ئۇيغۇرلارنىڭ تەركىبىنى بىلەمسىز ؟

تەمكىن

ئۇيغۇرلارنىڭ تەركىبىنى بىلەمسىز ؟
: Y4 r7 m, ?" j6 j$ Pئۇيغۇرلارنىڭ تەركىبى  «ئون ئۇيغۇر» ۋە «توققۇز ئۇيغۇر» دىن تەشكىل تاپقان. بۇ ھەقتە مۇنداق بىررىۋايەت بار:
3 X: y+ F9 G- y# i& e& Y2 W# S«...ئۇيغۇر يۇرتىداغايەت زور ئىككى تاغ بولۇپ، بىرسىنىڭ ئېتى بۇغراتۇبۇزلۇق، يەنەبىرسىنىڭ ئېتىئاسكۇملۇق تەڭرىئىدى. ئىككى تاغنىڭ بىر تەرىپىدە يەنە بىر تاغ بولۇپ، قۇت تاغ دىيىلەتتى. بۇ تاغنىڭ بىر يېرىدە ئون دەريا بولۇپ، يەنە بىريېرىدە توققۇزدەريا ئاقاتتى. قەدىمىيئۇيغۇرلارنىڭ ماكانى بۇ ئىككى دەريا ۋادىسى بىلەن تاغلارنىڭئارىسىدىكىيايلاقلار ئىدى. ئون دەريا بويىغا ماكانلىشىپ ياشىغان خەلقلەر ‹ئونئۇيغۇر› توققۇز دەريا بويىغا ماكانلىشىپ ياشىغان خەلقلەر ‹توققۇز ئۇيغۇر›، دەپئاتالغان. يۇقۇرىدىكىئون دەريا بويىدا ياشىغانلار يەنە ‹ ئون ئۇرقۇن› دەپمۇئاتىلىدۇ. باشتىكى ئۈچدەريا بويىدا توققۇز قەبىلە، تارماق تۆت دەريا بويىدا بەشقەبىلە ئورۇنلاشقان... بۇ جايلارنىڭ ئەتراپىدىكى جەمئىي 120 قەبىلە بولۇپ، بۇقەبىلىلەرنىڭ نامى تىلغا ئېلىنمىغان». («جامىئۇت تەۋارىخ»2- باب، رادلوۋ يازغان «قۇتادغۇبىلىك» نىڭكىرىش سۆزى (خەنزۇچە تەرجىمىسى) دىن.
دىمەك، بۇ يەردە كۆرسىتىلگەن «ئون ئۇيغۇر»، «توققۇز ئۇيغۇر» خەلقلىرى ئۇيغۇرلارنىڭئەڭ قەدىمىي ئەجدادلىرىنىڭبولۇپ ھىسابلىنىدۇ.
كۆك تۈرك خانلىقى (مىلادى 552- 745- يىللار) دىن كېيىنقۇرۇلغان قەدىمقى ئۇيغۇرخانلىقى (مىلادى 745- 840- يىللار)، ئىدىقۇت (قۇجۇ) ئۇيغۇرخانلىقى (مىلادى860-1250- يىللار)، قاراخانىلار خانلىغى (مىلادى 870- 1213- يىللار) قاتارلىقلار يەنىلا ئۇيغۇرقەبىلىلىرى ئىتتىپاقىغاكىرگەن ئىچكى توققۇز ئۇرۇق ۋە تاشقىتوققۇزقەبىلىنى ئاساسقىلىپ قۇرۇلغان بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدىكى ئىچكى توققۇز ئۇرۇق ۋەتاشقى توققۇزقەبىلىنىڭ ناملىرى تۆۋەندىكىچە:
1) ئىچكى توققۇز ئۇرۇق
8 g2 y# D7 J: U& }ياغلاقار
1 P: R- d* j5 K/ Y  d+ fقۇرتارغار
دېرېمار
! h( r2 {: K9 J1 F2 k0 uبايىرسىق
& A/ _# O! `% s) ^4 Fئابدال
" B! G2 ?- v1 ~) hقاسار
( R( I4 W  J! M' h. M; wقۇلاس
ئوۋۇغار (ياغما؟)
% A/ e! Y- a/ G2 C; Dسابار (سارورغۇر؟)
, c% R" A) T0 g* S- }4 Q2) تاشقى توققۇز قەبىلە
ئۇيغۇر
) A2 X# N8 s8 c6 k, Y6 d1 A/ sبارغۇت
قۇن
5 o9 v9 [7 w" G: I' Eبايىرقۇ
* b3 h, y" p' I9 W. Bتوڭرا
ئىزگىل
چەۋىك باسمىل
قارلۇق
دېمەك،يۇقىرىدا ئىسمى ئاتالغانئىچكى توققۇزئۇرۇق ۋە تاشقى توققۇز قەبىلىنىئۇيغۇرمىللىتىنىڭ ئەڭ قەدىمقى ئاساسىي تەركىپلىرىدەپ قاراشقا بولىدۇ. بۇقەبىلىلەرنىڭ كېيىنكى دەۋرلەردىمۇ ئورخۇن – سېلىنگا دەرياسى ۋادىلىرى ۋە تىيانشان، پامىر ئېتەكلىرىدە زور تەسىر دائىرىگە ئىگە سىياسى ۋە ئىجتىمائىيپائالىيەتلەربىلەن شۇغۇللانغانلىقى مۇناسىۋەتلىك تارىخىيماتېرىياللاردا تەپسىلىيبايانقىلىنغان.
