دەرىس ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى سۆزلۈكىmp3

سرداش

خەۋەر

ئابا (aba): دادا. ق: ئەبە.
5 X! Q4 b1 j9 O6 Q( A- G
ئابباس خان (abbas Xan): ئابباس شاھ؛ شاھىئابباس، "غەرىب ۋە سەنەم"دىكى مۇھىم بىر پىرسۇناژ.

" p# I- C# k$ r# eئابدۇررەشىد خان ئىبنى سەئىد خان(ibni Seid Xan  i  Abdurreshid Xan):        (1520ـ1569) ⅩⅥ ئەسىردە ياشاپ ئۆتكەن مەشھۇر دۆلەت ئەربابى ۋەمۇتەپپەككۇر شائىر. ياركەندنى پايىتەخت قىلغان ئۇيغۇر سەئىدىيە خانلىقىنىڭقۇرغۇچىسى سۇلتان سەئىدخاننىڭ ئوغلى، سەئىدىيە خانلىقىنىڭ ئىككىنچى سۇلتانى.‹‹رەشىدىي›› تەخەللۇسى بىلەن گۈزەل لېرىك شېئىرلارنى يازغان. ئابدۇررەشىد خاندەۋرىدە، ئۇيغۇر كلاسسىك مۇزىكىسى ‹‹ئون ئىككى مۇقام›› نىڭ تېكىست ۋە ئاھاڭلىرىرەتلىنىپ سىستېمىلاشقان تېكىستلىق مۇزىكا ھالىتىگە كەلگەن.

: a3 S2 Y  |: p0 k" ?ئابى چەشمە (cheshme âb-i) 1) ‹‹ئون ئىككى مۇقام››تەركىبىدىكى بىر مۇزىكا بۆلىكىنىڭ نامى: 2)  كۆز يېشى.  3) بۇلاق سۈيى.

ئابى زىندەگانى zindegani) âb-i) ق.ئابىھەيات
* N! \; A4 Q( u
/ h( g: W* _8 Q' H( A; mئابىھەيات: (âb-i heyat )  رىۋايەتتىكى " ئۇنى ئىچكەن ئىنسان ئەبەدىي ياشايدۇ " دەپ ھېسابلىنىدىغانمۇقەددەس سۇ، تىرىكلىك سۈيى، ھاياتلىق سۈيى. بۇ سۇ "خىزىر پەيغەمبەرگە نېسىپبولغان " دېيىلىپ، " خىزىر سۈيى" دەپمۇ ئاتىلىدۇ.

% S' N+ t  ?; b0 J& a/ |ئابىھەيۋان:  (âb-i heyat) ق. ئابىھەيات

7 s5 t' s, Q3 Z) wئادەم ( demâ): 1) تۇنجى ئىنسان، تۇنجى پەيغەمبەر. اللە دەسلەپ ئادەمنى، كېيىنھەۋۋانى ياراتقان، بۈگۈنكى ئىنسانلار ئۇلاردىن تۆرىلىپ كۆپەيگەن دەپ رىۋايەت   قىلىنىدۇ. 2) ئادەم، ئىنسان.
4 F2 W0 V, e+ {2 P2 ], [+ H/ }
+ A/ X9 P- [8 B' G  G" S2 Vئارالاپ: ( aralap)ئارىلاپ، ئاندا- ساندا.

-ئارالاپ چالسام ئۇششاقنى، غەزەلنى راكغا يەتكۈزسەم،
9 R3 G- o0 P, f$ s) b+ h
- E) K6 h& p: L+ z- ~& rشەبىستانۇ سەھەرلەردە مۇشاۋەرەك، پەنجگاھ چالسام.
% l. k8 {# a# N% G! F; V- C' }: n
« راك » نى ئەۋجىگە يەتكۈزۈپ، « ئۇششاق » نىمۇ ئارىلاپ چالسام.« مۇشاۋەرەك»، « پەنجىگاھ » نى ئەتىگەن – ئاخشاملىرى چالسام.( ق. ئە ئۇ م ت: 2-بەت.)

ئارەز (rezâ):  چىراي ، چېھرە، يۈز.
2 H- \% e" a8 U, N* U4 z. z# H& ?& o
ئازىم (imzâ): 1) نىيەتلەنگەن، بىر قارارغا كەلگەن؛  2)ماڭغۇچى، يۈرگۈچى، سەپەرگە ئاتلانغۇچى.
1 b% t! @% `* ~" e" b, M9 e
7 N' C0 C+ ]5 ^3 l8 W9 M  F+ mئاسار (sarâ):  ئەسەرلەر،نىشانىلەر، بەلگىلەر؛ تەسىرلەر.
0 S3 W) B4 L: c: Y3 q
0 g3 @) K' I2 X9 ~9 A# w  Sئاشۇب (shubâ): غوۋغا، توپىلاڭ، ماجىرا؛ ھاياجان ، قورقۇش.

ئاشىفتە (shifteâ): (ياكى ئاشۇفتە)  1) چېچىلغان، توزىغان،چۇۋۇلغان؛ 2) ئاشىق، شەيدا، مەپتۇن.
7 u  R. f/ ]; d
! w1 q& ~) J7 ?ئافاقfâq) fâ): ئۇپۇقلار،  پۈتكۈل جاھان. ئافاق خوجا: پۈتكۈل جاھاننىڭ خوجىسى.                     

ئافتاب (bâaft)  كۈن،قۇياش؛ كۈن نۇرى.

ئافتاب خاۋەرى (xâweri bâaft ):ق. ئافتابى خاۋەر
8 G7 T: \. @9 J; I! O0 H+ W. T0 c
) g  [0 C- H' N& [: Tئافتابى خاۋەر( i xâwer-bâaf ): شەرق قۇياشى، كۈن.

6 K$ m) W4 W. |6 {ئالىمۇل غەيب (âlimul gheyb): مەخپى سىرلارنى بىلگۈچى؛ كۆچمە:اللە، تەڭرى.

ئانى (ani): ئۇنى. چاغاتاي ئۇيغۇر تىلىدا، " ئول"، " ئۇ" دىن باشقا" ئا " دەيدىغان بىر ئۇزاقنى كۆرسىتىش ئالمىشى قوللىنىلغان.

ئانىڭ: ئۇنىڭ.
* H1 O5 t! O% ?/ v
ئانىڭكىم (aningkim): ئۇنىڭكى.
! }9 g0 p! D3 i2 m, a
ئاياقچى (ayaqchi):شاراپ قۇيغۇچى، ساقىي: "ئاياقچى،تامسا تۇت توقۇز":   بۇ شاھلار ھوزۇرىدا ئۆتكۈزۈلۈدىغان تەنتەنىلىكمۇراسىملار ۋە بەزمىلەرنىڭ قائىدە-يۇسۇنلىرىدىن بىرى بولۇپ، مەي ئىچكەندە ھەربىركىشىنىڭ تولۇق ئىچىشى تەلەپ قىلىنىدۇ. مەي ئىچىلگەندىن كېيىن، ساقىيغا قايتۇرۇلغانھەربىر قەدەھنى ساقىي دۇم قىلىپ تەكشۈرىدۇ. بۇ چاغدا قەدەھتىن بىرەر تامچە يەرگەتېمىپ قالغىدەك بولسا، ساقىي جازا سۈپىتىدە ئارقا-ئارقىدىن توققۇز قەدەھ تۇتىدۇ:

8 V0 L: c" X  U% Y2 yمۇغەننى، بىر نەۋائى تۈز، نەۋائىي، نەغمەئى كۆزگۈز ،

: m. p  X; T* f0 e4 e* ?3 Kئاياقچى، تامسا تۇت توقۇز، كى دارايى زەمان كەلدى. -نەۋائى.
/ M- o9 ^" s; k: b
- W& [+ H1 j5 Sئايرۇ (ayru): ئايرىم، ئۆزگە ، بۆلەك،باشقا؛ ئايرىلغان.

ئايىن(yinâ): 1) قىلىق،ئادەت، يۇسۇن، رەسىم، پېئىل، رەۋىش؛  تەرز،تەرتىپ، مۇراسىم، ئۇسۇل؛                2)ئوخشاش، كەبى.
6 [" S! z' x8 g; r: T9 ~; P2 k
ئە
$ D% o% K0 Z& N$ {' q3 b) r3 C
ئەبر (ebr) بۇلۇت؛

& z- i, D9 t5 i' Kئەبرى بەھار    (ebri behar)باھاربۇلۇتى، يامغۇر بۇلۇتى.
7 @$ V+ }% r6 k
5 ]( s. Y5 S% o  W( H! ^$ ]- p5 tئەبرى بەھاران: (ebri beharan) باھاربۇلۇتى.

1 V9 z- w5 |. Q& d  ^: J5 kئەبرى نىيسان: (ebriniysan)  باھاربۇلۇتى، باھاردىكى بۇلۇت.

ئەبرى نەۋروزى-  (ebri newrozi) نورۇزدىكىبۇلۇت، باھار بۇلۇتى.
- s: a* b5 T* N8 f5 T) `
ئەبرۇ      (ebru)     قاش؛
4 e- i0 W7 ?9 W! _: p2 [
ئەبرۇيى كەمان- (ebruyi keman)  قاش ياسى، قاش كامىنى؛ يادەكئەگىم قاش.
7 ]: Q. e5 B1 s, J2 I
ئەبسەم     (ebsem)    چىرايىنى تۈرگەن، چېھرىسى تۈرۈلگەن، پەرىشان.
1 b( x7 W' B$ g* Y% G
ئەتا  (eta)  بېغىشلاش، ھەدىيەقىلىش.
* T8 F9 r, Z* ]) y, W" i$ F" R
ئەتتار (ettar) 1) ئۇپا، ئەڭلىك، ئەتىرە ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش خۇش پۇراقلىقدورا-دەرمەكلەرنى ساتقۇچى؛ 2) ‹‹مەنتىقۇت-تەير›› ناملىق مەشھۇر ئەسەرنىڭ مۇئەللىپىفەرىدۇددىن ئەنتارىنىڭ لەقىمى.
: D+ O; O' t) |, Q0 ~4 q; g
ئەتۋار (etwar) 1) يۈزۈش-تۇرۇش، خۇلق،قىلىق، ھەرىكەت، پېئىل؛ 2) يول، ئۇسۇل، تەرتىپ، ئادەت.
- K% T1 L0 g' m& d
4 ?* Z' G2 U& z0 z7 B8 x- qئەجەم (ejem) 1) ئەرەب بولمىغان خەلقلەر ۋە مەملىكەتلەر (كۆپىنچە ئىرانمەملىكىتى ۋە خەلقىغە قارىتا ئېيتىلغان)؛ 2) تۇردى ئاخۇن ئاكا ئېلىپ كەلگەن ‹‹ئونئىككى مۇقام›› تەركىبىدىكى يەتتىنچى مۇقامنىڭ نامى.

ئەدا Ⅰ  (eda)  1)بايان، ئىپادىلەش؛ 2) ئۆتەش، تۆلەش، بىجىرىش.

ئەداⅡ    (eda)   ناز-كەرەشمە،گۈزەل قىلىقلار.
; k+ o0 m  x5 A2 T3 h* O! F
ئەدل     (edl)    ئادالەت ، توغرىلىق، ئىنساب، ھەققانىيەت.
, y4 C/ }# ?. I$ w3 ~6 \* S, q
6 m  I8 W) h, i8 pئەدلۇداد-(edludad)ئادالەت، ئنساپ:

ئەدلى سۇلتان(edli sultan) -ئادالەتلىك پادىشاھ، ئادىل خان.

6 g+ @) p" Z4 D8 _0 Qئەدەم  (edem)  يوقلۇق، يوق.
1 M' D* b) ?9 `  `. |- k: @/ \% t
ئەرز Ⅰ   (erz)   بايان،مەلۇمات.
! }1 `6 l. P8 p5 B& j% @
ئەرزىنىياز:  (erziniyaz) 1) سالام، دۇئا؛ 2)زارلىنىش، يالۋۇرۇش
" K  s* Z8 S% s# w7 V. n
  G; s! W! `5 z6 o7 o# Z) e0 v& qئەرزىھال  (erzihal)   ئەھۋالنى بايان قىلىش.

ئەرزⅡ  (erz)   يەر-زېمىن، يەر يۈزى.
; q. ~9 ^; i, l4 o7 D4 y; ?$ @$ M
- C: M. v$ p$ jئەرزۇ سەما:  (erzusema) يەر ۋە ئاسمان.

& o1 C+ S' @+ ], fئەرزⅢ  (erz)   ئەن، كەڭلىك، بىرەر نەرسىنىڭ كەڭلىكى،ئېنى.
( W) e+ @  W2 B( _2 ~; O
7 y5 ]  V: o* S  b: w' Oئەرن        (ern)       لەۋ
4 ^* x3 w1 H: ^
ئەزەل (ezel)   ئىپتىدائى، باشلىنىشى نامەلۇم زامان.

5 {6 J' O1 }: fئەزرائىل (ezrail) دىنىي ئەقىدىلەر بويىچە ئادەملەرنىڭجېنىنى ئالىدىغان پەرىشتە، ئەجەل پەرىشتىسى. (تۆت مۇقەررەب پەرىشتىنىڭ بىرى).  
! Q- n9 V/ s% O% f* q4 O# r
ئەزكار  (ezkar)  بايانلار، زىكىرلەر.

ئەسرار  (esrar)  سىرلار، يوشۇرۇن نەرسىلەر.

' p4 i% P" ^; u* P3 E# Yئەسرۇ     (esru)     ناھايىتى كۆپ، ئارتۇق، تالاي، نۇرغۇن؛ ئىنتايىن، بەك، تولىمۇ، بەكلا.

