمىنىغا بېرىپ دۈشمەنلەرنى بويسۇندۇرۇپ دوستلار بىلەن ئەپ ئۆتكەن. ئۇيغۇر مانا شۇنداق قىلىپ ھالاكەتتىن قۇتۇلۇپ قالغان. ئۇيغۇر تارىخىدا بۇنىڭغا ئوخشاش قان – ياشلىق قىسمەتلەرنىڭ نەتىجىسىدىمۇ يەنىلا ھاياتلىق ۋە مەۋجۇتلۇق ئۈچۈن كۈرەش قىلغان ئۇيغۇر قەھرىمانلىرى ناھايىتى كۆپ.

5 V4 H% {" P/ b5 Nشۇلاردىن بىرى ئۇيغۇرنىڭ 13 – ئەسىردىكى قەھرىمانى قوچقار تېكىن. ئەڭ ئاخىرقى بۇ ئۇيغۇر ئىدىقۇتى قۇبلاي خان بىلەن ئوگداي ئەۋلادى بولغان قايدۇ خاننىڭ خانلىق تالىشىش ئۇرۇشلىرىدا دەسلەپ خانلىق تەختىگە ئولتۇرغان قۇبلاي تەرەپتە تۇرغانلىقتىن قايدۇ خان ۋە ئۇنىڭ قوللىغۇچىسى دوۋا قوچو خانلىقىنىڭ پايتەختى قوچۇغا 120 مىڭ كىشىلىك زور قوشۇن بىلەن باستۇرۇپ كەلگەن ۋە ئالتە ئاي مۇھاسىرىگە ئېلىۋالغان. قوچقار تېكىن باشچىلىقىدىكى ئۇيغۇر قەۋمى قاتتىق تىركەشكەن، ئەڭ ئاخىرى دوۋانىڭ قوچقار تېكىننىڭ موڭغۇل خانىشتىن بولغان مەلىكىنى چىقارتىپ بېرىش شەرتى ئاستىدا قورشاۋدىن قۇتۇلغان. 120 مىڭ كىشىدىن تەركىب تاپقان موڭغۇل قوشۇنى قوچو شەھىرى ئەتراپىدىكى خەلقنى بۇلاپ تالاپ ئىگىلىكىنى پالەچ ھالغا چۈشۈرۈپ قويغان، شۇنىڭ بىلەن بىرگە قايدۇنىڭ تەھدىتى تۈگىمىگەن، بۇ خىل ئەھۋال ئاستىدا قوچقار تېكىن ئۆز خەلقىگە باشچىلىق قىلىپ پايتەختنى قومۇلغا كۆچۈرگەن. قومۇلمۇ قايدۇنىڭ پاراكەندىچىلىكىگە ئۇچرىغاندىن كېيىن بىر بۆلۈك ئۇيغۇرلار ئىدىقۇتنىڭ رەھبەرلىكىدە بۈگۈنكى ۋۇۋېي ئەتراپىغا كۆچكەن ۋە شۇ جايدا تۇرۇپ قالغان. بۇ بۆلۈك ئۇيغۇرلارمۇ  قامچۇ ۋە شاجۇ دىيارلىرىدا خانلىق قۇرۇپ دەۋر سۈرگەن ئۇيغۇر قېرىنداشلىرى بىلەن قوشۇلۇپ كەتكەن.
% _. g) P1 E/ W/ L) X+ R
1 i  V* k# ^; d' D/ Q6 `بۈگۈنكى كۈندە ھەسرەتلىك تارىخىمىزنىڭ شۇنداق سەھىپىلىرىنى شۆرلەپ قارايدىغان بولساق، ئىسلامغا مۇشەررەپ بولغان ئۇيغۇرنىڭ ئۆز مەدەنىيەت ئابىدىلىرىنى دىننى سەۋەب قىلىپ بۇزۇپ –چېقىۋاتقانلىقىنى ئۇچرىتىمىز. 14 – ئەسىردە ئىسلامغا كىرگەن چاغاتاي ئەۋلادىدىن بولغان ئۇيغۇر دىيارى خاقانى تۇغلۇق تۆمۈرخان ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى ئىسلامغا كىرگەندىن كېيىن قوچو ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ مول مەدەنىيەت خەزىنىسىنى ئۆزىدە جۇغلىغان شەرقىي ئۇيغۇر يۇرتلىرىنى ئىسلامغا كىرگۈزۈش يولىدا بىر قاتار غازاتلارنى ئېلىپ بارغان. بۇ غازاتلار ئىسلامدىن غەيرى دىنلارنىڭ مىراسلىرىغا نىسبەتەن بۇزغۇنچىلىقلار ئېلىپ كەلگەن بولسىمۇ، تەلتۆكۈس يوقىتىش خاراكتېرلىك زور زىيانلار ئېلىپ كەلمىگەن، بەلكى قەدىمىي مەدەنىيەت ئىزلىرى، بۇددا مۇنارلىرى يەنىلا ئۇلۇغ جايلار دەپ قارىلىپ ساقلىنىپ قېلىنغان، بەك ئېشىپ كەتسە بۇتلار ۋە رەسىملەرنىڭ چىرايىنى جىجىۋېتىش، بېشىنى بۇزۇۋېتىش بىلەنلا چەكلەنگەن. تۇغلۇق تۆمۈرخاننىڭ ئەۋلادى ئەھمەدخان كاپىر ئۇيغۇرلارغا قارشى ئېلىپ بارغان قاتتىق ئۇرۇشلىرى مىڭ سۇلالىسىنى چېگرادىكى مۇداپىئە قاراۋۇلخانلىرىلىرىنى تاقاپ، جيايۈگۈەن قوۋۇقىنى ئېتىۋېلىشقا مەجبۇر قىلغان. ئەھمەدخاننىڭ غازات ئۇرۇشى كەڭرى كەتكەن لوپنور سەھرالىرى، تۇرپان يېزىلىرى، قومۇل تاغلىرى ۋە باغلىرى ھەتتا ئارا يۇلتۇزنىڭ شەرقىدىكى ئۇيغۇر يۇرتلىرىغا قەدەر سوزۇلغان. ئىسلامغا كىرمىگەن ئۇيغۇرلار ئۆزلىرى بىلەن ئېتىقادداش بولغان موڭغۇللار ۋە مىڭ سۇلالىسى بىلەن بىرلىشىپ قارشىلىق كۆرسىتىشكە ھەرقانچە ئۇرۇنغان بولسىمۇ بىراق ھەمراھلىرىنىڭمۇ كۈچىنىڭ زەئىپلىكىدىن مەغلۇبىيەتنىڭ ئاچچىق شارابىغا مۇيەسسەر بولغان. بۇنىڭ بىلەن ئەھمەدخاننىڭ غازات ئۇرۇشى ئېلىپ بېرىلغان قومۇل، تۇرپان، لوپنور رايونلىرىنىڭ ئاھالىلىرىدىن بىر قىسمى مەجبۇرەن ئىسلامنى قوبۇل كۆرگەن، بىر قىسمى چەت، ئادەمسىز تاغ – جەزىرىلەرگە كىرىپ پاناھدىغان، يەنە بىر قىسمى بولسا ئىلاجىسىز جيايۈگۇەننىڭ ئىچىگە كىرىپ بۇرۇندىن تەڭرىداۋان تاغلىرىنىڭ كەڭرى قۇچىقىدا تارىخنىڭ ئۇپرىغان سەھىپىلىرىدىن ئېشىپ قالغان، قامچى(گەنجۇ) ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇرۇپ بىر مەزگىل شۇ دىيارلاردا ھاكىم بولغان قېرىنداشلىرى يېنىغا پاناھداپ بېرىشقا مەجبۇر بولغان. ئورخۇن ئۇيغۇر خان جەمەتىنىڭ قەبىلىسى بولغان ياغلاقارلار ۋە قوچقار تېكىن باشچىلىقىدا كۆچكەن قەۋم بۇ رايوندا يەنىلا ئۆزلىرىنىڭ ئۇيغۇرلۇق كىملىكى بىلەن موڭغۇل خانلىرىنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدا تۇرۇۋاتاتتى. بۇ چاغدا قومۇل، تۇرپان، لوپنور شەرقىي ئۇيغۇر يۇرتلىرىدىن كەلگەن ئۇيغۇرلار ئۇلارغا كۈچ ۋە روھىي مەدەت بېرىپ ئۇلارنىڭ ئارىسىدا ئۆزلىشىپ قالغان. شۇ ۋاقىتلاردا موڭغۇللارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدا تۇرغان بۇ ئۇيغۇر قەۋمى موڭغۇللار بىلەن بولغان قويۇق ئالاقىلار داۋامىدا ئۆزلىرىگە زور بىر تۈركۈم موڭغۇل تائىپىلىرىنى قوشۇشقان، بۇلار ھۆكۈمران بولغاچقا ئۇلار گەرچە ئۆزلىرىنى ئۇيغۇرنىڭ خانى دەپ ئاتاشسىمۇ موڭغۇل تىلىنى ئۇيغۇر تىلى بىلەن تەڭ قوللىنىشقان. گەپنى قومۇل، تۇرپان، لوپنور رايونلىرىغا يۆتكىسەك، بۇ رايونلار ئەھمەدخاننىڭ بۇ قېتىملىق قاتتىق غازات ھەرىكىتىدىن كېيىنلا تولۇق مۇسۇلمان بولۇپ بولالمىغان. بەلكى 16 – ئەسىردە قومۇلغا كەلگەن ياۋروپا سەيياھلىرىمۇ چوڭ جۈمە مەسچىتنىڭ ئۇدۇلىدا قەد كۆتۈرۈپ تۇرغان ھەيۋەتلىك بۇتخانىنى كۆرۈشكەن. 20 – ئەسىرنىڭ باشلىرىدىمۇ قومۇل ۋاڭلىرى بۇددا مىڭئۆيلىرىنى بۇزماقچى بولغاندا يەرلىك خەلق، ئۇ جايلارنى ئۇلۇغلارنىڭ يېرى دەپ ئەزىزلەپ چاقتۇرغۇزمىغان. لوپنور خەلقىنى بولسا ئۇيغۇر تارىخچىسى موللا مۇسا سايرامى 19 – ئەسىردىمۇ «مۇسۇلمان دېسە مەسچىتى يوق، كاپىر دېسە بۇتخانىسى يوق» دەپ تەسۋىرلىگەن.  دېمەك ئەھمەدخاننىڭ دەۋرىدە ئادەمسىز جەزىرە – تاغلارغا كىرىپ كەتكەن ئۇيغۇرلار ئەھمەدخان ئۆلگەندىن كېيىن ئۆز شەھەرلىرىگە قايتىپ كەلگەن. چۈنكى ئەھمەدخاننىڭ ماۋارا ئۇننەھرگە ئاكىسى قېشىغا ھەمدەمگە بېرىپ مەغلۇبىيەت بىلەن قايتىپ كېلىپ ئاقسۇدا ئۆلۈشى چاغاتاي خانلىقى ھۆكۈمرانلىقىنى ئاجىزلىتىپ قويغانىدى. ئەھمەدخاننىڭ چوڭ ئوغلى مەنسۇرخان تۇرپان تەختىگە چىققان بولسىمۇ بەك قۇدرەتلىك كۈچكە ئىگە ئەمەس ئىدى. ئۇنىڭدىن كېيىن  سەئىدىيە سەلتەنىتىنىڭ سۇيۇرغال زېمىنى بولغان قومۇل، تۇرپان رايونلىرىدا ئاستا – ئاستا تەسىرلەر نەتىجىسىدە ئىسلامنىڭ ئاساسى مۇستەھكەملەنگەن. قومۇل تارىخ ماتېرىياللىرىدا دائىم تىلغا ئېلىنىدىغان قومۇل ۋاڭلىرىنىڭ بوۋىسى مۇھەممەد شاھ غازىبەگ قومۇلغا تەيىنلەنگەن سۇيۇرغال بەگلىرىدىن بولسا كېرەك. ئۇ كاپىرلارغا قارشى ئۈزۈل – كېسىل غازات ئۇرۇشى قوزغىغان ۋە قومۇلنىڭ تولۇق ئىسلاملىشىشىنى ئەمەلگە ئاشۇرغان كىشى بولسا كېرەك. ئۇنىڭغا دائىر مەلۇماتلاردا ئۇنىڭ قالماقلار بىلەن ئۇرۇشقانلىقى ۋە شۇ جەرياندا غازى ئاتىقىنى ئالغانلىقى كۆپ تىلغا ئېلىنىدۇ. بۇ يەردە تىلغا ئېلىنغان قالماقلار موڭغۇللارمۇ ياكى كاپىر ئۇيغۇرلارمۇ بۇ ئېنىق ئەمەس. بەلكى ئىككىسىنىڭ ئىتتىپاقى بولسا كېرەك. چۈنكى تاغ – تۇمان، سەھرا- ئېدىرلارغا كىرىپ كەتكەن بۇددىست ئۇيغۇرلار مۇسۇلمان بولغان ئۇيغۇرلارغا قارشى تۇرۇش ئۈچۈن ئېتىقادداش بولغان موڭغۇللاردىن ياردەم تەلەپ قىلغانلىق ئېھتىمالىنى چەتكە قاققىلى بولمايدۇ. بۇنىڭغا تا يېقىنقى زامانلاردىمۇ قومۇل، تۇرپان خەلقلىرى ئارىسىدا ئېيتىلىپ كېلىنىۋاتقان چۆللەردىن چىققان قالماق قەۋملىرىنىڭ ھېكايىلىرى ۋە خەلق ئاغزىدا قالماقلارغا تەۋە قىلىنغان ئۇيغۇر يادىكارلىقلىرى مىسال بولالايدۇ. لوپنورنىڭ شەرقىي قىسمىدا مىڭ سۇلالىسىنىڭ چېگرا مۇداپىئە قاراۋۇلخانلىرىنى تاقىۋېلىشى پۈتۈنلەي مىڭ سۇلالىسىنىڭ تەمىناتى ئارقىلىق كۈن كەچۈرگەن بۇ قاراۋۇلخانىلاردىكى خەلقلەرنى كۆچۈشكە مەجبۇر قىلغان، بۇ قاراۋۇلخانىلاردىمۇ يەنە ئۇيغۇرلار ئاساسى قىسىمنى تەشكىل قىلغان بولۇپ، مۇسۇلمانلارغا قارشى مۇداپىئە سېپى شەكىللەندۈرگەنىدى. مىڭ سۇلالىسى غەربى يۇرتتىن ۋاز كېچىپ جيا يۈگۈەننىڭ ئىچىگە بېكىنىۋالغاندىن كېيىن  بۇ خەلقلەرمۇ يەنە شۇ قامچى ئۇيغۇر خانلىقىدىن قېلىپ قالغان تەڭرىداۋاندىكى ئۇيغۇرلار قېشىغا بارغان. يىللارنىڭ ئۆتۈشى بىلەن بۇ يەردە ياشاپ كەلگەن ئۇيغۇر قەۋمى ئۆزلىرىنى سېرىق ئۇيغۇر دەپ ئاتاپ كېلىشكەن، قومۇل، تۇرپان، لوپنور رايونلىرىدىن ۋە بۇ قاراۋۇلخانىلاردىن كۆچۈپ كەلگەنلەر شۇ ئاچچىق تارىخى قىسمەتلىرىنى مەشھۇر «شىجى خاجى داستانى» ئارقىلىق ئىپادە قىلىشقان.