5 S+ F0 G! i8 D  }2 g, S8 s3 qبۇ يەردە يەنە شۇنى قەيت قىلىپئۆتۈش زۆرۈركى، تۈركى قەۋملەرنىڭ ئىچىدەشانلىقمەدىنىيەت تارىخىنى ياراتقان ئۇيغۇر خەلقى ئۆزىنىڭئۇزاق مۇددەتلىكتارىخىتەرەققىياتى داۋامىدا ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىنىڭ ئىجتىمائىيھاياتىدا ئالاھىدەچوڭ ئورۇنتۇتۇپ كەلدى. پروفېسسور ئا. ف. ياكۇبوۋسكىنىڭ «9- 11- ئەسىرلەردىكىئۇيغۇر ھەمتۇرپان كىنەزلىكلىرى توغرىسىدا ئەرەب، پارس ھۆججەتلىرى» دىگەنتېمىدىكىئەسىرىدەكۆرسىتىلىشىچە، «..ئۇلارنىڭ (ئۇيغۇرلارنىڭ) كۆپچىلىك قىسمى باشقا تۈركىخەلقلەردىنئاۋالراق ئولتۇراقلاشقان ھالەتكە كۆچۈپ، دىھقانچىلىق ئىشى بىلەنمەشغۇلبولۇشقاباشلىغان، باشقىلاردىن ئاۋالشامانىزىمدىن ئالاقىسىنى ئۈزگەن، دەسلەپھانىخىزممەھزىپىنى قۇبۇل قىلغان، كېيىن بۇددىزىمغا كۆچكەن. ئۇلار باشقا تۈركىخەلقلەردىنئاۋال ئۆزىنىڭ يېزىغىنى پەيدا قىلغان ۋە خەنزۇلاربىلەن ماۋۇرا ئۇننەھر (ئامۇ ۋەسىر دەرياسىئارىلىغىدىكى رايونلار) ئارىلىقىدا ياشىغۇچى خەلقلەر ئىچىدەئەڭمەدەنىيەتلىك خەلقلەردىن بولۇپ قالغان.
تارىخچى ئەبۇلغازىنىڭ يېزىشىچە، ئۇيغۇرلارتارىم ۋادىسىنىڭ بويىدا كۈچلۈك خانلىققۇرۇپ، ئولتۇراقلىق ھالەتتىكى يۇقۇرىمەدىنىيەتكە ئىگەبولۇشتىن ئىلگىرى ئۈچ قىسىمئىگىلىك شەكلى بىلەن مەشغۇل بولغان. يەنى بۇلارنىڭ بىرقىسمى «بەشبالىق شەھىرىگەئورۇنلىشىپ، دىخانچىلىقبىلەن كۈنكۆچۈرسە، يەنە بىر قىسمى يازلىقى كۆچمەنلىكبىلەنكۆچۈپ يۈرۈپ مال باققان، قىشلىقىباشبالىققاكېلىپ قىشلىغان، ئۈچىنچى بىر قىسمىبولسا ئىرتىش دەرياسىنىڭ قېلىنتوقايلىقلىرىدا ئوۋ ئوۋلاپ، بېلىق تۇتۇش بىلەن كۈنكەچۈرگەن.
1 _: E- ]0 [- s2 Uئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمقىمەدەنىيىتى ۋە ئۇلارنىڭ ئىجتىمائىي ھاياتى توغرىسىدىكىمەلۇماتلارئەرەبچە، پارسچەمەنبەلەردىمۇ ساقلىنىپ قالغان.
11- ئەسىردە ئۆتكەنتارىخچى گەردىزى ئۆزىنىڭ « زەينۇلئەخبار» دىگەن كىتابىدا ئۇيغۇرلارنىڭتۇرمۇشھاياتىنى تەسۋىرىلەپ كېلىپ: «... بۇ يەردە مېۋە – چىۋە ناھايىتى نۇرغۇن، ئارپا، بۇغدا، قوناقنىڭ كۆپلىكىدىنقەدەم ئېلىپ ماڭغىلى بولمايدۇ. باغۋەنچىلىكئىشىشۇنداق تەرەققى قىلغانكى، ھەتتا ئالما، ئۈرۈك، ئامۇت دىگەن نەرسىلەر يولداچېچىلىپ ياتىدىكەن. يىپەكچىلىككەسپى بۇ يەردە ئالاھىدە جانلانغان ئىكەن، بۇ يەرنىڭسۇلىرى شۇنداق ئەلۋەك، سۇتېگىدە خىلمۇ – خىل ئېسىل مەرۋايىت تاشلار، ئالتۇن- كۈمۈشلەر بار، ئۇيغۇرلاربۇ تاشلاردىن ھەر خىل نەرسىلەرنى ياساپ ساتىدۇ» دەپيازغانھەم ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆستەڭچېپىش، تېرىقچىلىق قىلىشتىكى ماھارىتى ۋە سۇ تۈگمەنلىرىياسىغانلىقىنى چوڭقۇرقىزىقىش ئىچىدە ھەۋەس بىلەن بايان قىلىپ ئۆتكەن.
/ Z, h+ w$ L$ R, P9 b) _مەنبە: تەۋپىق مائارىپ تورى

مەھبۇبە

ئاۋال تەپسىلىي كۈرۈپ باقاي！