3 H2 o& W% O: ^; i0 Q3 ]3 Qئەسرۈك    (esrϋk)    مەست، كەيپ؛
- J: B! v! j+ Q$ N' {$ [7 c
ئەسرۈكلۈك: (esrϋklϋk)  مەستلىك،بىھۇشلۇق؛

ئەسرۈك نىشان (esrϋknishan)  مەستخۇش،كەيپ بولۇپ قالغان؛ مەستانە، ھۇشسىز

ئەسھاب(eshab) سۆھبەتداشلار، ھەمسۆھبەتلەر، ئۈلپەتلەر، دوستلار:

: c3 s6 J1 A+ l" \8 F7 h9 @* qئەسھابى رىزا: (eshabi riza) رازى بولغۇچىلار، قازاغا رىزالىق بەرگەن كىشىلەر.

ئەشرەقەت: (eshreqet)  پارلاش، جۇلالاش، جىلۋە قىلىش:
  H3 Q+ p' W: u" `" T" S( z" L/ g
0 h9 Y# m; A+ s: J, Rئەشرەقەتمىن ئەكسى شەمسىل  كەئسى ئەنۋارۇل ھۇدا،
, E( K6 y8 F; \7 s% ?3 G( x4 v  y' L
يارئەكسىن مەيدە كۆر، دەپ جامدىن چىقتى سەدا
: ?# Y) T1 u. c9 Z- r
قەدەھتىكى ( شاراپقا چۈشكەن ) قۇياششولىسىدىن ھىدايەت نۇرى چاقنىدى، جامدىن: « يارنىڭ شولىسىنى شارابتا كۆرگىن »دېگەن سادا چىقتى.( ق: ئە ئۇ م ت. 4-بەت )
0 W& g2 d5 [9 y- b, u2 u
. d- x$ o2 w7 K( O. m: Qئەغيار (eghyar)           بىگانىلەر، ياتلار، باشقىلار، غەيرىلەر؛ رەقىبلەر.
& F% T6 R% I: }5 n" ]$ [9 X* p
ئەفسانە (efsane) 1) ھېكايە، نەقىل، داستان؛ 2) خيالىي،ئويدۇرما، ئەمەلىيەتتىن يىراقسۆز.
. j4 u0 g6 C2 U
ئەفئال (efal) پېئىل ھەرىكەتلەر، ئىشلار، قىلقلار.

ئەفغان(effan)  قايغۇ-ئەلەمدىننالە-زار قىلىش، قاتتىق پىغان چېكىش.

% r7 e! [4 n3 b* X2 J5 |ئەفكار   (efkar)        يارىلانغان،جاراھەتلەنگەن، مەجرۇھ، ئۆرتەنگەن، خەستە.
, G+ G& Z  T6 R1 W$ G: b2 W7 l1 F
ئەقىق   (eqiq)         قىممەت باھالىق قىزىل تاش، ھېقىق؛

$ z' ]8 l. a( c+ W" o/ p' T% w; Wئەقىقى ناب: (eqiqi nab)   تىنىقۋە سۈزۈك ھېقىق؛

: M# T( h% x5 L" d( P4 N, u' tئەقىقى يەمەن: (eqiqi yemen)1) يەمەننىڭ ھېقىقى، قىپقىزىلھېقىق؛ 2) مەجھۇل م: مەھبۇبنىڭ لېۋى، قىپقىزىل لەۋ.

ئەكس: (ekis)
. w' C, L4 w5 O" L# k9 [4 P
ئەلەم Ⅰ  (elem)     1)بايراق، تۇغ؛2) ئالامەت، بەلگە، نىشانە؛ 3) ك.يالقۇن.

ئەلەمⅡ  (elem)   ئاتاقلىقئات، خاس ئىسىم

ئەلەم Ⅲ  (elem)  ئاغرىق، دەرد-ئەلەم.
; l" P  E: E, |: [
ئەمگەنمەك   (emgenmek)جاپا چەكمەك، مۇشەققەت تارتماق؛ ئازاپلانماق، رەنجىمەك.

. ?4 S$ T5 m9 C. `! Pئەنەلھەق (enelheq)  ‹‹مەن ھەقمەن›› (بۇ مەشھۇر مۇتەسەۋۋۇفمەنسۇر ھەللاجىنىڭ سۆزى)؛
7 v, I3 i* |3 q; K6 m
ئەنجۇم  (enjum)  يۇلتۇزلار.                        
6 ]* U" s; j# t' G
ئەنجۈمەن (enjϋmen)    يىغىلىش، مەجلىس،بەزمە.

9 ]: O/ G" ]0 l  mئەندەلىب  (endelib)  بۇلبۇل.
/ i. g4 P! Q8 }9 o% r% t
ئەنسەب   (enseb)    ئەڭ مۇناسىپ، ئەڭ لايىق، تازا باب كېلىدىغان.
: W0 m6 y, q2 S
* P" l# D& t* }$ _* }) K9 dئەنقا (enqa) 1) رىۋايەتلەردە تىلغا ئېلىنغان بىر قۇش(ئېيتىشلارغا قارىغاندا بۇقۇش كوھىقاپتا ياشارمىش): 2) ئەدەبىيات ۋە پەلسەپىدە ئاساسەن دۇنيادا مەۋجۇتبولمىغان نەرسە مەجازەن ئەنقاغا ئوخشىتىلىدۇ.

3 G' w4 @, V4 Vئەنۋارۇل ھۇدا: (enwarul huda)  ھىدايەتنۇرى.
! `6 z: d/ y' O
1 A4 x% {% |) @5 P3 l/ xئەھباب(ehbab) دوستلار، يارلار، سۆيۈملۈك كىشىلەر.

ئەھد Ⅰ   (ehd)    ۋەدە، سۆز بېرىش، مەجبۇرىيەت؛  قەسەم.
4 I$ x* R' z$ n
ئەھد Ⅱ   (ehd)  دەۋر، زامان، ئەسىر.

ئەھرەمەن     (ehremen)       ئەڭ دەھشەتلىك دېۋە.
* {/ g4 i; a7 Q  E6 R
& m6 z9 ]) T# lئەھل  (ehl)       ئىگە، ساھىب؛ تېگىشلىك؛

ئەھلى دىل (ehli dil)  پاكىزەكىشىلەر؛

7 D4 X5 K+ |& i) r: [ئەھلى جەمائەت:   (ehli jemaet) جامائەت ئەزاسى.

ئەھلى زۇھد (ehli zuhd)1) دۇنيائىشلىرىدىن ئۆزىنى تارتىپ، تائەت-ئىبادەت بىلەن مەشغۇل بولغۇچىلار؛ 2) دەرۋىشلەر.
4 m  j3 `* l( Y2 D
) }2 j9 M& }$ uئەھلى سىددىق: (ehli siddiq)  راسگويلار، راس گەپ قىلغۇچىلار، توغرا سۆزلۈككىشىلەر.
. y) {+ y  ^. Z
ئەھلى فەنا:  (ehli fena) پانىيبولغانلار، يوقالغانلار، ئۆزلۈكىنى يوقاتقانلار.
: g  B* s  M, I% |4 G
+ o& B2 e& J$ Y, n4 Pئەھمەد بەگ (ehmed beg) ‹‹يۇسۇف-ئەھمەد››داستانىنىڭ باش قەھرىمانلىرىدىن بىرى؛ يۈسۈپبەگنىڭ ئىنىسى.
+ e: Y; S  A: b+ q
& M! o6 m. Y9 d, Gئەۋ  (ew)  ئۆي.
8 y4 R4 D( j- l7 c
ئەۋزائ (ewza)    ئەھۋال، ھالەت، ئۈزۈلۈش.

ئەئزەم    (eêzem)        ئەڭ كاتتا، ئەڭ بۈيۈك، ئەڭ مۇقەددەس،ئۇلۇغ.
6 E* k* o0 D& B! t. y
ئەيۋان (eywan)       ئالدى ئوچۇق ئېگىز بىنا،قەسىر، ئالىي ئىمارەت.
% u% {- O8 p6 L4 _* \( {$ R
ب
  k: `' Q. c1 W
بابىل (babil)  ئاسسۇرلۇقلار دەۋرىدە ئىراقتاقۇرۇلغان شەھەرلەردىن بىرى. بۇ شەھەر باغداتنىڭ جەنۇب تەرىپىگە جايلاشقان.ئىنتايىن ھەيۋەت ۋە يۈكسەكلىكىدىن قەدىمكى ئەدەبىياتىمىزدا ‹‹بابىل قەلئەسى›› ،‹‹بابىل چاھى›› دېگەن ناملار بىلەن تىلغا ئېلىنىپ كەلگەن. تەۋراتتا بۇ شەھەرقەلئەسىنىڭ كۆپلىگەن تىللارنىڭ مەيدانغا كېلىشىگە سەۋەب بولغانلىقى توغرۇلۇقرىۋايەت قىلىنىدۇ. مۇسۇلمانلاردا بولسا بۇ قەلئە نەمرۇدنىڭ ئاسمانغا چىقىپ،تەڭرىنىڭ ئىشلىرىنى بىلىش مەقسىدى بىلەن قۇرۇلغان دېگەن رىۋايەت بويىچە ‹‹نەمرۇدقەلئەسى›› دەپ ئاتىلىدۇ.
) D: X8 a" L8 w* M7 n5 t
بابىل قەلئەسى، بابىل چاھى  (babil qelesi)     ‹‹بابىل››غا قاراڭ.

باد   (bad)   شامال، يەل؛

بادى خەزان (badi xezan) - كۈزشامىلى، خازان يېلى.
: _- H* k: n$ q9 ~% ]0 E0 z/ M
4 _9 Q7 c) O% Jبادە (bade)   مەي، شاراب، ئىچىملىك.
5 X. i! o' o+ n+ C
بادى سەبا  (badi seba)   مەيىن شامال، سەھەرشامىلى، تەڭ سەلكىنى.

( Y/ |0 x0 Y  H' V! lباغداد:  (baghdad) قەدىمكىمەدەنىيەت مەركەزلىرىدىن بىرى بولغان شەھەر، ھازىرقى ئىراق دۆلىتىنىڭ پايىتەختى.
) w3 }+ Z- A, S: {
. b" W7 r, _1 l) |% A! K2 r0 o) Pباغدادىي:  (baghdadî)باغدادلىق.

+ b! L- T: b: z3 O2 Z- r: t" jباغى جىنان  (baghi jinan)  جەننەت بېغى.
" z6 A$ U! C! s/ T
1 M3 K/ J5 }( R2 U' `+ lبال  (bal)    1)قانات، 2) قول.

9 V5 c: v& E1 e! a' z$ h2 Rبالۇ پەر:   (balu per) قانات-قۇيرۇق.
  r- X4 q  D  o! b" K8 k. d
بالى ھۇما:   (bali huma) ھۇما قۇشىنىڭ قانىتى. دۆلەت قۇشىنىڭ قانىتى.

$ ~( B. p6 `3 I0 q4 Y8 cبائىس       (baêis)        سەۋەب، سەۋەبچى؛ باھانە.

باياد       (bayad)         1) قەدىمكى تۈركقەبىلىلىرىدىن بىرى؛ 2) تۇردى ئاخۇن ئاكا ئېلىپ كەلگەن ‹‹ئون ئىككى مۇقام››تەركىبىدىكى توققۇزىنچى مۇقام- بايات مۇقامى.
0 p& f4 ?/ G6 A
3 l; v$ o& _# h" i; bبەدكار   (bedkar)  يامان ئىشلارنى قىلغۇچى، بەتقىلىق، يارىماس، ئەخلاقسىز.
, c5 j6 I5 T2 T/ B: B" @
* B- x0 S* o) g( V3 xبەدايىئول-ۋەسەت (bedayiol-weset) ‹‹ئوتتۇرا ياشلىق گۈزەللىكلىرى››ياكى ‹‹ئوتتۇرا ياشلىق لىرىكىلىرى››، ئەلىشىر نەۋائىنىڭ مەشھۇر ئەسىرى ‹‹خەزايىنۇل-مەئانى››تەركىبىدىكى ئۈچىنچى دىۋاننىڭ نامى.

بەرجا    (berja)   ئورنىغا قويۇش، جايلاشتۇرۇش، سەرەمجانلاشتۇرۇش،ئورۇندىماق.
* p/ u8 S6 x0 U
بەرباد   (berbad) شامالغا، ھاۋاغا، كۆككە؛
/ x8 q+ M9 C: _1 s* h- i9 c
& A1 X" g- k7 mبەرباد بەرمەك (ئەيلەمەك)- شامالغا ئۇچۇرماق، ھاۋاغا ئۇچۇرماق، سورىماق، يوق قىلماق.
4 t) Z- {3 x% _4 v8 R
بەشەر (besher)  ئادەم،كىشى، ئىنسان.

بەند (bend)    1) غۇل، كىشەن؛ 2)بوغۇم؛ 3)قاماق، تۇتقۇنلۇق؛ 4)باغلىنىش، باغلىنىپقېلىش؛ 5) توختاپ قېلىش؛ ئىشى ئىلگىرى كەلمەسلىك؛6) چىگىش،    چىگىشلەشكەن.
! o6 Y; \  X3 u& B% h* J5 Y6 y
, S/ v* a, r+ H$ Mبەقا   (beqa)     باقىيلىق، ئەبەدىيلىك، بارلىق، مەۋجۇتلۇق.
0 M5 K: F; o+ l7 H( }3 t( ?2 D
بەگەنمەك (begenmek ):  ياقتۇرماق، خوش كۆرمەك، ماقۇللىماق، ياراتماق.ھازىرقىزامان ئاناتولىيە تۈركچىسىدە، " بەيەنمەك ( beğenmek)" دېيىلىدۇ.
- s. C( o( x0 j% \9 P" @
/ A- ]& v1 H" ], z6 gبەھر (behr)     1) دەريا، كاتتا دەريا، دېڭىز؛ 2)شېئىرىيەتتە ۋەزىن ئۆلچىمى، ئەرۇز ۋەزىن بەھرلىرى.