يۇقىرىدا تىلغا ئېلىپ ئۆتكىنىمدەك موڭغۇل ئاقسۆڭەكلەرنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ۋە ئۇلارنىڭ ھامىيلىقى ئاستىدا بىر بۆلۈك سېرىق ئۇيغۇرلار موڭغۇل تىلىنىڭ ئىنگۇر دىيالېكتىدا سۆزلىشىدىغان بولۇپ قالغانىكەن. بۇلار سېرىق ئۇيغۇر رايونىنىڭ شەرقىدە ئولتۇراقلاشقانلىقتىن شەرقىي سېرىق ئۇيغۇرلار ياكى شىرا يۇغور دەپ ئاتىلىدىكەن. بۇمۇ ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ تىلىدا سېرىق دېگەن مەنىنى ئاڭلىتىدىكەن. قەدىمكى تۈركىي مىللەتلەرنىڭ چۈشەنچىسىدە رەڭلەر تەرەپ ئۇقۇمىنى ئىپادىلەيدىغان بولۇپ، سېرىق رەڭ شەرق تەرەپكە ۋەكىللىك قىلغان شۇ بويىچە ئۇلار شەرقتە ئولتۇراقلاشقان ئۇيغۇرلار دېگەن مەنىدە سېرىق ئۇيغۇر دەپ ئاتالغان. سېرىق ئۇيغۇر دېگەن بۇ نام « تارىخى رەشىدى » ۋە « كاشغەر تارىخى »(«چىڭگىزنامە» دېگەن نامدا نەشر قىلىنغان) دېگەن كىتابلاردا خوتەن بىلەن خىتاي ئارىسىدىكى خەلقلەرنى كۆرسىتىدۇ ۋە دەسلەپكى كىتابتا سەئىدخاننىڭ ئۇلارغا قارشى غازات ئۈچۈن لەشكەر ئەۋەتىپ ئۇلارنى تاپالمىغانلىقى، كېيىنكى كىتابتا ئۇلارنىڭ 17 – ئەسىردە كېرىيە رايونىغا ھۇجۇم قىلىپ پاراكەندىچىلىك تۇغدۇرغانلىقى، سەئىدىيە ھۆكۈمرانلىرىنىڭ ئۇلارغا قارشى يۈرۈش قىلغانلىقىدەك ۋەقەلەر بايان قىلىنىدۇ. دېمەك، ئۇيغۇر تارىخنامىلىرىدە سېرىق ئۇيغۇر چەرچەندىن تارتىپ مىڭ سۇلالىسى چېگرىلىرىغىچە بولغان تېررىتورىيەدە ياشىغان خەلقلەرنىڭ نامى سۈپىتىدە چېلىقىدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن قايتا چېلىقمايدىغان سېرىق ئۇيغۇرلار مانا بۈگۈنلۈكتە گەنسۇ ئۆلكىسىنىڭ سۇنەن يۇغۇر ئاپتونوم ناھىيەسىدە بىر يېرىم تۈمەن نوپۇستا چارۋىچىلىق بىلەن كۈن كەچۈرۈپ ياشىماقتا. ئۇلارنىڭ يېرىمى ئېيتقىنىمىزدەك موڭغۇل تىلىدا سۆزلىشىدىغان شەرقىي سېرىق ئۇيغۇرلار بولۇپ، ئۇلار ئۇيغۇرچە سۆزلىشىدىغان سېرىق ئۇيغۇرلارنى « قارا يۇغۇر » دەپ ئاتىشىدىكەن، بۇ ئۇزۇن مۇددەت ھۆكۈمران بولغان شەرقىي سېرىق ئۇيغۇرلارنىڭ غەربىي سېرىق ئۇيغۇرلارنى كەمسىتىپ ئېيتقىنى بولسا كېرەك. ئەجدادلىرىمىزغا بولغان كۈچلۈك سېغىنىش، ئۆتمۈشىمىزگە بولغان يۈكسەك قىزىقىش، ئۇيغۇرلۇقىمىزغا بولغان چەكسىز پەخىرلىنىشنىڭ تۈرتكىسىدە بۈگۈنكى كۈندىمۇ سېرىق ئۇيغۇر ئىسمى بىلەن ئاتىلىپ كېلىۋاتقان، بىز بىلەن قانداش، قېرىنداش ھېسابلىنىدىغان، ئىسلامدىن بۇرۇنقى ئۇيغۇر ئادەتلىرى ۋە تىلىنى ساقلاپ قالغان قەدىمكى ئۇيغۇرلارنىڭ بۈگۈنكى قالدۇقى بولغان سېرىق ئۇيغۇر يۇرتلىرىنىمۇ كۆرۈپ چىقتۇق.
6 e  G9 P- l& {3 J% ^; \. l! }6 d$ F
قاتمۇ قات يارداڭلىقلارنىڭ، تاغلارنىڭ ئارقىسىغا مۆكۈنگەن بۇ كەڭرى يايلاردا، ئېگىز تاغلاردا سىز قومۇل تاغلىرىدىن تاپقان ھېسسىياتلىرىڭىزنى تامامەن تېپىپ ئالالايسىز. چۈنكى بۇ جايلاردىمۇ ئاسمان شۇنچىلىك كۆك. قومۇلدىكىگە ئوخشاشلا تۈرلۈك تاغ گىياھلىرى بىلەن ئورالغان يانباغىرلارنى بويلاپ چۈشسىڭىز شىرىلداپ ئېقىۋاتقان سۈپسۈزۈك غول سۇلىرىنى كۆرەلەيسىز. يىراقلارغىچە سوزۇلۇپ ياتقان سېرىق ئۇيغۇرلارغا ماكان بولغان گۈزەل تاغلار بىلەن مۇڭدىشىپ كۆرسىڭىز ئۇزۇن يىللىق قان – ياشلىق قىسمەتلەرنى باشتىن كەچۈرگەن بۇ يىلىكى شورلۇق مىللەت ئۇيغۇرنىڭ قان – قېنىغا سىڭىپ كەتكەن مۇڭ – ھەسرەتنىڭ سەۋەبىنى بىلگەندەك بولىدىكەنسىز. جۇشقۇن يايلاق پۇرىقى ئۆكسىمەيدىغان سېرىق ئۇيغۇر ناخشىلىرىدىن تۆكۈلۈپ تۇرىدىغان شۇ مۇڭلۇق مېلودىيە بىزنى ئىختىيارسىز قومۇل مۇقاملىرىنىڭ، لوپنور ناخشىلىرىنىڭ شۇ خىلدىكى گۈزەل دۇنياسىغا باشلاپ كىرمەكتە ئىدى. شۇ گۈزەل دۇنيايىمىزنى بىزمۇ قېرىنداشلىرىمىزغا ئاڭلىتىش مەقسىتىدە ئۇستا مۇقامچى ئىبراھىمگاڭ ئاكىكمىزنىڭ غىرجىكى، غالپ ئەرشىدىن ئاكىمىزنىڭ ناخشىلىرى، ئابلىز ئورخۇن ئاكىمىزنىڭ دېپى بىلەن ئورۇندالغان قومۇل مۇقاملىرىنى ئورۇنلاپ بەرگىنىمىزدە قاتىرىغا تىزىلىپ ئولتۇرۇشقان سېرىق ئۇيغۇر مومىلارنىڭ كۆزلىرىدىن ئىختىيارسىز ياش تامچىلىرى پەيدا بولۇشقا باشلىدى. ئۇلار كۆز ياشلىرىنى ئەرتىپ تۇرۇپ قومۇل مۇقاملىرىنىڭ سېھىرىگە غەرق بولغانىدى. سورۇندىكى ھەممەيلەن  يۈكسەك ھاياجان ئىلكىدە ئىدى. ئەن يۈلىڭ ئاچا ۋە ئۇنىڭ ئانىسى، كىچىك ئانىسى، ئۇلارنىڭ قوشنىلىرى ئۆزلىرى، ئەجدادلىرى يىللاردىن بېرى ئىنتىزار بولغان بۇ كۈيلەردىن قانغۇچە ھوزۇرلىنىۋالايلى، دەۋاتقاندەك قىلاتتى، ئۇلار بۇ كۈيلەردىن ئەجدادلىرىدىن قالغان گۈزەل سېمفونىيەنى ئاڭلاۋاتقاندەك، ئۆزلىرى ئامالسىزلىقتىن يۈتۈرۈپ قويۇۋاتقان روھىنى تېپىۋالغاندەك قىلاتتى. ئۇلار بۇ كۈيلەردىن بىز بىلەن ئۇلانغان شۇ مۇقەددەس رىشتىنى تېپىۋالغاندەك خۇشال ئىدى، ئۇلارنىڭ كۆزلىرىدىن خۇشاللىق ياشلىرى تامچىلىماقتا ئىدى. پاراڭلىرىمىز ئەسناسىدا ئوخشىشىدىغان سۆزلەر، ئوخشىشىدىغان ئادەتلەر چىقىپ قالسا ئىككىلا تەرەپ شۇنچىلىك خۇش بولۇپ كېتەتتۇقكى، ئاتا – ئانىسىدىن ھېيىتلىق ئالغان بەش ياشلىق بالىدەك. شۇنداق بىزمۇ تەڭرىنىڭ ئىرادىسى بىلەن ئۇزۇن يىللار ئايرىلىپ قالغان قېرىنداشلىرىمىز بىلەن ئەسرارلىشىپ، تەڭرىنىڭ روزى ھېيىتقا ئاز قالغان مۇشۇ دەملەردە بىزگە بەرگەن بۇ كاتتا ھېيىتلىقىنى بۈيۈك قىزغىنلىق ۋە قاتتىق ھاياجان ئىلكىدە قوبۇل قىلىۋاتاتتۇق.