2 N. }; z0 d9 `1 }6 ?# K0 @4 Tبەھرەين (behreyn): ئىككى دەريا، ئىككى ئېقىن. ئىككى دەريا ئارىلىقى، ئىككى ئېقىنئارىسى. ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى " بارىن (bârin)" سۆزىنىڭ . ئېتىمولوگىيىسى

بەھرۇن نەجات: (behrun nejat)نىجاتلىقدېڭىزى، نىجاتلىق دەرياسى؛‹‹فەرھات ۋە شىرىن›› داستانىنىڭ باش قەھرىمانى فەرھادتەرىپىدىن شىرىن ئۈچۈن قىزىلغان چوڭ كۆلنىڭ نامى.

بەھرى ئۇممان  (behri umman)   1)ئۇممان دېڭىزى؛ 2) كۆچمە م: كاتتا دېڭىز، زور دېڭىز.
, @: w( z) w6 Y: m" @5 a+ f3 [# q
0 |5 \6 `& u, J" r+ C3 Q+ Uبۇتراتماق   (butratmaq)    توزۇتماق، تارقاتماق، پاراكەندە قىلماق.
! f! @; S3 H2 O0 }. n6 l( q7 O
بۇد   (bud)     بارلىق، مەۋجۇدلۇق؛
9 s: A+ `" y. E- Q
" g- X; S2 d: j, p. D5 o/ m7 j3 S' i" T( H         بۇدۇ نابۇد-  بارۇ يوق، ھەممە، پۈتكۈل؛بار ئىدى، يوق ئىدى.
, D6 V* a/ {: G. D# p# ^
1 X2 C1 s  W3 }0 y0 j+ |بۇررا(ن) (burran)  كەسكۈر، ئۆتكۈر، ئىتتىك.
( @  X* A3 j! T/ c2 W
7 M# b) Z, z! V; i) |9 v3 W( Dبۇ (ي)  (buy)     پۇراق، بۇي، ھىد، ئېس.

بەگەنمەك (begenmek)   ياقتۇرماق، خوش كۆرمەك، ماقۇللىماق، قىلماق.

بىداد    (bidad)         جەبىر، زۇلۇم، ئادالەتسىزلىك.
- o7 I/ Z2 o3 K8 P9 G
9 D% @: l, i8 Z; t6 Eبىدار    (bidar)      ئويغاق، ھۇشيار.
" _: M8 l6 ]4 M) V% Q$ p5 I
/ L' S  w! t" a# |; P$ wبىدىل  (bidil) 1) دىلسىز، كۆڭۈلسىز؛روھسىز، ھالسىز؛ 2) يۈرەكسىز، قورقۇنچاق؛ 3) قايغۇلۇق، ھەسرەتلىك، ئاشىق.

بىرۇ بار:  (birubar) بىر ۋە بار بولغان ئاللاھ،

بىلقىس:   (bilqis)سۇلەيمانپەيغەمبەر زامانىدا يەمەننىڭ سەبە شەھرىدە ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەن بىر مەلىكە.سۇلەيمان پەيغەمبەر ئۇنى ياخشى كۆرگەن ۋە پەلەستىنگە چاقىرىۋالغان.

$ r$ S! z) x4 t+ _( ~9 K9 O" dبىللاھ:  (billah) ئاللاھ بىلەن.

بىمار:   (bimar) كېسەل،ئاغرىق؛ دەردمەن.

& F9 P1 i) @3 m! u4 `2 zبىنەۋا  (binewa)1) بىچارە،يوقسۇل؛ 2) بەخىتسىز، بەھرسىز؛ 3) نائۈمىد، مىسكىن؛ چۈشكۈن.

9 r% |, `8 }  q( f0 s4 e; Sسەتارىم تارىغا جان رىشتەسىدىن تار ئەشىپسالسام،
! \: I' i6 Z& i! [8 m$ S1 V2 L
4 H  R% ?3 L8 e1 C9 `1 ~" Wئانىڭكىم نالەسىدىن بىنەۋانىڭ كۆڭلىنىئالسام.

" |/ b( s. z: q/ I( D9 m4 I; Bيېشىمى: ساتارىمغا جېنىمنىڭ رىشتىسىدىن تارئېشىپ سالسام، ئۇنىڭ نالە– ناۋاسى بىلەن يوقسۇلنىڭ كۆڭلىنى ئالسام.( ق. ئە ئۇ م ت1-بەت)

بىھشت (bihsht)  جەننەت، ئەڭ گۈزەل باغ.
; D, |. i. l) g: y# E' K7 ~1 p7 I/ A
$ f; X) O# w4 @: ~! Q3 [$ Pپ

& l1 M; a1 A* v5 o  hپاناھ :  (panah)1)تايىنىش، يۆلىنىش؛ 2) ھىمايىچى، ئارقا تېرەك؛ 3) تايىنىلىدىغان، ياردەمسورۇلىدىغان جاي.

, i& q  h, @" u5 I" j. D4 Bپەند (pend)    ئۆگۈت، نەسىھەت.
* a# ]2 @) U$ E7 ]& h
پەرتەۋ (pertew)   نۇر، شولا، پارلاقلىق، يورۇقلۇقنىڭ تەسىرى.

, ~& O+ j( T2 k7 D1 w5 ]  q& Z0 Nپەرد (perd) 1) پەردە، توساق؛ 2) ئاھاڭ، پەدە، كۈي؛3) سازلارنىڭ پەدە-بوغۇملىرى؛ 4) ئۆمۈچۈكنىڭ ئۇۋىسى.

پەرگار (pergar)پەركار، سېركول ، ئايلانما.
  g! X, H4 V6 ^9 U
; u9 F4 c1 r9 M3 U$ p6 gپەرگارى لەب(pergari leb) لەۋ ئايلانمىسى.

5 q1 y6 y8 `2 w( L( A3 Dپەرگالە (pergale) 1)پارچە، بۆلەك؛ 2)تىتىلغان،يۇڭدالغان.

1 e0 l4 V/ @9 b7 V  g6 oپەرىشان (peishan)   تارقاق، چېچېلغان، يېيىلغان.
" E1 B! {% g% c9 D8 d% `% s
, Q$ a; F/ _; W6 J$ zپەرىۋەش  (periwesh)  پەرىگە ئوخشاش، گۈزەل.
7 ?9 |! T) C: `7 w/ ]) ~1 N$ t
پەششە (peshshe)   پاشا، بىر خىل ھاشارات؛ چىۋىن.
! z/ x* o% }! x0 o% H& F1 n
, e2 W1 H( ~9 ~4 o% F6 Nپەنەھ : ق:   (peneh,peneq)پاناھ.   
$ ], Z% G0 ^3 x$ f% }
" V5 t# L) V% _! Q; Y% ~پەنجگاھ (penjgah) 1) ‹‹ئون ئىككى مۇقام››تەركىبىدىكى بەشىنچى مۇقامنىڭ نامى: 2) بەشىنچى دەرىجە، بەشىنچى ئورۇن؛ 3) بەش،بەشىنچى.
, D8 r6 r# J" `
8 e+ U: Z; U( e1 Uپەياپەي (peyapei) ئارقا-ئارقىدىن، كەينى-كەينىدىن،ئۈستى-ئۈستىگە، بىر تۇتاش.
# U$ N2 V0 l: Q6 I# M8 H
پەيكار  (peykar) ئۇرۇش، جەڭ.
" I" Z1 f) }" q
4 Z$ l  y/ ~/ R+ N: d7 I            پەرى پەيكەر-پەرى سۈرەتلىك، گۈزەل.

پەيكان  (peykan)1) كامان ئوقىنىڭ ئۇچى، ئوقئۇچىدىكى مېتال؛ 2) تىكەن؛ مەجھۇل م: كىرپىك.

پەيكەر (peyker) 1) ھەيكەل، جىسىم، گەۋدە؛ 2) سۈرەت، رەسىم؛ پەرىپەيكەر- پەرى سۈرەتلىك، گۈزەل.
) G: m) v0 k- b* ~
پەيمانە (peymane) قەدەھ، مەي پىيالىسى؛
# W- q6 Q  N4 Z$ m; H4 Q% A) R
! n/ y* i% R9 k& a$ o3 nپەيۋەستە   (peyweste) 1) ھەمىشە، دائىم، ئۈزلۈكسىز؛ 2) ئۇلاشقان،تۇتاشقان،

            پەيۋەستەئەبرۇ-ئۇلاشماقاش، قوشۇماقاش.
! l& f9 V& {- D/ M8 ]/ q
پەيۋەند  (peywend)  سۆز بىرىكمىسىدە: 1)ئۇلىنىش؛ 2) مەجھۇل م: بالا، پەرزەنت دېگەنمەنىلەردە كېلىدۇ:

           چارە پەيۋەند(chare peywend ) -چارە قىلغۇچى؛

# M( X+ P- S, J0 F4 ^           فەسانە پەيۋەند(fesane peywend) -ھېكايە ئېيتقۇچى، داستانچى؛
1 q% q: N! a- y/ F
           جان پەيۋەند (jan peywend) -جانغا باغلانغان، ئۇلانغان، بالا، پەرزەنت؛

           پەيۋەند ئولماق-(peywendolmaq) ئۇلانماق، باغلانماق.

( @' r$ h0 N# T: E% o$ mپۇر (pur)    تولا، كۆپ، تولۇپ تاشقان؛
- ^% v$ T* c- F
# S: G6 G5 |  c  B1 e3 l        پۇرفەن(purfen) -ھىيلىگەر، نەيرەڭۋاز؛
2 b1 H4 v  G% M, e9 [) B) u
# X! ?7 m& A7 A2 q" j. Z: @        پۇرنەم (purnem) -ھۆل، سۇلۇق؛ ياشقا تولغان، ياش تۆككەن.

* D  K9 V/ O  g& v% ]1 A6 r2 Z1 |پىر (pir) 1) ياشانغان كىشى، قېرى 2) مەجھۇل م:بىرەر دىنىي گورۇھنىڭ باشلىقى؛ رەھبىرى؛ ئىشان، شەيخ؛ سوپىلار باشلىقى.

8 w7 z& s, S1 x/ e         پىرى دەير- مەيخانا باشلىقى؛

پىرەھەن (pirehen)   (پىراھەن) كۆينەك.
6 }3 h, U  c; _# v
) q7 O' u2 T4 M1 ]- M6 pپىستە  (piste) 1) مېغىزى ئېلىنىدىغان بىرخىل مېۋە، پىستە؛

. y- t) e' }' Z. K* A0 R/ x3 `                  2) كۆچمە م: ئېغىز؛
1 O* J. K4 C& e  W
( e. R6 o5 {$ Z* W+ ]* W: _- _4 K6 v            پىستە ئاغىز(piste aghiz) - چىرايلىق ئېغىز، كىچىككىنە ئېغىز؛
+ x* @3 }  e) e" ^. [  h& [1 J0 d
            پىستە خەندان (piste xendan) - كۈلۈمسىرەپ تۇرغان ئېغىز.

) A  v& M2 _- [$ B! `5 o( {- J            پىستە دەھان(piste dehan) - ‹‹پىستە ئاغىز›› غا قاراڭ.

6 k2 L# K5 Z! O9 u% H! Tپىيشرەۋ (پەشرو)  (piyshrew) 1)ئىلگىرى يۈرگۈچى، ئالدىدا ماڭغۇچى، يېتەكچى؛ يول باشلىغۇچى؛ 2) ‹‹ئون ئىككىمۇقام›› نىڭ چوڭ نەغمە تەركىبىدىكى بىر مۇزىكا بۆلىكىنىڭ نامى

پىيرى تەرىق (piyri teriq) تەرىقەت يولىغا باشلىغۇچى.

پىيش (piyish)   1)ئالدى، ئالدىن، ئىلگىرى؛ 2) كۆز-كۆز، پەش(قىلماق)؛
9 n6 s4 P0 W  I0 M8 r# y
; r, e+ V0 ]% |6 M! \+ c  d. n* |         پېش ئەيلەمەك(piyish eylemek) -پەش قىلماق، كۆز-كۆز قىلماق.
4 N& D; w. C: v$ k4 ^
ت
# ?2 H) p& H2 q, ^) `/ H
تابⅠ    (tab)  تاقەت،كۈچ-قۇۋۋەت، چىدام.

1 ]4 Y$ n8 V  b9 B" q; yتابⅡ   (tab) تولغىنىش، ئىشىلىش، پۈكۈلۈش.
3 I2 x9 o7 t3 z5 r/ K4 v3 c, u
تابⅢ    (tab) نۇر، ئىسسىقلىق، ھارارەت؛ تاۋلىنىش؛ئىسسىتما.

تابىئ  (tabiî)  تەۋە، بىرەرسىگە تېگىشلىك، بىرەرسىگەبويسۇنغۇچى، ئەگەشكۈچى، ھامىيلىغى ئاستىدىكى.

تاراج (taraj)بۇلاڭ-تالاڭ؛ بۇلاش، تارتىۋېلىش، ئىگىلەش.