: p) I- u& I2 F3 ?0 K3 c5 nقومۇل، تۇرپان، لوپنور شېۋىلىرى بىلەن خېلى زور ئورتاقلىقلارغا ئىگە بولغان غەربىي سېرىق ئۇيغۇر تىلى مېنىڭ قىزىقىشىمنى ئۇزۇندىن بېرى قوزغاپ كەلگەن جەلپكار تېمىلاردىن ئىدى. بىز بارغاندا « چوقى، چوقى » دەپ بىزگە تۆردىن ئورۇن بېرىلگەن شۇ دەملەردە، چۈمۈتار مومىمىزغا « سەن بىزگە يۇغۇر ئېر ئېرلا، سەن بىزگە يۇغور لوماق لارلا » دەپ تەلەپ قىلغان شۇ دەملەردە، بىزمۇ ئۇلارنىڭ بىزگە كۆرسەتكەن قىزغىن دوستانە مۇئامىلىرىنى كۆرۈپ « جوۋاتتى، جوۋاتتى » دەپ رەھمەت سۆزلىرىمىزنى ئىزھار قىلغىنىمىزدا خۇددى ئۇزۇن يىل ئايرىلىپ كۆرۈشەلمەي قالغان قېرىنداشلار قايتا كۆرۈشكەندىكىدەك تاتلىق سېزىملارغا ئەسىر بولدۇق. بىراق يېقىنقى يىللاردىن بېرى ئۇلارنىڭ ئانا تىلىنىڭ ئىشلىتىلىش نىسبىتىنىڭ زور دەرىجىدە ئازىيىپ كەتكەنلىكىنى، چوڭلارمۇ ئۆز ئارا ئاساسەن خەنزۇ تىلىنىڭ ياردىمى بىلەن سۆزلىشىدىغانلىقى، يەر شارىلىشىشنىڭ دولقۇنىنىڭ مانا بۇ چەت تاغلىق ناھىيىدىمۇ نېسىۋىسىز قالماي، ئەنئەنىۋىي مىللىي ئادەتلەرنىڭ بارغانسېرى سۇسلىشىۋاتقانلىقى، ئۇيغۇرلۇق كىملىكىدىكى نوپۇسنىڭ بارغانسېرى ئازىيىپ كېتىۋاتقانلىقى مېنى چوڭقۇر ئوي – خىياللارغا، ئازابلىق پىكىرلەر قاينىمىغا تاشلىدى. سېرىق ئۇيغۇر زىيالىيلىرى بۈگۈنكى كۈندە پۈتۈن كۈچى بىلەن سېرىق ئۇيغۇر تىلى ۋە مەدەنىيىتىنى قۇتۇلدۇرۋېلىش ئۈچۈن ئاخىرقى تىرىشچانلىقلىرىنى كۆرسىتىۋاتقانلىقىغا قارىماي سۇنەن كوچىلىرىدىن يۈرۈپ بىرەر ئېغىز سېرىق ئۇيغۇرچە گەپ ئاڭلاش ناھايىتى قىيىن ئىدى. ئابلىز ئورخۇن ئاكام ئۇلارنىڭ جامائەت ئېڭىنىڭ سۇسلۇقى بۇ تىرىشچانلىقلارنىڭ ئەڭ زور دۈشمىنى بولۇپ، سېرىق ئۇيغۇرلار ھالاكىتىنى تېزلىتىۋاتقانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويدى. بۇ ھەقىقەتەنمۇ ئويلىنىشقا تېگىشلىك بىر مەسىلە ئىدى. چوڭ ياشلىق سېرىق ئۇيغۇرلار بىلەن بولغاندىكى قىزغىن كەيپىيات، ئۇلارنىڭ بىزگە كۆرسىتىۋاتقان ئىللىق مۇئامىلىلىرى ئۇلاردىكى جامائەت ئېڭىنىڭ ھېلىھەم مەۋجۇت ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈپ تۇرسىمۇ، بىراق ياشلار ئارا ئۆزئارا ئۇنداق قىزغىن ئۇيغۇرلۇق ھېسسىياتنىڭ سۇسلاپ سېرىق ئۇيغۇر جامائەتچىلىكىنىڭ بىرلىكىگە تەسىر كۆرسىتىۋاتقانلىقى، شۇنىڭدەك شەرقىي ۋە غەربىي دەپ بۆلۈنۈپ ئىككى خىل تىلدا سۆزلىشىدىغان ئىككى توپقا ئايرىلىشمۇ سېرىق ئۇيغۇر جامائەتچىلىكىنىڭ بىرلىكىنى ھاسىل قىلىشتىكى ئاساسى توسالغۇلاردىن ئىدى. ئەنە شۇنداق كۆپخىل ئامىللار سېرىق ئۇيغۇرلارنىڭ مىللىي كىملىكىنىڭ مەۋجۇدلۇقىغا خىرىس ئېلىپ كېلىۋاتاتتى. غەربىي ئۇيغۇر تىلىدا سۆزلەشكۈچى ئارسلان ئاكىمىز مەكتەپلەردە سېرىق ئۇيغۇر تىلىنى دەرسلىك قاتارىغا كىرگۈزگەنلىكىنى ئېيتقىنىدا، بىزگە ئۆزلىرى چىقىرىۋانقان « يۇغۇر پۇچىگ »(ئۇيغۇر پۈتۈك، يۇغۇر مەدەنىيىتى) ژۇرنىلى تەقدىم قىلىغىنىدا، لاڭمۇ سېرىن مومىمىز شەرقىي، غەربىي ئىككى تىلدا يېزىلغان سېرىق ئۇيغۇر مەدەنىيىتىگە ئائىت رەسىملەر توپلىمىنى ئىپتىخار بىلەن كۆرسەتكەندە، ئەن يۈلىڭ ئاچا سېرىق ئۇيغۇر سەنئەتكارلىرى تەرىپىدىن ئورۇنلانغان « سېرىق ئۇيغۇر خەلق ناخشلىرى » دېگەن پىلاستىنكىسىنى خۇشاللىق ئىلكىدە تونۇشتۇرغىنىدا، شەرقىي سېرىق ئۇيغۇر زىيالىيسى تۆمۈر ئەپەندى ئەزىزلەرگە تەقدىم قىلىنىدىغان كۆك رەڭلىك خادانى بوينىمىزغا ئارتقىنىدا سېرىق ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆزىنى ساقلاپ قېلىش يولىدا كۆرسىتىۋاتقان بۇ تىرىشچانلىقلىرىدىن چەكسىز سۆيۈندۇق، بىراق سېرىق ئۇيغۇرلارنىڭ بۈگۈنكى خەتەرلىك ھالىتىنى ئوڭشاشقا ئۇلارنىڭ بۇ ئەمگەكلىرى يەنىلا كەملىك قىلىدىغاندەك قىلاتتى. چۈنكى بۈگۈنكى كۈندە قاتناش ئالاقىلەرنىڭ راۋانلىشىشى، كۆچمەنلەرنىڭ كۆپىيىشى، ئىستېمال سەۋىيەسىنىڭ كۈنسېرى ئۆسۈشى بۇ چارۋىچى مىللەتنى تاغدىن چۈشۈشكە مەجبۇر قىلىۋاتاتتى، تاغدىن چۈشكەنلىرى بولسا كۆپىنچە تىرىكچىلىكنىڭ غېمىدە باشقا يۇرتلارغا چىقىپ ئىشلەش يولىدا ماڭاتتى، بۇنىڭ بىلەن ئۆز مەدەنىيەت چەمبىرىكىدىن ئۇزاقلىشاتتى، بۇنىڭ بىلەن سېرىق ئۇيغۇرلارنىڭ نوپۇسى ئازلايتتى، خاس مەدەنىيىتى بارا – بارا ھالاكەتكە يۈز تۇتاتتى.

& w8 [! k, z+ e* M- C& z/ w  `سېرىق ئۇيغۇرلار بۈگۈنكى كۈنگە كەلگەندە تىبەت بۇددا دىنىغا ــ لاما دىنىغا ئېتىقاد قىلىشاتتى. ئۇلارنىڭ يېڭىدىن سېلىنغان ھەيۋەت بۇددا ئىبادەتخانىسىغا باردۇق، يوغان – يوغان بۇتلار، ياندىكى تەكچىلارگە يۈزلىگەن ئۇششاق بۇتلار قويۇلغانىدى. ئارسلان ناھايىتى ئىخلاس بىلەن قولىنىڭ كۆيۈشىگە قارىماي كىچىك چۇچۇلا بىلەن ئوتنى ئېلىپ بۇتنىڭ ئالدىدىكى چىراقلارنى يېقىپ قويدى. ئارسلان ۋە تۆمۈرلەر بۇتقا ئۈچ قېتىم تىزلىنىپ باش ئۇرۇپ چىقتى. بۇت ئۇلارنىڭ تەڭرىسى ئىدى. تۆمۈر بۇنى خەنزۇ مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرىگە تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن ئۇيغۇرلار تىبەت بۇددا دىنىغا ئېتىقاد قىلىش يولىنى تاللىۋالغان دەپ چۈشەندۈردى. بۇ ئۇلارغا ئۇزۇن مەزگىل ھاكىم بولغان موڭغۇل ئاقسۆڭەكلىرىنىڭ دىنىي ئېتىقادى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولسا كېرەك، يەنە بىر جەھەتتىن ئېلىپ ئېيتقاندا تۆمۈرنىڭ ئېيتقانلىرىمۇ ئورۇنسىز ئەمەس ئىدى. ئۇيغۇرلارنىڭ تىبەتلەر بىلەن دىنىي جەھەتتە باغلىنىشى خېلى ئۇزۇن زامانلاردىن باشلاپلا مەۋجۇت ئىدى. 1350 – يىلى تىبەت تىلىدىن تەرجىمە قىلىنغان ۋاجرايانا مەزھىپىدىكى مەشھۇر ئەسەر « سىررى سىكراسامۋارا » ناملىق ئەسەر تىبەتلەر بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ ئەنە شۇ دىنىي ئالاقىلىرىنىڭ مەھسۇلى ئىدى. تىبەتلەردە ئالاھىدە مەزھەپ لاما دىنىنىڭ شەكىللىنىشى ۋە ئۇنىڭ سېرىق ئۇيغۇرلارغا تارقىلىشىمۇ يۇقىرىقىدەك تارىخى سەۋەبلەردىن خالى ئەمەس ئىدى. كۈنچىقىش ئۇيغۇر يۇرتلىرىدىن ئۆز ئېتىقادىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن كۆچكەن بۇ ئۇيغۇر قەۋمى بۇ يەردە بۇددا ئەقىدىلىرىگە يىللاردىن بېرى سادىقلىق بىلەن ئىبادەت قىلىپ كېلىۋاتاتتى.
  E- o' o( F3 n, O
سېرىق ئۇيغۇرلار ھەقىقەتەنمۇ ئۇيغۇر ئۈچۈن تېپىلغۇسىز قېرىنداشلاردىن ئىدى، ئۇلارنىڭ تىلى ئۇزۇن يىللىق مەدەنىيەت ۋە يۇرت پەرقلىرىگە كۆرە بىزگە چۈشىنىكسىز بىلىنىۋاتقان بولسىمۇ ئەجدادلىرىمىزنىڭ بىلەن ناھايىتى يېقىنلىققا ئىگە ئىدى. بۇ تىلنىڭ ھالاكىتى تۈركىي تىللار تارىخىدىكى تېخىمۇ زور بىر قېتىملىق يوقىتىش ھېسابلىناتتى. بۇ پاجىئەگە بۈگۈنكى كۈندە سېرىق ئۇيغۇر زىيالىيلىرىلا ئەمەس، ئۇلارنىڭ قانداش قېرىنداشلىرى بولغان بىزلەرمۇ ئىگە چىقىشىمىز، پۈتۈن كۈچىمىز بىلەن بۇنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن كۈرەش قىلىشىمىز كېرەك. بىزنىڭ بۇ قېتىملىق سېرىق ئۇيغۇرلار يۇرتىغا قىلغان سەپىرىمىز ئۇلارنىڭ مىڭ يىللار مابەينىدە قەلبىنىڭ چوڭقۇرلۇقلىرىغا كۆمۈلۈپ قالغان روھىنى قايتا جانلاندۇرۇش مەقسىتىدە قىلىنغان ناھايىتى ئەھمىيەتلىك سەپەر بولدى. شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئۇلار ھەققىدىكى تونۇشلىرىمىزنى چوڭقۇرلاشتۇرۇپ ئۈزۈلگەن تارىخى قېرىنداشلىق رىشتىمىزنى ئۇلاش يولىدىكى ئۈنۈملۈك پائالىيەت بولدى.
0 O  i. [0 _  o$ A) x' j
سېرىق ئۇيغۇرلاردىكى قەبىلىلەر ھەققىدە سېرىق ئۇيغۇر تارىخچىسى تۆمۈر ئەپەندى شۇنداق مەلۇمات بېرىدۇ:
; d5 l5 q7 }5 i