& c9 H  l* y* n* j; Uتاغىتماق (taghitmaq)  يەلپۈمەك، توزۇتماق، چاچماق.
/ k' U, t0 C! A+ m% f9 i- ~! X
تاڭ: (tang) 1) تاڭ، يورۇق. 2) ئەجەب، ئەجەپلىنىش.      
5 |) o& L  _% \
تاڭ يوق: (tang yoq) ئەجەپ ئەمەس؛
8 F" \8 F! J9 S% q$ m# b
8 Q) _; w& m- F: dتالىب (talib) تەلەبقىلغۇچى، ئىزدىگۈچى، مەپتۇن بولغۇچى، خالىغۇچى؛ شاگىرت.
+ P% b/ }; @, l- n/ f; Z% u
* J, v7 Z+ s. D  s$ y8 Vتالى مەجنۇن  (tali mejnun)مەجنۇنتال.

% s7 Q( {4 p; x! c3 L& q+ V. pتەئەززە(تەزە)  (teêzze)  1)‹‹ئون ئىككى مۇقام›› نىڭ چوڭ نەغمە قىسمىدىكى بىر مۇزىكا بۆلىكىنىڭ نامى؛ 2)ئازابلىغۇچى، قىينىغۇچى، كۆڭۈلنى مۇڭلاندۇرغۇچى.
& z; o' Y- [* l
3 A0 h- H6 E2 I' ^تەئكىد(تەئقىد) (teêkid)   1)‹‹ئون ئىككى مۇقام›› نىڭ چوڭ نەغمە قىسمىدىكى بىر مۇزىكا بۆلىكىنىڭ نامى؛ 2)باغلىنىش؛ 3) بىرەر پىكىرنى تېخىمۇ ئېنىق ھالدا ئورنىغا قويۇش؛ 4) ئىلگىرىسۈرۈلگەن پىكىر: 5) تەكىتلىمەك.

$ [7 `! f. L: \5 Yتەبئ  (tebî)  تەبىئەت،مىجەز، خۇلق، خاراكتېر؛ تالانت.
) P2 j" s' l$ m# f. r
7 J, u6 y1 T; J  d8 z) H$ s5 K& A& Z4 _تەجرىد (tejrid)ئارتۇقچە نەرسىدىن خالىي قىلىش،چەتلەشتۈرۈش، ئاجرىتىش، ئايرىش.

تەرەششۇھ   (tereshshuh) 1) سۈيۈقلۇقنىڭ سىزىپ ئېقىشى؛ 2) مەجھۇل م:بىرەر يوشۇرۇن نەرسىنىڭ بىلىنىپ قېلىشى.
5 c; {! G4 m; K) v5 o( x6 S
' O' ], n- S0 A$ i; nتەرەششۇھ ئەيلەمەكtereshshuh eylemek)  1)سىزماق، 2) بىلىنىپ قالماق.
6 z( o$ Z, w' ?: k
+ R0 n  @4 q5 tتەرھ  (terh)  1)تاشلاش، ئېلىپ تاشلاش؛ 2) قۇرۇلغان بىنا؛ 3) قۇرۇلۇشلار، ئىمارەتلەرنىڭ پىلانى،سىخېمىسى، چېرتيوژى؛ 4) تەرتىپ، ئۈزۈم، نىزام؛ ئۈزۈلۈش.
2 }# {0 y6 I- U/ s$ w
0 t! W4 k2 m# `( t9 Fتەرىق:  (teriq)يول.
) a( b. f2 e1 d
) c; J4 ]8 ?7 U$ j  Q( _تەرىقەت:   (teriqet)يول.
& a; Q. K! q- b4 y. K
8 J  P( [' J( \$ ^6 `/ N7 zتەرىقى ۋۇسۇل: (teriqi wusul) مۇرادقا يېتىش يولى، ئېرىشىش يولى.
* {& B3 m& D) Q  W5 v; W; |
تەزۋىر (tezwir) ئالدىماق، ھىيلە، تەيرەڭ.

تەسبىھ   (tesbih)  تەسۋى.

& @  Z' ~, G+ Y9 T3 a" r' d) V1 Vتەشنە   (teshne)    تەشنا، چاڭقىغان، ئۇسسىغان.

% U6 f# ]+ `/ s4 b& o( @/ o" J" R' t. r                تەشنە لەب (teshne leb)- ئاغزى قۇرۇغان، لېۋى قۇرۇغان، چاڭقاق.

تەقۋ (teqw)  تەقۋادارلىق. دىندارلىق، پەرھىزكارلىق.
  a2 o6 U7 j" T$ o, @) E2 q
تەقۋا:   (teqwa)تەقۋادار.
  [& O0 M# V& a- C7 }  }5 e; f8 Q: y
تەلبە (telbe) ساراڭ؛ تەلۋە، خۇدىنى بىلمەيدىغان.

8 w; H/ N* n% Yتەمەننا (temenna)  تىلەك، ئىستەك، ئارزۇ؛
* H: O7 Z) z* R& k: Z
5 O4 q/ I! o' ^2 W7 }9 X7 i- ~تەمەننائەيلىمەك: (temenna eylimek)  ئارزۇ قىلماق.

تەھەممۇل(tehammul) تاقەت، سەۋر، چىدام.

* U2 V4 k4 |5 Pتەھسىن (tehsin) ئاپىرىن ئېيتىش، تەقدىرلەش،ماختاش.
" G+ D% L5 ]/ r# c' G' n
تولا :  (tola)1)تولغان، لىق. 2)جىق، نۇرغۇن.

& D5 b0 B$ ~: _( z7 ]تولا پەيمانە: (tola peymane)تولغان قەدەھ؛ ك: گۇناھى جازاغا لايىق بولغان؛ ئۆمرى تۈگىگەن.

( H. M. O, H) N: v& `" \تۇبى (tubi) رىۋايەتلەرگەقارىغاندا، جەننەتتىكى تولىمۇ چىرايلىق بىر دەرەخ، جەننەت دەرىجى؛ كلاسسىكئەدەبىياتتا يارنىڭ كېلىشكەن قەددى-قامىتىگە سىمۋول قىلىنىدۇ.
4 u; l7 e9 \+ W' f2 a" K" F2 o# {
- H9 L+ x- ^$ ~$ @! m( sتۇر(tur)  دىنىي رىۋايەتلەرگە قارىغاندا، مۇساپەيغەمبەرنىڭ تەڭرى بىلەن سۆزلەشكەن تاغنىڭ نامى، بۇ جايدا مۇسا پەيغەمبەر ئوتياققان. بۇ تاغ ئەرەبىستاندىكى ئەقەمە كۆرپىزى بىلەن سۈۋەيش ئارىسىدا بولۇپ، ئۇ‹‹خەبەلى مۇسا›› ۋە ‹‹نۇرى سىينا›› دەپمۇ ئاتىلىدۇ.

7 Y" i8 G3 h: I% `تۇررە (turre) كوكۇلا، ئۆرۈلگەن چاچ؛ چاچنىڭ چىڭگىلىكى،بۈدرىسى.
$ `) E3 c  E+ J5 @- C1 p
6 }$ C, ]" ^, Qتۇرفە(turfe)يېڭى، يېڭىلىق؛ قىزىق، كىشىنىئەجەبلەندۈرۈدىغان،كەم ئۇچرايدىغان، ئاجايىپ-غارايىپ.

تۇفان(tufan)  رىۋايەتلەرگە كۆە، ناھايىتى قەدىمزاماندا يۈز بەرگەن ئىنتايىن كۈچلۈك دۇنياۋىي سۇ تاشقىنى، بۇ قېتىمقى دەھشەتلىكئاپەتتە نۇھ پەيغەمبەر باشچىلىقىدىكى بىرقانچە كىشىلا كېمە بىلەن قۇتۇلۇپ قالغانبولۇپ، بۈگۈنكى ئىنسانلار شۇلارنىڭ ئەۋلادى ئىمىش.

تۆت ‹‹قۇل›› (töt qul)  ‹‹قۇرئانى كەرىم›› دىكى ‹‹قۇل ( دېگىن،ئېيتقىن)›› سۆزى بىلەن باشلىنىدىغان تۆت قىسقا سۈرىنىڭ قىسقارتىلغان ئومۇمىي نامى،بەزىدە ‹‹چەھار قۇل›› دەپمۇ ئاتىلىدۇ. دىنىي ئەقىدىلەر بويىچە بۇ سۈرىلەر كۆپخاسىيەتلىك دەپ قارىلىدۇ.

8 B$ ~$ J0 e7 M0 Z" I8 Nتۆت مەزھەب (töt mezheb) 1)‹‹ھەنەفى›› مەزھىپى، بۇ مەزھەبنىڭ ئىمامى ئەبۇ ھەنىفە نۇئمان بىننى سابىت، ئۇباغدادلىق بولۇپ ئابباسىيلار دەۋرىدە ياشىغان فىقىھ ئىلىمىنىڭ ئەڭ ئالدىنقىئاساسچىلىرىدىندۇر. 2) ‹‹مالىكى›› مەزھىبى، بۇ مەزھەبنىڭ ئىمامى مالىك بىننى ئەنەسبولۇپ، ھىجرىيىنىڭ 93- يىلى مەدىنەدە تۇغۇلۇپ، 179- يىلى ۋاپات بولغان،‹‹ئەل-مۇۋەنتە›› ئىسىملىك ئەسىرى بار. 3) ‹‹شافىئى›، مەزھىبى، بۇ مەزھەبنىڭ ئىمامىئەبدۇللاھ بىننى مۇھەممەد بولۇپ، ھىجرىيىنىڭ 150- يىلى تۇغۇلۇپ، 204- يىلى ۋاپاتبولغان، نەسەبى ئەبدۇمەنافتا مۇھەممەت پەيغەمبەرگە تۇتىشىدۇ. فىقىھ ئىلىمىگە دائىرئەسەرلىرى بار، ئاتاقلىق تەفسىرشۇناس ۋە مۇھەددىستۇر. 4) ‹‹ھەنبەلى›› مەزھىبى، بۇمەزھەبنىڭ ئىماى ئەھمەد ئىبنى مۇھەممەد ئىبنى ھەنبەلى بولۇپ، ھىجرىيىنىڭ 164- يىلىتۇغۇلغان، 241- يىلى ۋاپات بولغان، 30 مىڭ ھەدىسنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ‹‹مۇسنەد››ناملىق ئەسىرى بار.
2 S) h% p9 x8 l: B. T
; N1 n! o8 o/ L' \6 c- Rتىير (tiyir)    ئوق، يانىڭ ئوقى؛

3 ]! W$ E- o6 P6 j! `6 \% I# v0 |$ V         تىيرى ئىشق-ئىشق ئوقى، مۇھەببەت ئوقى.
" V+ A, B/ Y8 D6 n2 R- ~5 [
تىيرە    (tiyre)   قاراڭغۇ؛ قارا؛ بۇلغانغان؛ غەم غۇسسىلىك.

تىيرە روزگار: (tiyre rozgar) يامان تۇرمۇش، قارا كۈن.   
' i, ~$ R* I# R5 d5 q- N, j
ج

جا(ي)  (ja)  جاي، ئورۇن ، ماكان، يەر.

جادۇ     (jadu)          1) سېھىر؛ 2) جادۇ قىلغۇچى، جادىگەر، سېھرىگەر

( U; s6 S8 K" m% K              جادۇيى دانىشۋەر (jaduyi danishwer) - بىلىمدان سېھىرچى.
/ r7 t( y( x( b, H
( o* s* d& {" {2 m4 b- Pجار(جەر) (jar,jer)  جار سېلىش، ئېلان قىلىش.
5 \. s! z$ y3 W- E5 A
' O3 n$ I$ m! rجام (jam)   قەدەھ، مەي پىيالىسى.

جامى جەم (jami jem) شاھجەمشىد ياساتقان تىلسىملىق جام، قەدەھ. رىۋايەت قىلىنىشىچە، جەمشىد ھېكىملەرگەبۇيرۇتۇپ ئىككى جام ياساتقان، ئۇنىڭ بىرى ئىچىدىكى شارابنى ئىچسە-ئىچسەتۈگىمەيدىغان، ئۆڭتۈرسىمۇ ئىچىدىكى شاراب تۆكۈلمەيدىغان جام بولۇپ، ئۇ ‹‹جامىئىشرەت قەزاي›› دەپ ئاتالغان. يەنە بىرى مەي ئىچكەندە ئۇنىڭ ئىچىدە جاھاندىكى جىمىھادىسىلەر كۆرىنىپ تۇرىدىغان جام بولۇپ، ئۇ ‹‹جامى جەھاننەمما››، ‹‹جامىگىتىنەما››، ‹‹جامى جەھانبىن›› دەپ ئاتالغان.
. ~1 Q1 n9 T. @1 n
/ @% B1 r* ^2 u7 tجانكەن  (janken) جاننى كەسكۈچى؛ جاننى خورىتىش،جاننى ئازابلاش.
' E* h) P! Q" j1 I$ t& m. {
جاھ(jah)  ئورۇن، جاي؛ مەنسەپ، ئەمەل،مەرتىۋە.
, x: \; n2 {# M% R) L$ s  S
جاھ قىلماق:  (jahqilmaq)ئورۇنلاشتۇرماق.م:
- G. E# l& `2 I6 V
1 x- i$ R$ i3 w+ j* y& ^. M3 Y8 F( Eمەقام ئالىپ مەقام ئىچرە مەقامنى دىلغاجاھ  قىلسام،

% f/ W/ K+ \/ M; E. M$ lمۇھەببەتكويىغا سالسا ئانىڭ ئالدىدا مەن چالسام.
  w6 [* W5 {0 T" K/ A: d
مۇقامئىچىدىن ئورۇن ئېلىپ، مۇقامنى دىلىمغا جايلاشتۇرسام؛ تەقدىر مېنى مۇھەببەت كويىغاسالسا، مەن ئۇ جاناننىڭ ئالدىدا چالسام.

+ b5 g( Y2 ?7 B, J0 |* @8 \جاۋىد (jawid) ئەبەدىي، دائىمىي، مەڭگۈ.
: d' V; S1 B' z: M' v* w
& Y$ ^8 c3 L% W  Q: x3 uجەبباز  (jebbaz) 1)قۇدرەتلىك، ئۇلۇغلۇق: 2) غەزەپلەنگۈچى، جەبىر قىلغۇچى؛ (تەڭرىنىڭ خاس سۈپەتلىرىدىنبىرى)

0 O3 U- d5 b* k% b8 `جەبىن (jebin)  ماڭلاي،پېشانە

جەمشىد (jemshid)  1) ئۇلۇغ پادىشاھ، ئالىي ھۆكۈمدار،مەلىك: 2) ئىراننىڭ قەدىمكي ئپسانىۋى پادىشاھلىرىدىن بىرى (كلاسسىكئەدەبىياتىمىزدا قىسقارتىپ ‹‹جەم›› شەكلىدىمۇ ئىشلىتىلىدۇ)
! @+ I" ~9 ]1 X) ^2 g
7 y9 s2 e7 Y! Q/ B" J, rجەننەتۇل فىردەۋس (jennetul firdews )جەننەت بېغى، دىنىي ئەقىدىلەر بويىچەسەككىز جەننەتنىڭ بىرى، بىر دەرىجىسى.

جەننەتۇل مەئۋا (jennetul meêwa) 1)جەننەت، جەننەت يېرى، جەننەت ماكانى. دىنىي ئەقىدىلەر بويىچە دىندار، گۇناھسىزكىىشىلەرنىڭ روھى ئۇ دۇنيادا راھەت-پاراغەتتە ياشايدىغان جاي؛ ئالىي ۋە ئەڭ گۈزەلباغ، بېھشىت؛ 2) سەككىز جەننەتنىڭ بىرىنىڭ نامى، جەننەتنىڭ دەرىجىسى.
8 i' d) s8 y* w: E! M# L) D2 j4 z. _3 w
. ?0 Q- x" M9 @: T0 T6 tجويبار  (joybar)    دەريا، ساي، كاتتا ئېقىن.

$ \! b/ v* |: P, N# ]( T2 Lجۇلا:  (jula)جەۋلان قىلىش؛ جىلۋىلىنىش. 1) ئونئىككى مۇقامنىڭ چوڭ نەغمە قىسمىدىكى بىر مۇزىكا بۆلىكىنىڭ نامى؛ 2) روشەنلىك،پارلاقلىق.
3 C! S2 o9 ], Z+ F9 q  B  v2 l5 ~
جۇنۇن (junun)    ئەقىلدىن ئېزىش، سەۋدايىلىق.

9 p7 y9 E. {9 \0 b' g7 F4 e6 {جىلاۋ  (jilaw) يۈگەن، تىزگىن.

جىلاۋدار (jilawdar) تىزگىنتۇتقۇچى (شاھلار، چوڭلارنىڭ ئېتىنى يېتىلەپ ماڭغۇچى، خىزمەتكار، خادىم)

جىلۋە (jilwe)  1)پارلاقلىق، يالتىراقلىق؛ 2) ئۆزىنى گۈزەل ۋە نۇرانە سۈرەتتە كۆرسىتىش، غەمزە بىلەنكۆرۈنۈش.
5 W' x; w+ Q( G1 Y
چ
, S2 N3 r$ Q  ~
چاك (chak)   1) يىرتىق، يېرىق يىرتىلغان؛ 2)يارا، جاراھەت.

# M2 O; }& r( @- s$ [چاكى گىرىبان (chaki giriban) 1) ياقىسى يىرتىلغان؛ 2) كۆچمە م: دەردمەن.
; A) e8 p2 o# N6 [( d/ }' n) a
چەتر:  (chetr)    چېدىر؛
& I  ~7 m% o* `, ~9 z  Z0 M
چەترى سەئادەت (chetri seadet) بەخت - سائادەت چېدىرى؛
2 q2 _1 ?# u# r3 [6 c7 @( k
چەترى ئىقبال: (chetri iqbal) بەخت، تەلەي، ئامەت.
: `% M7 g$ W6 E* P; S" S: H* l1 @
چەرⅡ   (cher)    1) نېمە ئۈچۈن، نېمىشقا، نېمەسەۋەبتىن؛  2) قانداق، نېمانداق.

6 l- v1 G3 ~* hچەراⅠ   (cher)   ئوتلاش، ئوتلاق.

چەرخ   (cherx)  1) چاق؛ 2) ئايلىنىش؛ 3) مەجھۇل م: ئاسمان، كۆك، پەلەك؛ 4) تەقدىر؛5  دەۋر، زامان.

چەرخى فەلەك:  (cherxi felek)ئاسمانگۈمبىزى؛ ئۇپۇق سىزىقى.

/ ]4 J7 E, h7 y) @& b* lچەرخ ئۇرماق-(cherx urmaq) چۆگىلىمەك، پىرقىرىماق، ئايلانماق.

% ^8 U* n7 p1 i. o  mچەند (chend)  1) بىر ئاز، بىر قىسىم؛ 2) نەچچە، قانچە؛ 3) ھەسسە، ئۈلۈش.
0 }+ {' }( q/ {  n
چەڭگ (chengg)   باشتەرىپى ئېگىك چالغۇ ئەسۋابى. غۇسسە چەڭگى- قايغۇ سازى، دەردلىك ناۋا.

چەڭگۇ رەباب: (chenggü rebab) چاڭ بىلەن راۋاپ.
2 y% b. u8 p& i" _
چوب:  (chob)ياغاچ، تاختا: تارشا.

1 w) |. `8 Y, X( Aچوبخەت (chobxet)  خەتتاختىسى، پۈتۈك تاختىسى.
  a. v  q# l/ U, c, T: e* ?: R
3 C2 H7 D+ K1 y8 l- I' Vچوبخەتلەشمەك:  (chobxetleshmek)ئوتتۇرىدا پۈتۈكتاختىسى تۇرغۇزۇپ سودىلاشماق.
& o$ r% Y8 \3 h! }4 i0 Q" d" }( x0 L3 ^
% @5 F0 B$ ~9 z( i# ]. e0 I# J& pچۇبىن:  chubinكاسەئىچۇبىن- قەدەھ، جام.

( v7 d# [' W* D/ i& h& Gچۇغز      (chugnz)     ھوقۇش.

. A6 N/ X9 E# o6 j1 Aچۇن(چۇ)   (chun)     1) ئوخشاش، كەبى، مەسەللىك؛ 2) مادامىكى، ۋاقتىكى، قاچانىكى؛ 3) شۇنچە، شۇ قەدەر، شۇنچىۋالا؛

6 l4 I: F/ d4 O8 O. g" }, J  S; lچۇنۇچەراchunuchera) بەس-مۇنازىرە،ئىختىلاپ، جىدەل ماجىرا، تالاش-تارتىش، نىزا.

چىنⅠ   (chin)      ھەقىقى، راست، ئېنىق.
& d+ ~# J8 ~) c# k1 C/ a
چىنⅡ    (chin)    1) قۇرۇق ئەجىن؛ 2) چاچنىڭچىڭگىلىكى، بۇدرە چاچ.

# R, d2 D* c1 ^$ JچىنⅢ   (chin)           سۆز بىرىكمىسىدە ‹‹تەرگۈچى›› دېگەنمەنىدە كېلىدۇ.
- H0 }( l* \0 ~9 c4 y- ^
چىن ıv:  (chin) جۇڭگو.
) y# b# A3 M% }3 l" o/ B4 M
چىنۇ ماچىن: (chinu machin)  چىنۋە ماچىن.

9 J, J/ V' A8 M, O' X3 `# Wچىنىي:  (chinî)جۇڭگونىڭ.

& \2 O, s: V% I5 J& R" uچىنىي ئاياغ:  (chinîayagh)جۇڭگو قاچىسى، چىنە.

  O; T: X  J+ `6 Z" {$ fچىنىي قاچا: (chinî qacha) جۇڭگو قاچىسى، چىنە.

        
1 q1 I4 A) ]. |+ P7 o# F- G
خ
# g( W! A8 z# ^# T) a* t, y
* ^" T4 t# W5 N8 ^' N- Fخاب (xab)    ئۇيقۇ.

" z% b% ^  n3 g; T& L& }خاب ئالۇد(xab alud) - ئۇيقۇ ئارىلاش، ئۇيقىسىرىغان،مۈگدىگەن، ئۇيقۇ باسقان.
/ R: @1 R- O* L4 u8 p4 l2 d5 q
خادىم (xadim)   خىزمەتكار، مۇلازىم.

خارⅠ  (xar)    سۆز بېرىكمىسىدە‹‹ئىچكۈچى››، ‹‹يېگۈچى›› مەنىلىرىدە كېلىدۇ.

( q- p0 n0 W5 K+ T' `9 g            غەمخار (ghemxar) - غەم يېگۈچى، غەمگۈزار.
; f+ N$ Q3 l$ q; Z7 \& A2 l
6 |3 g* }) n4 F( j6 lخارⅡ   (xar)  تىكەن.
% X" l- p! R8 P1 b
2 U8 K+ A& I7 P3 g& J7 @خارى خەسەك(xari xesek)  ئۇششاق تىكەن.
) @% L# q+ X' y" S& q- M! F3 i
خارە  (xare) تاش، ئۇيۇلتاش.

خارا   (xara) قىممەتباھالىقبىرخىل يىپەك رەخت.
; Y! c( @5 K8 q# n
) i  ~; A" ]0 |: ]: Gخاك  (xak)   1) تۇپراق؛ 2) يەر يۈزى.
3 F) F4 X1 A+ V& t  V
خاكستەر (xakister)      كۈل.

& o# `3 c9 E  a7 Jخانۇمان   (xanuman)    ئۆي-جاي ۋە ئۆي جاھازلىرى.
# \0 J% B* I( Z. a! p4 g/ P( Q
خەت   (xet)   1) سىزىق، ئىز؛ 2)يېزىق، خەت؛ 3) يېڭى چىققان بۇرۇت، مىيىق.
5 x" ?! R: K# g# l) @& Z- X
9 `# c3 D& z2 ^2 g  W  W, z, Z- oخەرابات  (xerabat)   1) ۋەيرانە جاي؛ 2) كۆچمەم: مەيخانە.
: |1 U5 l2 T3 ]
0 Q7 r! k; \' E# Tخەزان (xezan) 1)كۈز پەسلى؛ 2) كۈزدە سارغىيىپ تۆكۈلگەن ياپراق، غازاڭ.

خەزانئاسىبى:   (xezan asibi) كۈز ئاپىتى.
) d4 n( @; ~0 |0 I7 l7 g
خەزائىن(xezain)   خەزىنىلەر.
( T8 U# t$ L; m2 I7 Q
* ?  d) X0 \0 T% {2 O  N. f$ t2 Bخەزايىن:  (xezayin)ق. خەزائىن.
9 g$ W  n4 T9 m# q) B
6 I* }$ K+ l" j9 g  b7 f7 |خەزايىنۇل مەئانى (xezayinul meani) ‹‹مەنىلەرخەزىنىسى››، ئەلىشىر نەۋايىنىڭ ئەسەرلىرى ئىچىدە غەزەللەردىن ئىبارەت 16 خىلژانىردىن تەركىب تاپقان، 44 مىڭ 803 مىسرالىق، 3130 شېئىرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان تۆتدىۋاننىڭ ئومۇمىي نامى، ئۇ كۆپىنچە ‹‹چەھار دىۋان›› دەپمۇ ئاتىلىدۇ.

# n/ {* L! O: H: w% tخەزىنە:  (xezine) خەزىنە، ئامبار.
/ J' j8 L2 |# i( Z1 j
خەزىنەئىدەفىنە (xezineîdefine)  كۆمۈكلۈك خەزىنە.
9 W: O" y1 O1 x, m) d  B
- B7 W1 s& m/ ~& R! Uخەمسە:  (xemse) بەش.
! T6 q  A' Y. \, _: `
, W! h4 _' ~% o. n7 gخەمسە دەستان:  (xemse destan)بەشداستان.

خەمسەئىنەۋائىي: (xemseî newaiy)نەۋائىينىڭ بەش داستانى.يەنى ئەلىيشىرنەۋائىينىڭ " فەرھاد ۋە شىرىن "، " لەيلى ۋە مەجنۇن "، "سەبئە سەييارە"، " ھەيرەتۇل ئەبرار " ۋە " سەددى ئىسكەندەرىي"ناملىق داستانلىرى،
5 }$ k2 L. U1 B
خەمسەنەۋىس: (xemsenewis)مەسنەۋىي شەكىلدە بەش داستان يازغانشائىر. مۇنداق زاتلار ‹‹خەمسەچى›› مۇ دېيىلىدۇ. شەيخ نىزامى گەنجەۋى، ھەزرىتىئەلىشىر نەۋائى مەشھۇر خەمسەنەۋىسلەردۇر.

# Z, z7 Q- Y5 n& ?/ K0 \$ w3 U) Kخەممار (xemmar)  ئىچىملىكياسىغۇچى؛ ئىچىملىككە بېرىلگەن.
4 p( v+ v: _6 A) ]  Y. B
خەيال:  (xeyal)خىيال.
; C- b  i) Z9 a- X7 O6 n- P
خەيبەر  (xeyber) ئەرەب يېرىم ئارىلىدىكى ھىجاز ئۆلكىسىنىڭ شەرقىدىكى، مەدىنەنىڭ 170كىلومېتىر شىمالىدىكى بىر شەھەر، قەلئە ئېگىز بىر قىيانىڭ ئۈستىگە قۇرۇلغان، بۇقەلئە ھىجرىيىنىڭ يەتتىنچى يىلى يۈز بەرگەن خەيبەر ئۇرۇشى بىلەن شۆھرەت تاپقان.