غەربىي سېرىق ئۇيغۇرلارنىڭ فامىلىلىرى

# i1 o0 N. ^2 u; Z本族姓氏（牙孙或兀鲁斯）
" {3 z, X2 k, ]3 y) |5 ]$ m. H 汉姓

安  江   anzhang
, j5 F8 E* S% @" a% I2 N 安

妥鄂什   tovhoshi
妥

; c+ u* y2 |+ Y' y索格勒   soghal
: M) u- N6 ?( ^& G) j; o 索
( A) F% I+ A& f4 n6 k! F  c/ c" i* B
; t: `' e8 m5 m亚拉格   javhlakhər
杨
5 t) d  j! j! e$ S+ |+ j, T
# A0 f. Y* Q# A, q7 E7 M/ `斯  那  sina
" a6 q$ P4 h7 t& Z5 a( i 白
6 }. {' C1 ^( A- J) x' E$ T
2 X8 q0 l3 I- z) ~8 l阿克塔塔尔   akhətatar
白

巴  苏   basoud或bukhis
巴
/ m. q8 F8 p% B% T
3 w  f! w. f( G. h9 e. ?呼郎格  hhorangghəd
贺

$ v( i5 ^3 @( o霍尔勒   hharaləgh
$ ?9 z8 B4 O% d; G5 |6 ^ 贺、郎

: ?. A/ v" x  L, }9 P0 M. T# m钟鄂勒   zhungal
4 D* @5 T( b( ~0 O$ d: l1 Z. Q6 h 钟
" i) o# ^4 n) u* w0 b$ Y' {; ?
% J2 t. }7 D3 r2 @9 P! R4 ]) T帕勒坦   paldavh或paldan
( @; J$ h7 B' X( ] 潘
6 |1 N/ ~% T# x  ^" U* d
增斯恩（增柯斯）  zhəngghəs
' u) m4 K& R1 X6 v) _5 b* s 郑

; P' K/ }2 p8 y) X2 n巩鄂拉提   ghongərad
郭

$ d, \; M) [" I" U柯勒克尔   khalkha
柯、哈
. `4 g" R3 Z8 @
" M- |% \' w' G+ w克孜勒   ghəzəlləvh
洪、黄

- ^- I3 f3 q  e' ~: g阿郎（阿兰）  vhlang或əghlan
郎

杜  曼  duman
杜

, k- f* b# D6 E* z
شەرقىي سېرىق ئۇيغۇرلارنىڭ فامىلىلىرى
* n# F7 E7 A! l1 W& Q1 q- g  ^
0 \( z0 d* n5 a0 d: J2 x本族姓氏（牙孙或兀鲁斯）
! h. b' M0 O; j& N/ c$ h7 |* a' g 汉姓
" g+ ?$ A( a* E4 w
安江  anzhang
安
1 [7 r# e' M/ r" k" I
巩鄂拉提  ghongərad
郭

' y7 ?8 M( _8 K4 r巴岳特  bayad
白、吴

克烈  kered
贺

阿郎（阿兰） vhlang或əghlan
( d0 R7 |- E7 k+ j$ ~ 郎
+ D# ^1 D! h: j2 k& R
4 [. S; l$ R9 w6 r鄂盖尔（或“戈尔恰合”）vhəker或khəqakh
/ ^& O6 N1 z- e) e, n; E$ | 高、李

喀勒喀  hhalkha
葛
7 E( F: W: Q1 R- Q6 t3 L
: d. E( a2 G) }0 f苏勒杜斯  sultus
苏

顾林那合首kulingnakhshou或kuling
顾

! J" b# ]' S$ v) N3 I常曼changman
常
2 {! h' @1 r( W! R1 Q& C3 P' y$ V
) j6 y: g! k1 u: N兰恰合lanqakh
兰
- ^" e7 z* s3 s
/ N8 T2 u* D* p6 U; h; W/ g$ T8 C; x柯尔克孜khərvhəz
耿
  r( L: m3 J( b3 E* U% C. N+ I
蒙古勒 mongghol (也说“恩郭热angkura”)
孟

/ h. }6 `8 D! |2 \( v冲萨chongsa
孔

3 Y4 K2 b9 f. a# j* x" T7 Q( A8 l) P浑  hhun
黄、安
* M4 a7 c' x6 |6 j7 c- t4 {+ D
; J: j- }" J. B' k" f贾鲁格  jalugə

6 L; m- G, j+ P& V/ ^2 {[/td][td=1,1,120]
% H# u2 Z, l. ]5 N# G3 n2 F5 n5 @贾

绰罗斯  qaoros
, e. c$ M/ M! O# d% E7 [" I1 Y 左

卫拉特ørt
1 b4 U' n- X* B; t( X& u% n 艾、安

齐鲁chilu
) J) w4 b) p& i* Y, V6 i 石

2 L" \# w  q, n: h2 i6 [) Q: m帖木儿钦[t’emurtʃ’in]
铁

: ?  I9 }& c0 e. Z! V- N8 m: m克丹[kədən]
! [+ G6 V6 n# }1 d9 m, Z- }8 n 朵

杜曼[toman]
杜

1 J3 l( Q3 B( M7 z, F吐尔古斯[turgush]
？

5 I- m" o( r4 S5 b: e' \
: W0 U9 i- M# q& E5 m9 M7 u7 a# fشەرقىي ۋە غەربىي سېرىق ئۇيغۇرلارغا ئورتاق بولغان فامىلىلەر
' q- {/ Q' z9 i9 n
本族姓氏（牙孙或兀鲁斯）
4 r2 [+ f1 L- r* ]+ d 汉姓
! D3 v: X* i$ m4 \2 P
安 江anzhang或anjang
安（为尧熬尔人第一大姓）
7 Q/ f# a7 L% L/ \5 L
巩鄂拉提 ghongərad
3 S4 X1 Q. R5 _# H* K 郭
6 Z/ R+ S9 ?& M% @4 \* _
柯勒克尔khalkha
. D* Q  Z5 c( n1 V! q 柯、哈
+ n  c# M$ [5 n7 L9 d
1 c) W. t/ A& b7 N5 V" P克孜勒  khəzlikh
0 B; W% l% R5 b6 d 洪、黄
* b, T: F5 q: F  a/ B2 b
& E. A( d% }% Z/ s阿 郎 vhlang或əghlan
0 m; Q8 ~! B1 D1 B3 C 郎

杜 曼 duman      
杜


9 O9 {5 ]! v3 |( D0 Q6 d: j
تۆۋەندە غەربىي سېرىق ئۇيغۇر تىلىنىڭ گەۋدىلىك ئالاھىدىلىكلىرىنى قىسقىچە تونۇشتۇرۇپ ئۆتەي:
0 e( U$ p' ~+ N3 H: D3 t
* `8 N% \5 s4 Hغەربىي سېرىق ئۇيغۇر تىلىنى تىلىنى تۈرلەندۈرۈشتە ئوخشاشمىغان قاراشلار مەۋجۇت. باسكاكوف سېرىق ئۇيغۇر تىلىنى شەرقىي ھون تىلى تۈركۈمى ئۇيغۇر ئوغۇز تىللىرى گۇرۇپپىسى، خاكاس تىلى تارمىقىغا تەۋە دەپ تەسۋىرلىگەن. سېرىق ئۇيغۇر تىلى ھەققىدە تۇنجى قېتىم سىستېمىلىق تىل تەكشۈرۈشى قىلىپ چوڭقۇر تەتقىقات ئېلىپ بارغان تۈركولوگ مالوف بولسا سېرىق ئۇيغۇر تىلىنى قەدىمكى ئۇيغۇر يادىكارلىقلىرىنى ئەۋلاد تىلى دەپ ئاتىغان بولۇپ، بۇنىڭدا قەدىمكى تۈرك تىلىنىڭ ئالاھىدىلىكىنى كۆپرەك ساقلاپ قالغانلىقى كۆزدە تۇتۇلغان.

غەربىي سېرىق ئۇيغۇر تىلىدا سەككىز سوزۇق تاۋۇش بار: a, e, ï, i, o, u, ö, ü

غەربىي سېرىق ئۇيغۇر تىلىدا بۇ سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ سىيرىلاڭغۇ تاۋۇشلىرى مەۋجۇت بولۇپ بۇ خىل ئالاھىدىلىك بارغانسېرى ئاجىزلاشقا ۋە ئازلاشقا قاراپ يۈز تۇتماقتا. سېيرىلاڭغۇ تاۋۇشلار تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت: ah,eh,əh,oh,uh, öh، مەسىلەن: aht（马），eht（肉），oht（草）uhkgus（牛）،øhkbe（肺）....

غەربىي سېرىق ئۇيغۇر تىلىدا خەنزۇ تىلىنىڭ تەسىرى بىلەن قوشما سوزۇق تاۋۇشلار شەكىللەنگەن. ئۇلار: io, ia, ue, ua, iu, uo, ou, üe, ïu......
8 e6 U; A% W: M# D6 s" \
غەربىي سېرىق ئۇيغۇر تىلىنىڭ رەسمىي ئۆلچەملىك تىلى بولمىغانلىقتىن، ئۇ پۈتۈنلەي ئاغزاكى تىل سۈپىتىدە بىزگە بىلىنگەن. شۇڭا بۇ تىلدا ئۇيغۇر تىلىنىڭ شېۋە – دىيالېكتلىرىغا ئوخشاشلا تاۋۇشلارنىڭ ئالمىشىش، چۈشۈپ قېلىش ھادىسىلىرى بىر قەدەر كۆپ.