خەير   (xeyr)     ياخشىلىق؛ ئىنئام، ئېھسان.

" b( e+ |9 T4 j* P( {- I& x; c. sخەيرباد (xeyrbad)  خەيرلىشىش، ۋىدالىشىش، خوشلىشىش.
7 r/ E& v6 j& n$ o, e0 J4 j/ T
8 n8 {! L& \2 e! R  v; j. `خەيل (xeyl) 1) گورۇھ، توپ، جامائەت؛ 2) ئات-ئۇلاشتوپى، پادا
+ M2 l4 c: [* D! U, O7 }
خەيمە:  (xeyme)چېدىر.
7 ]. z4 I, d$ D' p# \5 R
خەييام: (xeyyam) چېدىرچى،چېدىر تىكىپ ساتقۇچى.

خوشەچىن: (xoshechin) باشاق تەرگۈچى، باشاقچى.
8 _4 H1 S2 d% ?$ L3 t; G
* C, g- T2 i9 p1 o% I+ Fخوب:   (xob)ياخشى، بەلەن، گۈزەل، يېقىشلىق.

خوبان (xoban)  " خوب" نىڭ كۆپلۈك شەكلى، خوپلار، ياخشىلار، گۈزەللەر.
) `: f. A  [, i) i6 ?6 W! s" x7 |% B
2 E" {  w8 P8 Q8 Q8 @خوي:  (xoî)تەر.

خوي ئەفشان (xoî efshan)  تەرلىگەن،تەر تۆككۈچى.
5 U  s( b1 m4 t
' J/ `7 a7 _5 O" Z- B8 Lخۇبان: (xuban) ق. خوبان.         

خۇدⅠ  : (xud) ئۆز.   سۆز بېرىكمىلىرىدە ئورنىغا قاراب 1) ئەلۋەتتە، ھەقىقەتەن؛ 2) يالغۇز،بىرلا؛ 3) ياكى، خۇددى قاتارلىق مەنىلەردە كېلىدۇ؛
" M, @; V" n1 }* m, a9 p. s/ I- \
خۇدⅡ(xud) ئۇزۇن ئۇچلۇق قالپاق.
- Q! \( T3 K' S3 q8 l. ^
$ T' l8 _+ g5 L/ a  M+ lخۇدى: (xudi) ئۆزى.
7 d) @* Q) R3 k: m# M8 D$ M* y1 W
+ f, L# B2 {: ]5 @1 [: w3 Hخۇدۇم:  (xudum)ئۆزۈم.
5 P9 A* B- i) I- V! s& ~
* o. E! [2 a! p5 ]( h$ Y$ gخۇرشىد   (xurshid)       قۇياش كۈن.
" ]3 p: ~- A# D; u& r+ x- E
1 p5 [) E5 @, f' g  Aخۇرشىدى خاۋەر: (xurshidi xawer) شەرقتىن كۆتۈرۈلىدىغان قۇياش، قۇياش
$ o$ @" j" W9 c2 E
7 |! @7 U  g  {2 U  g" ]خۇرشىدى رەخشان (xurshidi rexshan) نۇرلۇق قۇياش، پارلاپ تۇرغان كۈن.

- O- a2 ^' a8 A* Eخۇسرەۋ (xusrew) ئىراننىڭ قەدىمكى كەيانى شاھلىرىدىنبىرىنىڭ نامى. ك. پادىشاھ، ھۆكۈمدار، ئالىي ھۆكۈمران:  
1 K: k' s! U  e7 h- K' L
خۇسرەۋ پەرۋىز (xusrew perwiz)  ئەلىشىرنەۋايىنىڭ ‹‹خەمسە›› سى ئىچىدىكى ‹‹فەرھاد ۋە شىرىن›› داستانىنىڭ مۇھىمپېرسۇناژلىرىدىن بىرى؛ پەرھادنىڭ رەقىبى.
. X6 B" g& X0 c
( [7 Y+ b; T- u* a; B0 rخۇسرەۋشاھ (xusrewshah) ‹‹ھۇرىلىقا-ھەمراجان››داستانىدىكى باش قەھرىمان ھەمراجاننىڭ دادىسى.

خۇمسى:  (xumsi)بەشتىنبىر، ئۇششاق.ئاناتولىيە تۈركلىرى بۇ سۆزنى " خامسى " تەلەپپۇز قىلىدۇ.

خۇنبار  (xunbar)  قانلىق ياش تۆككۈچى، ئاچچىقيىغلىغۇچى

خۇنخار (xunxar)   قان ئىچكۈچى، قانخور.
4 E2 ^8 t4 C, n. ^
( y3 y) q( ~- b8 `# M* L# Y) q( Qخۋىرىز (xwiriz)  قانتۆككۈچى، قان ئاققۇزغۇچى. رەھىمسىز؛ قاتىل
1 [) R- ?( _) u- w* k9 v& O
خىرام (خىرامان)   (xiram,xiraman) چىرايلىق يۈرۈش، نازلىق مېڭى
5 h( \! C% _  l  h5 B
خىرقە (xirqe)    شەيخ ۋە دەرۋىشلەرنىڭ مەخسۇسئۈست كىيىمى، جەندە.
6 D6 {8 B7 \5 x8 T: ]6 n6 w0 S
خىزىر (xizir) رىۋايەتلەردە، ئابىھەيۋان (تىرىكلىكسۈيى) نى ئىزدەپ تاپقان ۋە ئۇنىڭدىن ئىچىپ، ھېلىھەم ھايات يۈرىۋاتقان دېيىلىدىغانبىر پەيغەمبەرنىڭ نامى،
6 J! K  t4 x+ h0 G/ [! l' g
خىزىر سۈيى(xizir sϋyi) -تىرىكلىك سۈيى، ھاياتلىق سۈيى،ئابىھايات. رىۋايەت قىلىنىشىچە، خىزىر پەيغەمبەر بۇ سۇنى ئىچىپ مەڭگۈلۈك ھاياتقائېرىشكەنمىش.

خىلۋەت (xilwet) 1) خالىي، ئادەمسىز ئورۇن؛ 2) كىشىلەردىنئايرىلىپ، تائەت ئىبادەت بىلەن مەشغۇل بولۇشئورنى، ئەلدىن پىنھان ئولتۇرۇپ مەخسۇس ئىبادەت قىلىدىغان جاي.

خىلۋەت نىشىن: (xilwet nishin)خىلۋەتتەئولتۇرغۇچى، دۇنيادىن ئالاقىسىنى ئۈزۈپ، ئىبادەت بىلەن مەشغۇل بولغۇچى.

" P' G6 o% l& t$ `6 gد

- c' i0 _8 h4 K& Yدار(dar)  ئۆي، يۇرت، ماكان.
) L3 @4 Q% Y) j1 t
- y; H, d1 s) n' d6 Oدارا:  (dara)1) باي، كۈچلۈك؛ خوجا، ساھىپ. ك:پادىشاھ، شاھ.2) ئەلىشىر نەۋائىنىڭ ‹‹سەددى ئىسكەندەرى›› ناملىق داستانىدىكى قەدىمكى ئىرانشاھلىرىدىن بىرى بولغان مۇھىم پېرسۇناژ، ئىسكەندەرنىڭ قېيىن ئاتىسىدۇر. ئۇ پۈتكۈلجاھاننى ئۆز قولىغا كىرگۈزگەن قۇدرەتلىك جاھانگىر سۈپىتىدە تەسۋىرلىنىدۇ.
+ G( l4 d) v3 f
& ]5 U, c+ j; Bدارايى زەمان: (darayi zeman) زامان پادىشاھى.

9 }5 z( w7 `1 J1 Y' Tدارۇل ئەيتام:  (daruleytam) يېتىم – يېسىرلەر يۇرتى.
* W' ~( m! _  {- U  ?- i) ?9 q' K
6 `& F2 z: g* \دارۇل فەنا     (darul fena) بۇ دۇنيا، ئۆتكۈنچى دۇنيا؛ فانىيلىق ئۆيى.
" C% @. l& X5 ]) V% M
) N9 S6 Z) x) C$ Y% Yدارۇل قەزا (darul qeza)    قازىخانا، سوت مەھكىمىسى..
' l1 u2 p  d' L
: w% D, C; T' Jداستان   (dastan) 1) نەزىم  ياكى نەسىر شەكلىدە يېزىلغان (ئېيتىلغان) چوڭھەجىمدىكى ھېكايە.   2) خەلق قەھرىمانلىرىھەققىدىكى ئېپىك ئەسەر؛ 3)  ئون ئىككىمۇقام ئىچىدىكى بىر چوڭ مۇزىكا بۆلىكىنىڭ نامى.

داغ  (dagh)  1) كۆيۈك ئىزى، كۆيۈك؛ 2)بەلگە، نىشان، ئىز، ئەسەر؛ 3) تاغ. 4) ك: قايغۇـ ئەلەم، كۈلپەت.
- B% V* S6 A5 M& x" O* D8 F  v- V
داغى ھىجران (daghi hijran) - ئايرىلىش كۈلپىتى، ئايرىلىش غېمى؛
8 R* P8 l! Z) ^
( r, y3 A* g) B) Dداغى ھىرمان(daghi hirman) - مۇرادسىزلىق ئازابى؛
; {0 w( k' b, l, q8 I- _
' h: F" i& ~, S$ S$ _! eداغى نىھان(daghi nihan) - يوشۇرۇن ئەلەم، مەخپى جاراھەت.
# ?8 u4 I2 ?* I/ v( l4 q; e
داغى پىنھان(daghi pinhan) - يوشۇرۇن ئەلەم، مەخپىيجاراھەت؛

# l% J) e% }3 @# ]* Iداغى فۇرقەت(daghi furqet) - ئايرىلىش غېمى، ئايرىلىش كۈلپىتى.

داغى:  (daghi)تېخى،تېخىچە، يەنە؛ ھەمدە.
. W; O2 p* s4 v( O7 O# c
داۋۇد: (dawud) ‹‹قۇرئانى كەرىم›› دە ئىسمى ئاتالغان بەنىئىسرائىل پەيغەمبەرلىرىدىن بىرى. سۇلەيمان پەيغەمبەرنىڭ ئاتىسى. " بۇ زات ھەمپەيغەمبەر، ھەم سۇلتان ئىدى. ئۆزىگە ئىبرانىيچە ‹‹زەبۇر›› كىتابى نازىل بولغان.بەكمۇ خۇشئاۋاز ئىدى. مىلادىدىن ئىلگىرى 1010- يىلى ۋاپات بولغان " دەپرىۋايەت قىلىنىدۇ.

9 w% j/ x4 s! [$ hدەفئ     (defî)            قايتۇرۇش، رەت قىلىش، كەتكۈزۈش؛
4 [8 Z3 V" B8 o
3 ]( a& D3 v- t" y( f8 g          دەفئى جۇنۇن(defî junun) - سەۋدايىلىقنى يوقىتىش؛
$ ~0 W* q; E9 J" |" d
! N& L' c* K2 [- G1 a3 a          دەفئى خۇمار(defî xumar) - خۇماردىن چىقىش، كەيپنى بېسىش.
! A5 J! c: P9 v4 b' b" i* K
دەھر     (dehr)       دۇنيا، ئالەم، زامان، دەۋر؛

          دەھر شوخى (dehr shoxi) - زاماننىڭ ئەركىسى، دەۋرنىڭ گۈزىلى؛

          دەھر بوستانى (dehr bostani) - دەۋر بوستانى، ئالەمبوستانى.

دۇداغ (dudagh) لەۋ
1 p% R0 Q9 S) q7 Q/ [0 s
دۇشۋار  (dushwar)        قىيىن، ئېغىر، مۈشكۈل.

دۇن (dun)      1) پەس، 2) پەسكەش، رەزىل.
: d1 a7 Z8 K9 S& R- q, X
دەست (dest)                   1) قول؛  2) قېتىم، نۆۋەت.

& }5 J. Q6 ~3 w% P" [0 Nدەست بەرمەك:  (dest bermek)1) مۇيەسسەر بولماق، ئېرىشمەك،ھاسىل بولماق، روياپقا چىقماق؛ 2) قول بەرمەك.

* k3 A0 h6 T& K; vدەستىگىر    (destigir)       1) ياردەمچى، قوللىغۇچى؛2) قولغا ئېلىش، قولغا چۈشۈرۈش.

دەمى ئىيسا: (demi iysa) ئىيسا پەيغەمبەرنىڭ دېمى. رىۋايەتلەردە ئېيتىلىشىچە، ئىيسا پەيغەمبەربىر دەم سېلىپلا ئۆلگەنلەرنى تىرىلدۈرىدىكەنمىش. كلاسسىك ئەدەبىياتتا يارنىڭلېۋىنىڭ جان بېغىشلايدىغانلىقى مەسىھا ( ئىيسا)غا ئوخشىتىلىدۇ ۋە ‹‹مەسىھانەفەس››، ‹‹مەسىھا دەم›› ھەم ‹‹مەسىھاۋەش›› دېگەن تەۋسىفلەر بېرىلىدۇ. .

دەئب      (deib)             ئادەت، قىلىق، خىسلەت، پەيل.
% A9 j  C4 ]! e6 N
دەير    (deyr)                 1) بۇتخانا؛ 2) مەيخانا، 3) خاراباتخانا.ك.دۇنيا؛
, B& j  k( ?+ I- Q+ ?. w
: ^$ A" G, U7 a: Cدەير پىرى (deyr piri)- مەيخانىچى، مەيخانا ئىگىسى.