  F. M( H" k0 J, @6 F4 l1 w3 Q. @غەربىي سېرىق ئۇيغۇر تىلىدا 28 ئۈزۈك تاۋۇش بار. ئۇلار:
+ T0 H; f. X3 `6 a* e6 Q/ J4 B
b, p, d, t, g, k, G, q, f, w, zh, ch, sh, ž, ĵ, č, š, z, s, x, γ, h, m, n, ŋ, l, r, y
9 E& G" [2 R$ c/ }
2 I8 N# E. X4 H$ C- I" u3 fسېرىق ئۇيغۇرلار ئۆزلىرىنىڭ ئۇزۇن سۈرىلىك قان – ياشلىق تارىخىدا موڭغۇل، تىبەت، خەنزۇ قاتارلىق مىللەتلەر بىلەن تۈرلۈك ئالاقىلەردە بولۇپ كەلگەنلىكتىن بۇ تىللاردىن قوبۇل قىلىنغان سۆزلەر بىر قەدەر كۆپ، ئەكسىچە ئەرەب – پارس تىلىدىن قوبۇل قىلىنغان سۆزلەر ناھايىتى ئاز.

سېرىق ئۇيغۇر تىلى ئوغۇز تىللىرى گۇرۇپپىسىغا تەۋە بەزى ئالاھىدىلىكلەرنى ئۆزىدە ھازىرلىغان. مەسىلەن:t b/p ,k/g,d/ نۆۋەتلىشىش ھادىسىلىرى. , (بەگ)das, don, dik, göz, gel, peγ (بۆرك)perik ....
* B4 C( o* d( @& M6 ^
# M+ Z0 ?4 d, \$ xئەمما يۆنىلىش كېلىش قوشۇمچىسى «γa-» ئوغۇز تىللىرىدىكى « a-» غا ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇر تىلىدىكى «γa-»غا ئوخشايدۇ. سۈپەتداش قوشۇمچىلىرى «-γan, -qan, -gen, -ken» بولۇپ، بۇ جەھەتتىنمۇ ئۇيغۇر تىلىغا ئوخشايدۇ، تۈرك تىلىدىكى «-an, -en» قوشۇمچىلىرى بىلەن پەرقلىنىدۇ. ئۇندىن باشقا «b» تاۋۇشىنىڭ «m» تاۋۇشى بىلەن نۆۋەتلىشىشى نۇقتىسىدىنمۇ ئوغۇز تىللىرىغا ئەمەس، بەلكى ئۇيغۇر تىلىغا ئوخشىشىدۇ، بەلكى ئۇيغۇر تىلىدا «b» بىلەن ئىپادە قىلىنىدىغان تاۋۇشلارمۇ سېرىق ئۇيغۇر تىلىدا «m» بىلەن ئىپادىلىنىدۇ. مەسىلەن: «mıs ــ بىز » ، «moyun ـــ بويۇن».
1 ~2 P! k7 U  {% k/ w
سېرىق ئۇيغۇر تىلى لۇغەت تەركىبىگە قارىساق ئۇيغۇر تىلىنىڭ قومۇل، تۇرپان، لوپنور شېۋىلىرىگە ئوخشىشىدىغان نۇرغۇن سۆزلەرنى بايقايمىز، مەسىلەن: كىچىك بالىلارنى سۆيگەندە ئىشلىتىلىدىغان ھېس – تۇيغۇ ئىملىقى «ھۇببا»، ھەيران قالغانلىقنى بىلدۈرىدىغان ھېس – تۇيغۇ ئىملىقى «ئاتتام »، «مەندىر ــ مۆلدۈر»، «غۇن»، «تورغاق ــ توغراق».... بۇ قومۇل، تۇرپان، لوپنور رايونلىرى تىلىدا سېرىق ئۇيغۇر تىلىدىكىگە ئوخشاش قەدىمكى تەركىبلەرنىڭ نىسبەتەن كۆپ ساقلىنىپ قالغانلىقىدىن بولغان.
# b+ S) ]2 H3 S1 G0 y
6 ^$ r3 U: E7 B$ Z! i: z; |/ Bسېرىق ئۇيغۇر تىلى تارىخى ئورۇن جەھەتتىن «z» تىلى گۇرۇپپىسىغا تەۋە دەپ قارىلىدۇ. يەنى سېرىق ئۇيغۇر تىلىدا « دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك » تىكى سۆزلەرنىڭ ئالاھىدىلىكىگە ئوخشاش (ئاياق)azaγ، (ياياق)yazaγ، (تويماق)todmaq، -jaz (ياي-)، bizəg(بۈيۈك)
' p8 Q" F4 i& Y7 s6 L( t! ]
) C- p4 a8 Q# v) Q/ [/ e* ?( I& u, Dسېرىق ئۇيغۇر تىلىدا قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىغا خاس سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار ئارقىلىق سۆز ياساش ئەنئەنىسى داۋام قىلىپ كېلىۋاتقان بولۇپ، ياسالما سۆزلەردىن ئىسىم، سۈپەت ۋە پېئىللار كۆپ ئۇچرايدۇ.
# U* ~6 ~( r  E9 v! m0 Z% G3 T
/ C7 ^/ Z9 C8 q' J. |ئىسىم، سۈپەت ياسىغۇچى قوشۇمچىلاردىن تۆۋەندىكىلەر بار.

_či: malči, yerči(ناخشىچى), pudeγči(پۈتۈكچى), arači(مەلۇم بىرى)
" O. m, r6 s9 M+ h, a& f) P. t
9 c9 w# r6 T- v9 `& {_lıγ _deγ _neγ: yulγınnıγ(يۇلغۇنلۇق) tigennıγ(تىكەنلىك) saždeγ(چاچلىق)

2 g# n0 x0 O" w; m: g8 T_dırıq: moyindırıq(بويۇنتۇرۇق)

$ s  [2 ~5 c( J1 `_qa,_γa,_qaş,_γaş: dartqa(چاچ قىسقۇچ), gezγı(كىيىم), yiγeş(يېمەك), yuγeş(يۇغۇچ)
, P+ |+ I; S% J4 D
: ]) ]% l- M, ]( [_q,_γ,_ıq,_ıγ, _k: ulaγ, sadeγ(سېتىق), emeγ(ئەمچەك), dızıγ(تىزىق), uhqaγ(ئۇخلاق), yamaγ(ياماق), ahsaq(ئاقساق), bezik(بۈيۈك), bozıγ(بوياق), düsek(چۈشەك), yüdirik(يۆتەل ئاغرىقى), yimisik(ئېمىزىك)

' |- n* ]0 ?" G6 s/ O. O_ma,_me,_ba,_be: čoqıma(ئورۇندۇق), ılıγ örγenme(شاگىرت), uzuma yü(ئۇخلايدىغان ياتاق), yatma(كارىۋات), satba(پىراكازچىك), dikbe(تىككۈچى)

_jaq: yasdanjaq(ياستۇق قېپى)
, Q: M& y" i, w- [" {; M5 w! |
6 t+ Q, r! X2 {. m4 P_ım: yülım(ئۆلۈم)

_maq,_mek: ılmek

! |4 C/ l' _- j$ w* r_qı,gı: qısqı, narıqı

_γaq, _γek: oynaγaq(ئويۇنچۇق), išγek(دائىم ئىچىلدىغان ئىچىملىك), gezγek(كىيىم-كېچەك)

پېئىل ياسىغۇچى ۋە رەۋىش ياسىغۇچى ئايرىم قوشۇمچىلارمۇ بار.

سېرىق ئۇيغۇر تىلىدا ئەڭ قىزىقارلىق ھادىسە شۇكى، بىرىنچى ۋە ئىككىنچى شەخس ۋە ئۇلارنىڭ بىرلىك كۆپلۈك شەكىللىرى ئۈچۈن ئوخشاش بىر قوشۇمچە ئىشلىتىلىدۇ. بۇ سېرىق ئۇيغۇر تىلىنىڭ بىر قەدەر ئىپتىدائىي ۋە تەرەققىي قىلمىغان تىل ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ.
* M9 o1 x$ S$ `+ _3 o
" f% H! ]* H' e* F: C
ئۈزۈك تاۋۇش

3 p# ?' X" D0 B! @ سوزۇق تاۋۇش
, w6 `" Y( h- B. ^
1 b; D" U5 n7 B9 _ سۆز ئاخىرى

; c2 o2 o2 o) j  r# c
9 J( u' `% e& d7 K; j! N_ïŋ

4 [3 C$ g4 t6 `) N[/td][td=1,1,180]_ŋ

[/td][td=1,1,144]بىرىنچى شەخس

4 g1 D3 w0 |7 [( C* l+ u# V
_ïŋ

* z& k9 U4 q; I; R1 l( g1 k[/td][td=1,1,180]_ŋ

. Y4 J2 X- ~) {, w( a5 f/ B- w[/td][td=1,1,144]ئىككىنچى شەخس
7 p% U  w& M( i8 x
' B) ~; ?- s0 X! F6 u) ^9 ~" E6 T
" ~, |( L5 |" L4 a2 h_ï
, B0 q3 r  s/ D7 r8 T0 ?6 |2 P
) V9 l4 u3 K2 }$ X[/td][td=1,1,180]_sï

[/td][td=1,1,144]ئۈچىنچى شەخس
$ f9 M, v" J* x1 Z9 W

; }* C$ S% @7 {+ m% b' _
menïŋ anaŋ: مېنىڭ(بىزنىڭ) ئانام(ئانىمىز)
; ~- P. h0 y9 Y3 _) g
senïŋ aqïŋ: سېنىڭ (سىلەرنىڭ) ئاغاڭ(ئاغاڭلار)

: _; i- z: H) u/ r- o1 _* R goniŋ gusï: ئۇنىڭ (ئۇلارنىڭ) كالىسى
# ~! L, Z- j' {5 C9 {- [- [
$ M# x) G( g6 o4 R: Lسېرىق ئۇيغۇرچە سانلار:

bir 1, šigi 2 , uš 3, diort 4, bes 5, aldi 6, yidï 7, sagïs 8, doGïs 9, on 10, bïryγrïmï 11, shigeyγïrmï 12, ujyγrmï 13, bïrodïs 21, shigiodïs 22, diordon bes45, beson šigi 52, aldon uš 63, yüz, mïŋ, ayaq, yi
: c- C2 R& R" b, |. D0 b
11 دىن باشلاپ ئوتتۇزغىچە بولغان سانلار قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىغا ئوخشاش قۇرۇلمىنى ساقلاپ قالغان بولۇپ، سېرىق ئۇيغۇر تىلى بۇ جەھەتتە ھازىرقى زامان تۈركىي تىللىرىنىڭ ئىچىدە بىردىنبىر ھېسابلىنىدۇ.