دەيرى فەنا- ئۆزلۈكىنى يوقاتقانلار دۇنياسى؛
& F5 J8 y& t% Y/ ?, M% L
دۇد                        تۈتۈن.

, K+ u+ V. t/ `8 Y8 tدۇدى ئاھ: ئاھ تۈتۈنى؛ ئوتلۇق ئاھ؛ ئاچچىق ئاھ.
) B- l6 v. f# j- D9 m' W" D9 x
دۇر                   ئۇزاق، يىراق ( "ئۇ" ئۇزۇن سوزۇق تەلەپپۇز قىلىنىدۇ).
9 R& P5 V0 W0 m: m5 |
, |9 [3 P, {# E$ `$ Qدۇرر                  1) ئۈنچە، مەرۋايىت؛ 2)قىممەتلىك سۆز، ھېكمەت.

6 S# ~5 t- M3 S( k4 b0 @$ qدۇررى غەلتان: يىرىك يۇمۇلاق مەرۋايىت، قىممەتباھالىق ئېسىل ئۈچە. ك. كۆز يېشى.

دۇررى يەكتا: بىردىنبىردۇر، نادىر مەرۋايىت.
& V) S# e+ Y1 Q! y) f" N8 S" v
دىلبەر                      1) دىلنى تارتقۇچى؛ 2) گۈزەل، سۆيۈملۈك،مەھبۇبە.
; P+ j, ~, q/ y
دىلدار                      دىلغا ئارام بەرگۈچى،كۆڭۈلنى ئوۋلىغۇچى؛ سۆيۈملۈك، يار.
" _" p% O# l/ |4 M8 S2 `) K+ O
' m9 h/ j" U% w3 G' lدىلرەبا            دىلنى تارتقۇچى، جەزىبىلىك، سۆيۈملۈك.

دىۋار                        1) تام، توساق؛ 2)سېپىل.
8 |$ n. p' R* |! a  v& E$ n* a" K
) Z' P5 U0 w0 ^! ?4 M3 uدىۋان1 :ئىشخانا.
  `/ c8 R. G7 t, G* U. B3 ]- J
دىۋان بەگى: ئىشخاناباشلىقى.
! R  U% k- @6 q+ c9 n
دىۋان2 :ساپا.

( F$ k8 w0 \1 x1 |) {& y  ]6 S$ xدىۋان3 قامۇس.

دىۋان4 :شېئىرلار توپلىمى.
3 r" h# J& L. c& Q
دىۋانە: ئەقلى- ھۇشىدىن ئايرىلغان، ئەقىلدىن ئازغان، سەۋدايى؛ مەجنۇن.      
, I! s8 e& B- Z: `. I# u
  P. Y) j* U* {1 lدىيدە           كۆز؛

' c& q4 U# l$ @دىيدەئى خۇنبار:قانلىق ياش تۆككۈچى كۆز.
: s. l6 p# c! N# W
ر

راز   سىر، يوشۇرۇن، مەخپىي؛

2 u' m6 X; a6 y, Z+ E* Xراز ئەھلى: سىرداشلار.
/ B- o" F% ~* L8 ~
راك   1)مۇناجات؛ يالۋۇرۇش.2) ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامىتەركىبىدىكى بىرىنچى مۇقامنىڭ نامى.

رايىھە   خۇش پۇراق، يېقىملىق ھىد، بۇي.      
3 |: r/ O6 [. Y0 F+ R3 j
) L9 R# Z2 A' Uرەبب   تەڭرى، ئىگە، ئاللاھ؛ تەربىيىچى.
8 H# u' V" @9 g, Q( _
! f1 I/ F6 P8 j2 b4 |6 I! I" f9 `8 Tرەببەنا: پەرۋەردىگارىمىز،ئاللاھىمىز.

رەشك         كۈندەشلىك، قىزغىنىش.

رەغبەت   خاھىش، مەيل، ئىستەك، قىزىقىش،ھەۋەس

$ p  W+ P! L$ ^& J: v. Bرەفتار        مېڭىش، يۈرۈش.
$ s, d" p  J1 U$ m; N8 @$ X) l
رەگ: تومۇر، قانتومۇرى.

رەگى چەشم: كۆزنىڭقان تومۇرى.
. j% ~7 L' r- G* R& X% w, S
- E/ ~! F# S- V& Rرەھن       گۆرۈ،  رەنە، بارىمتاي.

رەئنا    گۈل، قىزىل گۈل.ك. گۈزەل، چىرايلىق، يېقىملىق.
: s' m' S' i2 P2 L5 S" o
, d; H/ V7 o2 G, p0 S4 t( cرو: يۈز،بەت، چىھرە.
4 _& C2 @/ w1 Y! |. _2 M# X. V% u$ d
+ `& E. b1 i" j7 E6 Wرو بەرمەك: يۈزبەرمەك.

رو بەرو يۈزمۇيۈز، ئۇدۇلمۇئۇدۇل
9 ^$ s" b! i9 M" U4 W
5 G3 y6 R/ g5 W  h6 H' W, Xروزگار       1) تۇرمۇش، تىرىكچىلىك، كۈن كەچۈرۈش؛  2) دەۋر، زامان؛  3) تەئەللۇقات.
$ R8 b9 {9 H" e) ~
0 t  Y# h, F8 O+ l% |روزگار ئەھلى: زامانداشلار.دەۋر ئەھلى.

روز: كۈن،بىر كۈن.

' v% }4 y" F1 s. \& v# Hروزى قىيامەت   قىيامەت كۈنى.دىنىي رىۋايەتلەردىكىئىنسانلارنىڭ قايتا تىرىلىش كۈنى،

* |0 B$ G. t; ~رويⅠ    يۈز، بەت، چېھرە؛
% t* Z3 ]; A/ u5 W. D# \
             روي ئەندۇد-  قاپلىما، سىرتى باشقا-ئىچى باشقا؛
+ ^5 w8 T  S$ P- q5 {& G1 @
8 c$ w- O; a7 O; E1 \3 b' _             روي بەرمەك-پەيدا بولماق، يۈز بەرمەك.

رويⅡ    رو (مېتال).
" U' J8 K" K% f: x+ n- x
4 i4 j6 Y1 ]/ ^. Lرۇستەخىز             1) غوۋغا، توپىلاڭ؛ 2) قىيامەت،مەھشەرگاھ

رۇستەم    فىردەۋىسنىڭ ‹‹شاھنامە›› ناملىق ئەسىرىدەتەسۋىرلەنگەن قەدىمكى ئىران پالۋانلىرىدىن بىرى. بەدىئىي ئەدەبىياتتا باتۇر،پالۋانلارنىڭ سىمۋولى سۈپىتىدە ‹‹رۇستەمچە›› ، ‹‹رۇستەم سۈپەت›› ...دېگەنئوخشۇتۇشلار قوللىنىلىدۇ.

' o7 i4 M$ T) |" n) qرىزۋان    1) رازىلىق، مەمنۇنىيەت؛ 2) كۆچمە م: جەننەت.
+ M3 F: ^  u5 I/ p2 O
6 h% ]! [% A6 ]9 k( ]+ Jرىشتە     يىپ، تاناپ؛

3 b2 e; p) Q! ~* K% h! `رىشتەئىئەشك: ئۈزۈلمەيئاققان كۆز يېشى؛
& `, K- _5 x- A8 r
7 @9 n* s, U0 X/ f: {رىشتە تاب: ئېشىلگەنيىپ.

/ l7 @: c: }- S2 N, ^5 a$ U) ~7 `رىشتەئى تەسبىھ:تەسۋىنىڭ يىپى.
8 |9 w! X+ |& ~$ ^* ^# W% u. m. {
رىند: بىپەرۋا؛باتۇر؛ ساختىپەز.
3 p# v- D0 B+ z* f
: t' I5 A" n( g- A5 d" mرىندى شىراز:شىراز باتۇرى،  شائىر خوجاھافىز شىرازىينىڭبىر لەقىمى.

رىندانە:  1) بىپەرۋالارچە؛ 2) ئىشرەتپەرەستلەرچە؛ 3)باتۇرلارچە.
/ h8 K( l9 ^2 [! X
   
3 n. l- b" a* [" E, j% C% C, \- {5 l
4 w2 `- H, a5 E2 B+ j1 C% q0 [ز

زاھىرⅠ       روشەن، پارلاق.
1 ^" S5 k( G5 P  M, X7 f$ L5 j( g
8 p1 Y  \  \, P' UزاھىرⅡ    ئوچۇق-ئاشكارا، كۆرىنىپ تۇرغان.
0 I; n, u& z" A: X
: m8 `  h1 l  r. V+ E8 M7 @2 wزاھىد:دۇنيا ئىشلىرىدىن ۋاز كېچىپ، تائەت-ئىبادەت بىلەنلا مەشغۇل بولغۇچى؛ پەرھىزكار؛ ئۆزىنىخەلقنىڭ نەزىرىدە شۇنداق قىلىپ كۆرسەتكۈچى رىياكار شەيخ.

7 e1 ^& ?. E9 a3 O* Eزەر             ئالتۇن، تىللا، زەر.

$ c, q2 ^+ t% r: n, Q) jزەرافەت       1) چوڭقۇر پىكىرلىك؛ پاساھەتلىك، خۇشچاقچاقلىق. 2) چاقچاق گەپ، ھەزىل ئارىلاش سۆز.

زەرافەت ئەيلەمەك: چاقچاق قىلماق، چېقىشماق.

+ v6 ]7 r" o! [" u0 S  }$ ?* dزەرد             سېرىق، سېرىقلىق؛
8 v: V5 j* V- A  B
9 w5 c8 K& L( J* A1 m  M  s  Aزەرد روي: سارغايغان چېھرە، سۇلغۇن چىراي.
& r6 E+ i- b& g$ q
  p5 N' W$ D6 U5 P5 P$ N- Yزەررىن       زەرلىك، ئالتۇن بىلەن زىننەتلەنگەن؛

  c* I% ^9 ~# r4 s0 ^1 D: W4 _+ e  N* wزەررىن ئەلەم: ئالتۇن بىلەن زىننەتلەنگەن تۇغ، بايراق. ك. قۇياش.

زەرف              ئىدىش، كوزا، كۇپ؛ مەي كوزىسى.
7 c3 Z0 A' S' N
9 h2 H: O# f8 V! eزەكات             ئۆزىنىڭ ئومۇمىي بايلىقىنىڭ قىرقتىنبىر ئۆلۈشىنى ھەريىلى كەمبەغەللەرگە بېرىدىغان مۇسۇلمانلارنىڭ پەرزلىرىدىن بىرى.

( O: o) e9 Q* T5 V9 }زەڭ Ⅰ           1) دات؛ 2) چاڭ-توزان؛ كىر غۇبار؛ 3)قارا.
6 a, N, U! K! Q
زەڭⅡ              قوڭغۇراق.
; @8 \* f) k- g* v6 ?
4 _$ x7 O: S: ?زەنەخ: زىناق.

8 h8 Q  V, W2 a5 W% U" z) o% \$ Aزەنەخدان        يۈز، بەت؛ئىڭەك.

زەھەب: ئالتۇن.

زەھەبنا: بىز باردۇق؛كەتتۇق ( ئەرەبچە پېئىل).
! j9 ]- N4 m8 K6 J+ N+ q* o% I2 ]
زەھەبنا ۋادىيەل مەقسەد، ۋەجەدنا ماھۇۋەل مەقسۇد:  مەقسەدۋادىسىنى كېزىپ، كۆزلىگەن نىشانغا يەتتۇق، دېگىنىمىزگە ئېرىشتۇق.

( E- {$ |' V7 _( n- a. x) e‹‹نەۋائى، كەئبە زىكرىن قويكى، بىز دەيرى فەنائىستەپ
' s# W( {" X9 ^! u/ Y
) o7 b$ N9 B$ ], d# a+ ~: `9 `    زەھەبنا ۋادىيەل-مەقسەد، ۋەجەدناماھۇۋەل-مەقسۇد.››

" l! V# m+ R% u) ?  S                                                       نەۋائى
! R0 i- t5 O6 H1 c
زەئف              دەرمانسىزلىق، ھالسىزلىق، زەئىپلىك،كېسەللىك

2 |/ T3 }+ L. ?6 _/ uزەئىف: ئاجىز، كۈچسىز.

زەھرە           ئۆت، سەپرا خالتىسى.
- C: q9 t6 a$ B% m1 @! I! ?/ f
, d  V9 e; ?2 q# b' jزۇلف       چاچ، كوكۇلا.
+ V( |) ^+ {8 }
زۇلفى پەرىشان: يېيىلىپ تۇرغان چاچ، كوكۇلا.

زۇلفىقار: ئەلىيرەزىياللاھ ئانھۇنىڭ ئىككى بىسلىق قىلىچى، ئۆتكۈرلۈكتە شۆھرەت قازانغان قىلىچ.

زۇننار   خىرىستىئانلارنىڭ بوينىغا ئېسىپ، ياكى بېلىگەباغلاپ يۈرىدىغان يىپى.
5 E" G8 _7 u, @: m
زۇھۇر     پەيدا بولۇش، كۆرۈنۈش، زاھىربولۇش.
2 Q) i8 a0 }/ z+ @
زۇھد   دۇنيادىن ۋاز كېچىپ، تائەت-ئىبادەت بىلەنلاشۇغۇللىنىش؛ ئۆزىنى تائەت-ئىبادەت بىلەن مەشغۇل قىلىپ كۆرسىتىش؛

1 }6 T( |* s( x+ G1 Y/ jزۇھدى تەقۋا:تەقۋادار سوپىلىق.