, s# M& d2 P& @سېرىق ئۇيغۇرچە جۈملە شەكىللىرىمۇ ناھايىتى ئىپتىدائىي بىر تۈركىي تىلىنىڭ ئالاھىدىلىكلىرىگە ئىگە بولۇپ، بىزگە نىسبەتەن چۈشىنىش بىر قەدەر تەس.
7 U4 J3 l+ Q$ h6 a% T0 J
) _8 U% \& D0 Y! @& L$ d6 ^# i
8 Y! }7 i0 Z* k8 w. e9 \# o
- a* M, Q2 }7 s8 J6 P4 s4 Qئەمدى سېرىق ئۇيغۇر خەلق ناخشىسى «شاراماق» نى تونۇشتۇرۇپ ئۆتەي:

šaramaq šaramaq boltï na moya

at ungen šaramaq atdïγ ïr nï moya
( Z8 o. W$ v8 X4 E' |
qara taγ gök kögme duγïrtï na moya
6 j, }9 P8 o' o) Z2 J  Z  g
- X1 V" h# j7 [7 I+ C2 s6 g; v3 k. Udümaγan šaramaq bu boltï na moya

. k* Q( C! f. a. X( Hgök deŋïr Gara qus duγïr tï na moya
4 J! ^; L2 v# u7 ^& g2 Y
% l3 L$ o1 ~) n0 T4 cdümaγan šaramaq bu boltï na moya
" l( n' v- P1 @% _' r0 O
šaramaq šaramaq atdïγ irne moya
; W+ u+ Y' z# M- w# K
at ungen šaramaq boltï na moya
1 q( O5 H4 }% E
šaramaq: بىرمىللىي قەھرىماننىڭ ئېتى
# w+ R, M  |7 u4 e1 J5 T$ [: Z! @
at ungen: ئېتى چىققان، نامى تارالغان

atdïγ: ئاتلىق، نامدار
7 s6 R2 t2 u( G$ y
  `( n# f+ }+ t# E& ugök: كۆك

kögme: ئۆچكە

duγïrtï: ئۇچرىدى، كۆچمە مەنىسى ئەسكەرتتى

deŋïr: تەڭرى

) Z* L4 z$ y3 [* `% ]" Zdümaγan: تۇيمىغان

qus: قۇش
' y* F$ x) _( I- t1 r6 T
5 N( B0 W- J1 gqol γuzu yasïsa qoyči gürti moya

6 G# i) ~' y% R: b6 ?qoy pïlme šaramaq mïna dïgu moya

say γuzu yasïsa šadči gürti moya

3 K, n" a: ]6 w- w5 \) }9 P4 h4 xšad pïlme šaramaq mïna dïgu moya
* `6 l  b- @7 z
qol γuzu yasïsa yudči gürti moya
; a$ [% {1 H8 B4 X" p* w0 p
yud pïlemï šaramaq mïna dïgu moya
$ V: t( F, ]0 J
2 j/ ?  c6 \% ~šaramaq šaramaq boltï na moya

) ~! e5 a+ n. N# D- iat ungen šaramaq atdïγ irne moya
# X6 x3 {/ a" ]# v% V
4 c/ p2 q* |9 c; J: zqol: غول، دەريا

$ Y7 f8 F2 C- Gـyas: يوشۇرۇنماق، كۆمۈلمەك
  G( f  l, R, I
9 \" C, w: U; n) C) y: m- ^pïlme: pelïn، توپتىن ئايرىلماق
# D! z6 _$ {- [, B4 m4 }1 p. R
0 N8 d7 I9 t. R2 h4 B8 Pmïna: مانا

2 Y8 r1 l! ?$ E: j! Wdïgu: دېدىغۇ
1 P* B+ V5 ^: S" |( Z' A2 t3 D1 W
say: جىلغا
1 o& l2 ~! c% d& I' G5 V9 G& C
0 d! H* M; h; H1 Ušad: موزاي، تورپاق
9 A! _6 r+ x( |6 \' A
/ h; P0 a+ n4 G& M" [3 V2 \yud: ئات

o perγïm o perγïm orlanmawa moya
3 v* x6 }' Y- f
o yïpdïŋ čiγïGïn minjar bosat moya
5 F8 O0 p3 `7 n5 w
/ {9 B2 ^1 r+ ?qar pïγim qar pïγim qarlanmawa moya
1 w1 G3 B% p( }( `/ A
qar yipdiŋ čiγïGïn minjar bosat moya
: k: R6 V4 K' c
0 R1 [% i, n- gšaramaq šaramaq boltï na moya
3 V4 D$ |0 }" h- H6 c2 W
at ungen šaramaq atdïγ irne moya
7 j+ o/ ~9 P5 s, p
# U( }: l8 z8 T) P2 ~. ^perγ: بەگ

ـorlan: ئاچچىقلان-
2 m! S: B; X# u) O: j& K: [
ـyïp: ئاغامچا
+ p; x* y" f' Y/ s; I
7 E; N4 i5 |0 M4 p, S6 |čiγïG: چىگىش
7 x% b' S8 `/ h/ O! I
minjar: ئازراق
& p0 b  |- S7 p) m2 A
/ r1 g7 j) \+ ?qar: قارا

1 R9 K4 M* t9 Vbelegden qalγanan pelek dorjï moya

7 `, X5 e: r+ I& T" ~8 Aperk qïzïn birerji boltïmïken moya

čayïnda Galγan Gara Gïzïn moya

qan oγul qolïrja boltïmïken moya
" u! G# Q. S, T3 ]. a/ X
baγïndan qalγanï baγ dey Gasqa moya

qanqa kölγö boltïmïken moya
* j* R, J8 m# i0 Q0 s
gökenden qalγanï gözïl doqdï moya
0 @% k2 B8 w5 j9 @) F( e3 |
# v( a$ i/ @. R+ I- h& Z2 H5 |& }gök ïlči manjïγa dutdïmïken moya

% ?. @9 S2 T- Z; T* `  o3 Qšaramaq šaramaq boltï na moya
; Q/ ?  P$ i: c6 b& U2 o+ d' E
at ungen šaramaq atdïγ irne moya

peleg: قول
, v' W6 D* k& ]7 V0 u$ i/ G, E8 O
pelek dorjï: تىبەتچە كىشى ئىسمى، سېرىق ئۇيغۇرلاردا تىبەتچە ئىسىملار كۆپ ئۇچرايدۇ
# m* w0 P/ l0 ]1 B' N
# I% r; I! l7 i$ _5 K1 @perk: كۆزگە كۆرۈنگەن، ئالاھىدە ياخشى
! p! E; q, u  \$ N2 X5 Y* ]
birerji: ji +er +bir ، بېرەرچى، بېرىدىغان، بۇ يەردە ياتلىق قىلىنىدىغان ۋاقىتنى كۆرسىتىدۇ
8 f+ H( j0 t! {8 o, E! d3 z) H* |) W
. T5 t1 w( _- m8 }5 {3 s; C$ Qčay: ئوچاق بېشى

7 W& n# m( z0 J" F- c6 V4 a7 vqan: قاغان، خان

qolïrja: ja+ïr+(تىلىمەك، تەلەپ قىلماق)qol، تەلەپ قويىدىغان ۋاقىتنى كۆرسىتىدۇ
5 w7 U2 j. e5 m" v
baγ: ئاتنى قوزۇققا باغلايدىغان ئارغامچا، باغ

dey: ئىككى ئۈچ ياشلىق ئەركەك ئات
. x: p6 F, l5 w) O- i2 ?
Gasqa: قاشقا، ھايۋانلارنىڭ پېشانىسىدىكى ئاق تۈك ئۈنگەن يېرى
3 ]" g& g" M, T% D4 v
kölγö: مىنمەك
+ f5 x% s9 R6 I1 `6 o
göken: ئارغامچا

gözïl: كۆز ئەتراپىدا بولىدىغان رەڭلىك چەمبەر، ھايۋانلارنىڭ كۆزەينىكى

$ i6 A$ Z# J4 t+ ldoq: قوزا
8 q5 h) K* ]! h. |9 k% i
1 n6 V& f' I3 ^$ d, Jïlči: ئەلچى

! C% H: [/ n0 kmanja: سەدىقە تاماق
- r% W  ~! N) W# ]
. h1 y0 ]! }- q; lo pïrγïm o pïrγïm minjar orlan moya
8 J+ O' g- ]# {' R) r6 J3 S( r
. B& V7 l( M4 c* l2 `, H4 Yo yïpdïŋ čiγïGïn minjar γatqïd moya
) d1 f/ v9 o# ]5 V
) a5 A1 a- ^. T# h# zqar pïγïm qar pïγïm minjar qarlan moya

qar yïpdïŋ čiγïGïn minjar γatqïd moya

šaramaq šaramaq boltï na moya

at ungen šaramaq atdïγ irne moya
( ]1 z' G3 N1 \
- T9 j1 \* o, }7 K1 F# zγatqïd: qïd +γat، چىڭىت
! T7 L! |6 v! `# m# a
/ t7 `0 O0 A( z& C: cـ qarlan: ئاچچىقلانماق

bačïmnïŋ Gara saž ĵümken bïtgï moya
8 ]0 ~2 k) J" Y. M& j
6 d( h/ S. R$ a/ e3 D: {or ugus yomïdo ĵimqa warγï moya

/ H! k: p; D: K" VqoGanïŋ qoŋïr qan dalïy bitgï moya
1 B9 J0 p8 ^) Z1 e: O
oulïs yomïdo datï urγï moya

qoGanïŋ aq soŋog ule bïtge moya

- D% m. n3 \9 p0 Z9 o" W4 F- noulïs yomïdo dagï urγï moya
3 d2 b# U. ?2 O0 }: o  }
alïnnïŋ qos Garaq marmï bitgï moya

! E* c% E$ v/ Y0 s' Pard qalγan yomïdo geri etgi moya

pïrïnïŋγa gürgeneŋ gözi qezeγi moya
6 z" R/ s; ~! D
# [$ I6 J3 o2 Ipïrïnïŋγa datïqanïŋ dumsïγï qezeγi moya.

bač: باش
! e  q8 b6 r& S+ O
saž: ساچ، چاچ
$ g, i. v4 |3 G) i
3 a& U. w! k# ]) A8 d! l9 |ĵümken: ئوت

3 f5 f& l1 \$ a7 k4 ~bït: پۈتمەك، ئايلانماق
! N/ p7 {4 }, x* V2 k9 b, L
) B4 G. [; r- f1 ?+ L8 X) h" oor: oγur، ئۇيۇر، توپ
" Q( q- E- Q! r; y$ c
ugus: ئۆكۈز

yomïd: چۆرىسىگە ئېلىۋالماق، ئارىغا ئېلىۋالماق

ĵimqa: qa+m+ĵi(يېمەك)
- \9 ?  k% q* P  }8 B* M' T
% i! @! g" O' k) e6 uwar: بار

  O0 M; o8 V; a( i, vqoGa: كۆكرەك بوشلۇقى
0 H8 W3 Q3 }9 S% V% A
8 d2 n. C1 k" O6 R8 C: y1 ~qoŋïr: قوڭۇر
" c6 E" u! ~( H! ^5 ?# e# K
dalïy: دالاي، تالۇي، دېڭىز
1 ~% ^* f0 I  F' X
. y7 n. X# X4 t' V3 k2 `8 goulïs: ئۇلۇس، ئادەملەر
( z, |7 t3 g- z3 k5 b/ X" I; c2 ~$ ~
datï: تېتىش
! }- a- P0 o3 W% ~7 i5 N
6 `1 Y' w& W) g" D9 C5 i" {# Rsoŋog: سۆڭەك

0 v% ^; W, }% ]* M5 T% Wule: يولغا قويۇلغان تاش، توپا، ياغاچ دۆۋىسىنى كۆرسىتىدىغان بولۇپ، ئۇيغۇرلار تاش ئارقىلىق يوللارغا بەلگە قويۇپ تاغ، يول تەڭرىلىرىگە سېغىنغان.

1 C; J. [0 h( q6 W. W, a: rdagï: دۇئا تىلاۋەت
: ~  A6 Z+ U# k3 Z4 g5 a
urγï: olγï، بولماق مەنىسىدە

alïn: پېشانە

" g/ ?; F. q: b, j! H* l0 qqos: قوش

7 g* o$ q  s; y  r' Y2 T$ c$ CGaraq: قاراق، كۆز قارىچۇقى
& Q5 ~% W9 Q; ~/ m+ j; g0 W! A
marmï: بۇددا چىرىقى

  y( F# t: ]5 y+ h$ Xard: ئارقىدا

0 e; O  @" B" s5 Z0 g9 Sger: بۇددا چىرىقى

pïrïn: ئالدىدا، دەسلەپتە
, a: {6 e+ v. f- B9 Z
qezeγi: قىزارغاي

/ [1 ?- Z0 H) `dumsïγ: تۇمشۇق
1 R/ z" B- E- B' c$ ~
( L) v9 C' W6 [$ M5 O3 j6 q7 `3 Q) r

تەرجىمىسى:

$ G& ?! N. u* @. k# l' X$ o* gشاراماقنىڭ ھېكايىسى ئەنە شۇنداق (مويا)
! i2 s  B; ^) V8 R. A8 Z  d
داڭقى چىققان شاراماقنىڭ ناخشىسى بۇ( مويا)
6 L, `  y$ c) ~$ `8 E0 j
: I% J' S6 D) }( oقارا تاغدا كۆك ئۆچكە يولۇققانىدى (مويا)

بۇنى تۇيماي شاراماق شۇنداق بولدى( مويا)
+ L0 v% _+ ~7 U! L0 c& B. Z0 A
" o1 p. Y% W$ q: l; T& r& fكۆك ئاسماندا  ياۋا قۇش ئەسكەرتكەنتى( مويا)

: X0 X; D* K/ {; A9 D: [4 c+ w* r) Cبۇنى تۇيماي شاراماق شۇنداق بولدى( مويا)

- |( [6 T; l$ B& M' _, x4 Wھەي، شاراماق، شاراماق، داڭقى چىققان شاراماق،

$ w: ]8 U8 P, ~3 t: y1 H# Z0 [نامى چىققان شاراماق شۇنداق بولدى(مويا)
$ @; C0 b* g8 m4 P


" o- V% T, Y! W" C( u8 B* V# Eيوشۇرۇنسا  دەرياغا قويچى كۆردى (مويا)
, o# `/ E+ _* Q2 i. J. }+ Y' E
قوي ئۈركۈدى، شاراماق مانا دېدى (مويا)

+ y  r. z1 @) Q  s# x2 f6 a* N8 uيوشۇرۇنسا جىلغىغا كۆرۈپ قالدى كالىچى،  

% u% R( F8 H9 ^- P7 n' uموزاي ئۈركۈپ شاراماق مانا دېدى (مويا)

0 F9 J) X# U: S! Fيوشۇرۇنسا غول سايان كۆرۈپ قالدى يىلقىچى
7 c$ o+ x, u: L/ b2 `% ?/ Q
ئات ئۈركۈدى، شاراماق مانا دېدى(مويا)

ھەي، شاراماق، شاراماق، ئېتى چىققان شاراماق،

نامى چىققان شاراماق شۇنداق بولدى.(مويا)
: b; v3 ?8 O: U/ ?" b* ~( p
) n' q' Y0 F% d8 [

7 j3 G- s8 g% k7 {( Dھاي ھاي بېگىم، ھاي بېگىم، ئاچچىقلانما (مويا)
; S) [( u6 o$ J+ B
ئارغامچىنىڭ چىگىكىنى ئازراق بوشات (مويا)

زالىم بېگىم، قارا بېگىم، غەزەپلەنمە (مويا)

ئاۋۇ قەبىھ ئارغامچىنى ئازراق بوشات(مويا)

6 I  e: A2 n& z4 Tھەي، شاراماق، شاراماق، ئېتى چىققان شاراماق،
" F* W3 ]; J5 q
! f) t2 {! T1 @( k4 ~) {0 rنامى چىققان شاراماق شۇنداق بولدى.(مويا)
; G2 F0 H# r& R


قولدا قالغان پېلېك دورجى (مويا)
* B6 N1 W  s3 q
ياخشى قىزغا ئۆيلىنەرمۇ  (مويا)
6 e5 E& l6 G1 K2 D
3 i$ h! I3 L( {1 }0 n9 u" H: mئوچاق بېشىدا قالغان بۇ قىز مويا
4 {8 p( e5 u7 S& ^4 e2 U. k
خان ئوغلىغا ياقارمىكىن (مويا)
1 f1 D7 p& C, l8 `# {
4 T+ ?, U, ?+ x- G+ Oباغدا قالغان شاش تايچاققا (مويا)

" _# D5 b  J+ @8 `0 l* j/ V8 nخان مىنەر چاغ بولدىمىكىن (مويا)

باغلاقتىكى قارا كۆزلۈك قوزىنى( مويا)
. L. k" b& C$ w* P! V1 I: Y/ n4 |
- R0 P- O/ r  a+ R# F! a& Q% }نەزىر قىلار چاغ بولدىمىكىن (مويا)
" a8 i5 A% g2 D# d- y$ K/ Y
ھەي، شاراماق، شاراماق، ئېتى چىققان شاراماق،

5 l; \  P' T( tنامى چىققان شاراماق شۇنداق بولدى.(مويا)


+ ^6 ?9 L0 `0 C+ |( j9 O5 V
% \( }5 d7 ~# _+ j" S: q$ z6 Yھاي ھاي بېگىم، ھاي بېگىم، ئاچچىقلانما (مويا)

0 s* O8 F+ u0 Q. @  E( @+ J6 mئارغامچىنىڭ چىگىكىنى ئازراق چىڭىت (مويا)
! C- {4 B) _# d6 E6 i+ H# i
' _: @2 _! m6 m) F9 w$ Y' C+ Fزالىم بېگىم، قارا بېگىم، ئاز غەزەپلەن( مويا)
6 W/ |9 w/ |* i" `2 e
ئاۋۇ قەبىھ ئارغامچىنى ئازراق چىڭىت مويا
, e8 F( K" u) g+ m
ھەي، شاراماق، شاراماق، ئېتى چىققان شاراماق،

% n3 i4 _* ^% Dنامى چىققان شاراماق شۇنداق بولدى.(مويا)

' P8 z% k- o/ l( o

& T7 q, C# I# _/ V0 j7 m1 [- Y, [بېشىمدىكى قارا چاچ ئوت-چۆپ بولدى (مويا)
; f+ d7 Y, Y: T1 n- m9 S, _
/ f% h% P& P) n" t) a  H6 [0 Iيەپ تويغاي بو چۆپلەرنى كالا قويلار (مويا)

) {% v- Q4 V, x  }9 _3 w9 G8 Nكۆكرەكتىكى قىزىل قان دېڭىز بولدى (مويا)
$ N2 m  _; ]( l5 V' E* l$ ?
تېتىپ بۇنى ئۇلۇسلار بەھرە ئالغاي (مويا)

بەدىنىمدىكى سۆڭەكلەردىن ئۇلى پۈتسۇن( مويا)

2 t) E$ P6 D5 r) @  G* A2 zئەتراپتىكى خەلقلەر تاۋاپ قىلسۇن (مويا)

4 x, ?* g! P' d1 A) yبۇ كۆزلىرىم بۇددىغا چىراق بولسۇن (مويا)
# h9 c$ P0 l# j# S
6 Y1 s. L- d4 m8 C/ Iبۇددا قىلىپ ئەۋلاتلار تاۋاپ قىلسۇن مويا
( k$ G$ Z4 o% y, ~7 C8 Y6 H
8 l& T% `6 b- S! Dمېنى دەسلەپ كۆرگەنلەرنىڭ كۆزى قىزارسۇن( مويا)
. P) C: a/ y0 `3 E4 h+ o4 O
* [( t: v' q- z1 U! C% ?) Hمېنى دەسلەپ تېتىسا ئاغزى قىزارسۇن (مويا)

0 |, W/ P- Q* b$ M0 O) s(تىلماچ: نۇرئەخمەت مەخمۇت)



' t7 M7 K6 ~& b' R1 l7 Rيېقىنقى بىر نەچچە يىلدىن  بۇيان سېرىق ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ تىرىشچانلىقى ئارقىسىدا شەرقىي ۋە غەربىي سېرىق ئۇيغۇر تىللىرىنى ئىپادە قىلىش ئۈچۈن ئورتاق لاتىن ھەرپلىرى مەيدانغا كەلگەن بولۇپ، بۇ ھەرپلەردىن تۈزۈلگەن يېزىق بىلەن ئۆز تىلىنى خاتىرىگە ئېلىش ۋە ئەۋلادلارغا ئۆگىتىش پائالىيىتى ئېلىپ بېرىلماقتا. نۆۋەتتە بۇ تۈردىكى ئىشلار سۇنەن سېرىق ئۇيغۇر ئاپتونوم ناھىيەسى سېرىق ئۇيغۇر مەدەنىيىتى تەتقىقات ئورنى تەرىپىدىن ئىشلىنىۋاتقان بولۇپ، ئۇلار « ئۇيغۇر پۇچىگ » ژۇرنىلىنى ۋە « ئۇيغۇر سۆز پۈتۈك » ئاتلىق سېرىق ئۇيغۇرچە ئۆگىتىش قوللانمىسىنى مۇشۇ يېزىق بىلەن ئىشلەپ چىققان. گەرچە بۇ يېزىقتا قوشما ھەرپلەر زىيادە كۆپ ئىشلىتىلگەن ۋە تاۋۇشلار بەك مۇرەككەپ بولسىمۇ بىراق يەنىلا سېرىق ئۇيغۇرلارنىڭ بۈگۈنكى يېزىق ئېھتىياجى ئۈچۈن ئىشلىتىلمەكتە.



شەرقىي ۋە غەربىي سېرىق ئۇيغۇر تىللىرىنى ئىپادىلەيدىغان لاتىن  ھەرپلىرى جەدۋىلى

% T2 X2 F' _6 y$ u( D2 J* A7 f
- Y: k5 Z! A" t裕固语记音符号与国际音标对照表（讨论稿）
4 ^  W; j7 v2 E6 m% v# O裕固语记音符号
国际音标
/ k8 }$ c3 I. U# p) |* s 裕固语记音符号
) [: |6 M, L9 D 国际音标

0 F) C! l0 \' N" L) f' Ba
6 [( M! i$ x/ W5 a* d8 a- C a
& G/ O# D# \% i* i ng
ŋ

9 d, d7 N. P2 _; P( {, r[/td]
ə

/ r/ [4 w: ~4 M; m! q[/td][td=1,1,25%]
' E) q$ Z3 r- _  Eə
7 l! X1 c/ i# v3 g* |% ~! W% r
[/td][td=1,1,25%]
hh
x

' O+ Q& _! e4 K) o# R0 oe
4 T6 ~4 V& f0 }: B* B( T e
gh
ɢ

[/td]
i
i
0 v  J; {+ {' C) d; R kh
2 U$ U2 D, u1 z; `+ b* M. [ q

o
: f$ `2 h" i8 ^7 N  u0 o o
v
& r2 @/ q7 @: A1 m ɣ
! p$ J& G3 O5 m3 K3 y# Q( g2 J
[/td]
9 ^2 D. m  S. l- f6 Nu
+ H7 K! x" Z- O5 j8 L u
3 A; d0 V3 `2 Q h
" x- N2 q7 j, e* s h
" w: K2 x$ G1 U$ g/ L
9 h' v/ u+ y" J$ tø
ø
j
+ S' [: s' F! _  k, A. q dʒ
( [( C* f0 `" W  L; B
ü
$ j$ Z! O1 z% Q9 g5 V* F; t y
* ]- V/ Z' o5 {$ \% n  G q
" D2 g6 G5 R6 [ tʃ
5 u3 K& P' E6 j
* _( H! b! L6 ~# [( T[/td]
$ l8 O7 E& V  z( b( |- Yb
b
x
ʃ

[/td]
: i6 t5 V, r- w3 @5 gp
p
; [: y5 t: S* A5 V6 E/ j7 n, O y
- V; `$ H8 J9 W3 u+ C- q8 @ j
, i! d( }7 b9 R( A: E6 I2 R3 E1 X+ q
m
9 a% z% b2 i( | m
) i! e% y% Y% j4 M zh
dʐ

[/td]
f
* U, M+ L6 l) p$ t+ d3 m6 P f
  V! |3 a/ ?. T3 d! h ch
1 n6 d: o# \) r( |0 a2 M4 c. \ tʂ

' [% _& a2 ~5 S/ ^[/td]
* O* i( {6 K' a9 l- G2 gd
# ^; F1 ]0 [( @. f" ^ d
7 q* r) F6 e4 r! v* f' P2 t sh
ʂ
8 b4 e0 ^  T( o! F& M; K
[/td]
t
2 Q" O8 ?2 W. M9 \) w7 f' M1 U$ x t
- s3 g/ H! P; `/ }" m rh
. g: }; r- Q) S. e7 k ʐ
; u; V+ ], S" v1 T2 Z% ], a
[/td]
n
6 \+ c4 u$ T! ^: H, q n
  `! E* t% T" A9 t  ^) r w
v
' O' @0 r0 m* l; M
l
* @# K* v/ n* p2 X  Y l
* a4 p$ E3 q6 g2 ^2 v8 r2 K) b s
8 h) v) z* x0 l4 a8 o: U7 b, D- J s
0 g' @8 f) |& G2 n- v
; Z9 {/ y0 \2 d$ h/ W, T1 hg
g
5 {. |' r) c% G* V8 T/ W8 s! K z
z
1 b, k0 }. w8 v0 A2 d' J
0 n. u1 l0 P, W. E6 n* l! tk
( I( B! m0 O0 N; c( g. t k
r
r

  Y* |6 K; v$ v# N+ \vh
! _+ H" m' u" _7 {, G& g2 b/ r ʁ

; X/ v3 E: O  T- U3 w0 E: P8 X: Q, x; ~[/td][td=1,1,25%]
6 o& ]+ c' g# Ilh
ɬ
4 K! a6 m+ Q' f& o4 \
[/td]
9 Q  E6 N. |! G& @8 @! |6 ]/ d仅用于表示西部裕固语的六个带擦元音

ah
5 a; _+ I7 r5 z+ D% [7 ? ah
oh
oh

əh
3 _# `1 A3 \/ m* U; r
2 n  K+ F& [8 D! w; M* k4 a[/td][td=1,1,25%]
əh
' ^# i) w8 q: _' H6 d
9 c8 b2 @9 u/ ?- O" D7 F[/td][td=1,1,25%]
uh
- F, _( ~6 |% }; H6 `3 @ uh
& ^; ~7 K* n5 u
eh

* G8 a# W& E( H9 ~[/td][td=1,1,25%]
eh
* A$ y0 v& ^# j8 M
0 ]2 @! o6 N6 n* N2 }& o( `/ |& h[/td][td=1,1,25%]
øh
# C& V9 @2 A* v$ r3 `3 f øh
) C0 A. {. z, }$ j' ~
تۆۋەندە «يۇغۇر سۆز تۈپلىك» ئاتلىق يۇغۇر تىلى ئۆگىتىش قوللانمىسىدىن بىر تېكستنى كۆرۈپ ئۆتەيلى:

; r1 ~9 b/ r: K7 S
《yovhәr  sөz  duplik》putәk

《裕 固 语 基 础》  例 文



ZONA  YOLVHZIRTE



, g0 T5 @9 \0 t9 W. }Bïr meng togus yüz shige yevhәrmu yil，liening moskawa gazivhning bïr kәqivh
- g- f7 Q- y3 J# L9 T& p/ A
tavhbashda olurp ol，ol yerde bïr zona asiramazhi bar er，liening nemen kәsi

& L) O0 \8 f# n( @/ P! D3 e  Lmangdirvh ane қegerip gelvh sөz mang`γarasip，
; Z" @+ f1 o' V8 }" u$ E
6 e% U- R7 \  {8 EBur қaatda，liening ol kәsine deleivh zona navhp asirama yadalne mang`γarasin
, C3 \" R) _/ z. w4 U( {0 o/ p
( I: O- y+ x! r1 S8 ^% @) y( c7 Jsaγenep dro，nemen ane delemi қәsi mundavh deip__ol moskwavh baripdә,dovhәr

қәsilar hos ol қayda olurvhn yerne bulmis er dide，liening uzu ane delevh barp diro。

Liening buryakda mangu`p ，bur yakda γarap dro，yol γezvhning meidok әshide zona
* }8 Q# K) V0 N3 S2 k
5 G1 X4 y. C& s$ Jkөprik gөzdep dro，ol gөng`ulvh ane salvh γarap,zonalar mi savhәp meikdi ur
7 s+ N+ f  l5 X4 Q% |* L
dro,yolning gezvhmda bur қәqivh yü bardide,liening mang`up ol yüning udurvh
, q$ t5 j* d3 R) H
7 \7 N# J1 H. d! j1 `etep,peirpde sik bur,sik ashma kәsila zhou ol zona asirama,ol lieningne bur

gөrvhandan aliқap dro,___yahshmu sen ?dep dro,liening kulup__bu yol gezdan bur
7 S5 b$ w, {  B+ m
zona asrima bar mu dide,__menla ere,navho muda deleivh gelde sen,ol deip.___

Sening zona mene munda әzirdep gelde,liening kulum jirevh bolup dep。


8 K/ i0 b' R" i2 J7 _! x2 y) ^

/ R8 Q. F7 q+ g% n8 B5 z9 v

yәngγas    sөzlari

5 n, V1 S! S" Y; p! L单          词
) I" x$ b# m! w  \8 [5 L


Zona           [zona]                      （名词）：      蜜蜂     
9 {$ T1 Z" t8 G, R, o: Y$ ^0 i& j
yol              [yol]                       (名词)：       路   
$ i! d& ~* q! z$ N
bïr              [bïr]                       （数词）：      一     

1 a& H4 U6 \3 N! w4 t  cmeng           [meη]                      （名词）：      千   
" u' G' z5 O/ G
$ ~4 ]6 l: q7 T8 a$ g% Oyüz              [yüz]                     （数词）：      百   
: r6 j! |/ x6 R
/ c3 A4 z# d3 d2 a$ l0 rtogus           [togus]                     （数词）：      九     

shige            [shige]                    （数词）：     二

( A, w( ?; d4 Y1 X9 b3 W; u: Ayevhәrmu     [yeγәrmu]                     （数词）：      二十

yil                 [yil]                   （名词）：      年
; {* Q+ ~! P+ {7 X+ j
liening           [lieniη]                   （名词）：      列宁
6 x6 h2 y) P9 \) F3 F1 V
moskowa      [moskowa]                   （名词）：     莫斯科
) l# X3 _4 O1 F$ J  J
3 ]6 Q. y0 J( O/ ^γazivh           [γaziγ]：                  （形容词）：   边缘
% m3 n6 |5 Q% n. \
kәqivh           [kәqiγ]：                  （形容词）：   小

2 Q" W0 }* N2 F# |6 x+ A3 d/ Btavhbashda    [taγbashda]                    （名词）：     山顶
4 V9 U2 A0 ]& e
olur               [olur]                   （动词）：     居住

ol                 [ol]                    （宾格）：     他
; v" I( t' \+ K& c  y5 y' z
yer                [yer]                   （名词）：     大地

0 k' u* `: h! Casiramazhi     [asiramazhi]                  （名词）：     养蜂人

% I" x5 I" w$ d, A! zbar                [bar]                   （动词）：       有

8 W- Y# I+ F4 u# g. X  P: }er                  [er]                   （虚词）：       肯定

nemen           [nemen]                   （动词）：      经常

- d; R5 @2 T  Z/ u: Ukəsi               [kəsi]                   （名词）：      人

# G) u3 u) l, H; j9 ^1 _2 Smang             [maη]                    （动词）：      走

$ J+ q+ `" ^  \# g2 Q% |ane                [ane]                   （代词）：     他（宾格）

6 y! y" h6 J8 t+ [$ `  \( `қeger             [қeger]                   （动词）：     请
+ i. A9 |$ a$ s5 M1 \2 J, l$ I- ?( _
gel                 [gel]                   （动词）：     来

mang`γara      [maη`γara]                   （动词）：     交谈
* r1 H1 i8 @9 W
қaatda            [қaatda]                   （形容词）：   次数
3 F- d7 g) D! b, c$ C
% \3 \! O8 I$ y2 a/ xdelei               [delei]                  （动词）：     寻找

navhp             [naγp]                    （动词）：     怎样
- M: s7 ^0 U& ^( X- J: S( ]( N
yaldal             [yaldal]                   （名词）：     事情

. i. W3 f& e3 v% U2 c( }; n" Usaγen             [saγen]                   （形容词）：   想念
7 e4 ^1 e+ }0 k/ m7 [
mundavh        [mundaγ]                    （形容词）：   这样
. L4 o" b( z( A5 \* F1 V, T+ r
deip               [deip]                    （动词）：     说
7 \0 ]# K; o& O
8 T$ z. P& n# ^7 D( D+ |1 odovhər           [doγər]                     （形容词）：   其他
' h- C( b. Q# D8 r) m; q
" e# p" b% R; nhos                 [hos]                   （形容词）：  全部

. ?) l6 ]3 s9 sқayda             [қaida]                    （动词）：     哪里

bul                  [bul]                   （动词）：     知道

6 e1 p5 L0 w2 c* \. L- v! juzu                 [uzu]                    （代词）：   自己

buryak             [buryak]                   （数词）：   一边
4 y" u2 h% I5 H5 L
γarap              [γarap]                    （动词）：     看

3 R4 B; R9 S* o8 Y6 D: r8 M/ c% Y0 Bγazvh              [γazγ]                    （名词）：      边缘

kөp                 [kөp]                    （形容词）：   许多

" J) O% m; h) `, F* `/ hgөzdep            [gөzdep]                    （形容词）：   看到了
0 `; S* u( e8 u( _; j
gөng`ul            [gөng`ul]                   （名词）：    心

salvh                [salγ]                    （动词）：   放

savhəp             [saγəp]                     （动词）：  挤、采
" N% t! U1 U$ {  |
& ]" M/ O4 W7 t' J4 W# U& Mmeidok            [meidok]                    （名词）：  花

mang               [maη]                     （动词）：  走
* H) P; g; [2 n
yü                    [yü]                    （名词）：  家、帐篷

- S7 ?/ z* K" b0 @4 s6 D( M" z4 Zudur                 [udur]                    （名词）： 前面

etep                 [etep]                     （动词）： 到达
, e5 y! D, a/ `4 p3 o
0 f+ ~7 K! o  H* W$ `  j: Y5 ppeirp                [peirp]                    （动词）： 敲打
' E( v  I7 ~! x4 b; b) y/ O8 n
) u) O9 g0 z4 e1 K; osik                    [sik]                    （名词）：  门

ash                   [ash]                     （动词）： 开

  ~0 j" X) u% f/ H. I* Jzhou                 [zhou]                    （形容词）：正好
' }3 S8 _+ x4 L- i
aliқap               [aliқap]                    （形容词）：惊讶
' E: H9 C9 s7 q1 g3 N
9 p5 }% d7 I$ C: f" @# G. Q# uyavhsh              [yaγsh]                    （形容词）：好

kulup                [kulup]                   （形容词）：笑
9 ~4 _$ E3 A/ W; N- E. k
kulum jirevh      [kulum jireγ]                   （形容词）：微笑
' F1 {8 `! I6 `  Z
" w6 Q( X  n* M" z) H/ }
! T% c0 P& B$ h6 ^7 x/ z  P9 q& Y7 }
3 j$ ~  s; p! E* z: ^- Y译文：                              
. ~3 a: V2 k0 l' {+ B4 ]  F
3 F( s) j( R- m- v8 E
9 `2 C/ _8 G/ \+ m  z8 b# `

蜜蜂引路

5 P! J1 Z2 n( D# F一九二一年，列宁居住在莫斯科边的一个小山上。那个地方有一个养蜂的人，列宁经常派人请他来谈话。
* {; b$ ]) a& {) p

' N; F% O: z4 `. O4 w
有一次，列宁想找到那个人谈一谈怎样养蜜蜂的事情。经常找他的人这样说“他到莫斯科去了”，其他的人们都不知道他住的地方。列宁亲自找他去了。他一边走、一边看，路边的花丛中看到许多蜜蜂，用心看着蜜蜂们怎样忙着采蜜，路边有一个小房子，列宁走到房子跟前，敲了一下门，开门的人正好就是那个养蜂的人，他看到列宁后惊讶的说“你好”，列宁笑着说“这个路边有一个养蜂的人吗”，那个人说“我就是，你怎么找到这里来了”，列宁微笑着说：“是你的蜜蜂把我领到这里来了”。
مەنبەسى:باغداش تورى

abudu84

ناھايىتى ياخشى ماتىريالكەن، مەنمۇ كۈرۈپ باقاي قېنى .