زۇھد ئەھلى: پەرھىزكارلار، دۇنيادىن ۋاز كەچكۈچىلەر.
, q) x6 Q/ C$ N0 U
6 j  z* \9 L( R5 ^% C  g/ D9 dزىكر               سۆزلەش، تىلغا ئېلىش، بايان قىلىش.
8 M% X# Y- @( d$ Q$ z/ Z( z
4 i" p/ H6 u- G, m1 I* z! V8 R# cزىكر قىلماق: تىلغائالماق، بايان قىلماق، ئەسلىمەك.

4 ^2 L2 i3 y9 L1 ^% I3 _* [1 |زىلەيخا          رابغوزىنىڭ‹‹قىسەسۇل ئەنبىيا›› ناملىق ئەسىرىدىكى ‹‹يۈسۈف ۋە زىلەيخا›› داستانىنىڭ باشقەھرىمانلىرىدىن بىرى؛ ئەزىز مىسرىنىڭ قىزى.

√

3 S# x; S" T, X# F9 ]& K5 p. S" v! Oس
. F' b) A$ n( j$ T" ^6 o
* V6 n5 t  ~2 K  yساغەر قەدەھ، مەي پىيالىسى، جام؛

ساغەرى مۇل:مەي قەدىھى، شاراب جامى.
; |! E7 k! H" |
سالىم        ساق،سالامەت، ساغلام؛ ئامان.

ساھىب   ئىگە، تەسەررۇپ قىلغۇچى؛
4 w. N3 s; G6 e. {/ D
6 a/ r: k, L: h% U: Dساھىبتەكبىر :دۇئاگۇي.
9 W5 Q: j7 @6 W" G
1 q% ^. N% g3 X; H  Z: Xساھىبجامال: جامالئىگىسى، چىرايلىق، گۈزەل.
0 g# @" w- y7 x5 s6 @& k
+ Y- |8 n3 U% S+ v$ Jساھىبخان: زىچلىشىشتىنبۇرۇنقى ئەسلىي شەكلى " ساھىبى خان "، يەنى داستىخان ئىگىسى، مېھمانئىگىسى.

ساھىب ئىختىيار: خوجايىن، ئىختىيارلىق ئىگىسى، ھوقۇقدار.

' [" J; `! V4 s! R1 l5 Kساھىبى دىۋان: 1)دىۋان مۇئەللىپى، دىۋان تۈزگۈچى شائىر. 2) دىۋان بېگى، ئىشخاناباشلىقى.
+ |/ W* C. |# Z# h- n& f
9 I; c/ J, M: B9 @* `9 [سەباھ: ئەتىگەن،سۇبھى پەيتى.

سەبا              تاڭ سەلكىنى، تاڭ پەيتىدە چىقىدىغانمەيىن شامال.

سەبر  چىدام، تاقەت.

سەبرۇ قەرار: چىدامۋە تاقەت.

- l5 b8 D. _5 i- i( X: L% Uسەبز   مايسا، يېشىللىق، يېىشل رەڭ.
/ q3 x( Y1 z- N
سەبزەزار: چىمەنزار،يېشىلچىلىق.

% P9 }1 e& T. ], U) Pسەبۇكبار   يۈكى يەڭگىل؛ يەڭگىل، چاققان.

2 k. B5 m4 _' x; gسەبۇھ       1) تاڭ پەيتىدە ئىچكەن ئىچىملىك؛ 2) ئەتە،تاڭلا.
, n- ~# z9 a# _2 _3 l& p7 X1 m
سەركەش          بويۇنتاۋلىق، گەدەنكەشلىك، بېشىقاتتىقلىقل.
" b" i- k% [0 U3 k  q
سەرگەردان: بېشىئايلىنىپ قالغان، بېشى قايغان، پۇتى تايغان يوللاردا يۈرىدىغان.

8 `  ~# W6 ?: q. B; Pسەرگەشتەبېشىئايلانغان، سەرگەردان، ھەيران.
  j7 A, ^/ Y5 h! v7 e5 Q, F
9 V/ j# t& ?; @سەرۋ        1)تۈپتۈز ئۆسۈدىغان، قىشىن- ياز ياپيېشىل تۇرىدىغان، چىرايلىق بىر خىل دەرەخ؛ 2) ك: سۆيگەنيارنىڭ قەددى-قامىتى؛ گۈزەل يار.

سەرۋى رەۋان: گۈزەل ئۆسكەن سەرۋى دەرىخى. ك: گۈزەل يۈرۈشلۈك نازىنىن، چىرايلىقماڭغۇچى مەھبۇب.
! e9 C3 C2 C# ?. c
, [# M- V5 k7 B9 j2 F; Sسەرۋى ئازاد: تىكئۆسكەن چىرايلىق سەرۋى؛ ك: خۇشپىچىم، گۈزەل بويلۇق يار.

4 t. `& ~2 ?% }+ B. l# k* F& |3 V" nسەرۋى رەئنا:گۈزەل سەرۋى؛ك: كېلىشكەن يار.
) o  P1 W% c1 X, j5 q% }( {9 Q
سەرۋەر    رەئىس، باشچى، سەردار.
* {- ^( \, L( }0 ?4 Q* Z
سەرۋەرى ئالەم:  پۈتۈن ئالەمنىڭ خوجىسى.
! l! f9 W6 V! J& E7 T" ]& d4 ~
/ d# N7 o0 o. ~9 |+ j6 h! `سەرۋى قامەت:قامىتى سەرۋىدەك كېلىشكەن.

سەزا     1) جازا؛ 2) لايىق، مۇناسىپ، سەزاۋەر؛
8 T2 H" m7 P( y( l& l2 u
              سەزا بەرمەك- جازا بەرمەك، تەنبىھ بەرمەك.

) h5 Y1 P6 [7 Mسەفا     1) يورۇقلۇق، روشەنلىك،پارلاقلىق؛ 2) خۇرسەنلىك؛ مەئىشەت؛ 3) پاكلىق، ساپ؛

$ \  I& c( h4 N/ q7 k$ T# @سەفا ئەھلى: پاك كۆڭۈللۈك، ساپ يۈرەك كىشىلەر.
3 H# p7 F4 f. r. i$ P/ _1 z
* f6 c( k* q( v, \* Q" Uسەفايى ۋەفت: ئۆز دەۋرىنىڭ پاك كىشىسى.
# o6 k- ~; S* H6 `  H
2 ~% }6 k! ^* j* f3 a/ y  s7 cسەقف تورۇس، ئۆينىڭ ئۈستى؛ گۈمبەز؛
9 D+ s5 _% l# ]3 d1 `( p4 ~5 j
سەقفى نىلگۇن:كۆك گۈمبەز؛ك:ئاسمان.

) l: p2 ^: ~3 h. Dسەگ         ئىت.
& J2 f4 ~: v& I& N+ r, u
" H: B- _7 ^* ~* T) ]0 F* Wسەگاھ:   ئۈچىنچى دەرىجە، ئۈچىنچى ئورۇن . ئۈچىنچىپەردە؛ئون ئىككى مۇقام تەركىبىدىكى ئۈچىنچى مۇقامنىڭ نامى

- x9 E6 m+ C: |+ g: R& A' V% Q6 kسەگبان      ئىتباقار.

سەڭگ تاش؛

سەڭگى شەقاۋەت: بەختسىزلىك تېشى.

سەل            سەل، تاشقىن، قىيان؛

! z  E3 r/ m1 b2 V8 h/ d( y, {سەلى ئەشك:  ياش كەلكۈنى، كۆز يېشى تاشقىنى.

2 z- d( [. ~5 A- B: bسەلاسىل    " سىلسىلە " نىڭكۆلۈكى، زەنجىرلەر، ھالقىلار تىزمىسى.

5 u4 O$ v9 o2 B  r( k3 fسەلىقە   1) زوق ، ئىستەك، مەيل. 2)  ئون ئىككى مۇقامنىڭ چوڭ نەغمە قىسمىدىكى بىرمۇزىكا بۆلىكىنىڭ نامى.

# V' a0 T, m: `2 \' a4 l) `0 \; G7 `5 Eسەلىم: ساغلام،سالامەت، مۇكەممەل، تولۇق.

سەلىمە: "سەلىم " نىڭ ئايال سىغىسى.

7 a# t; u7 M; ]سەمەند   تىز يۈرگۈچى چىرايلىق ئات.

سەمۇم       ھالاكەتلىكئىسسىق شامال، كۆيدۈرگۈچى شامال.

: C: h$ f' Z+ I' H, P6 G& `; t* mسەنەم   1) بۇت؛ ك: گۈزەل يار، مەھبۇب؛ 2)‹‹غەرىب ۋە سەنەم›› داستانىدىكى باش قەھرىمانلارنىڭ بىرى؛ غەرىبنىڭ مەشۇقى؛ ئابباسخاننىڭ قىزى. 3)  ئون ئىككى مۇقامنىڭ چوڭ نەغمە قىسمىدىكى بىرمۇزىكا بۆلىكىنىڭ نامى. بۇ بۆلەك مۇزىكا چېلىنغاندا، گۈزەل قىزلار ئۇسسۇلغاچۈشىدۇ.
+ n; L$ k" r/ ?% q$ O9 Z- v8 @
& k3 V, d* R# O! i) s5 {سەنەۋبەر  1) گۈزەل ئۆسىدىغان بىر خىلدەرەخ. 2)‹‹سەنەۋبەر›› داستانىنىڭ باش قەھرىمانى. خۇرشىد شاھنىڭ ئوغلى، گۈلپەرىنىڭئاشىقى.
; ]/ T1 V9 k- {
سەۋتⅠ    قامچا.

سەۋتⅡ    تاۋۇش، ئاۋاز، شاۋقۇن؛  ئاھاڭ، كۈي، مۇقام.

سەۋاد                1) قارا تۇس؛ 2) قاراڭغۇ،قاراڭغۇلۇق؛ 3) خەت-ساۋات، يېزىق؛ 4) شەھەر، ئۆلكە، ئەتراپ، تېررىتورىيە؛ 5)يېراقتىن كۆرۈنگەن قارا، نىشان؛ 6) كۆپچىلىك، كۆپسانلىق.

* k$ c( s) R( f$ b0 X- l% Kسەۋادى ئەئزەم: زور كۆپچىلىك، مۇتلەق كۆپسانلىق كىشىلەر.
9 k0 e: G, v3 S3 i
# Q# I; \) ]1 Eسەۋادى بەسەر: كۆزقاراچۇقى؛

# u9 B; {5 o- C8 {$ N2 r; aسەۋادى كەشمىر:كەشمىر شەھىرى، كەشمىرنىڭ تېررىتورىيىسى.

سەۋداⅠ    1) كۈچلۈك ھاياجان، بېرىلىش، ئىشق، شەيدالىق، 2) خىيال؛ 3) ساراڭلىق،تەلۋىلىك، تەنتەكلىك؛ ئىستەك، ھەۋەس، ئارزۇ.

سەۋداⅡ    سودا-سېتىق، ئالدى-ساتتى.

سەۋگەند      قەسەم، ئانت؛ ۋەدە.
* h9 f# V2 r$ `$ Q
9 `4 J- G% {5 h1 }3 Jسەۋمەئە    خرىستىئانلار ۋە مۇسۇلمانلارنىڭئىبادەتخانىسى، مۇناستىر، ئېتىكاپخانا.
0 y7 [% @0 @2 s8 ?
سەيياد: ئوۋچى،ئوۋلىغۇچى.

سەييادى ئەزەل: ئەزەل ئوۋچىسى، ئىنسانلارنىڭ جېنىنى ئېلىشقا مەسئۇل پەرىشتەئەزرائىل؛ قازا.

$ e7 U. \& e+ A; U2 dسەيد              ئوۋ، شىكار، ئوۋلاش.
; P/ I% h9 }& J. B: A
) z2 V( c  X) V5 |! r3 nسەيد ئەتمەك: ئوۋلىماق.
* ^" b) k2 z' C' _5 k" l1 a
سەيقەل             1) پەردازلاش، يالتىرىتىش. جۇلابېرىش. 2) يالتىراق.

$ M( N) b5 C3 y4 Lسوفال   ساپال؛  ساپال ئىدىش، ساپال قەدەھ، ھېجىر.

" l+ z' K. R1 `) `4 D. nسوفى   تەسەۋۋۇپ (سوپىزم) يولىنى تۇتقانكىشى. تەرىقەتچى.

3 I: r2 v$ \/ T* _, X- i  dسۇبھە   ماختاش؛ تەسىۋىي.
: U1 k; B, S6 Q" d6 Z$ n. g
3 Y# t/ K! |% E* T1 OسۇدⅠ       پايدا، بەھرە، نەپ.
5 }6 D2 f: [7 g+ s. {* A9 i' d
سۇدⅡ       سۆز بىرىكمىسىدە:‹‹ سۈركەش، سۈرتۈش، ئىشقىلاش›› قاتارلىق مەنىلەردەكېلىدۇ.
- S( N! F, |; d
سۇدⅢ      سۈت.
: n+ N6 Q9 z( o
# Y# S+ ?$ p$ ]" A5 z7 bسۇلەيمان    بەنى ئىسرائىل پەيغەمبەرلىرىدىن بىرى.داۋۇد پەيغەمبەرنىڭ ئوغلى. " دادىسىنىڭ ۋەسىيىتى بىلەن يەتتە يىلدا، ‹‹بەيتۇلمۇقەددەس›› نى قۇرۇپ چىقتى.  قۇددۇستاھۆكۈمەتنىڭ بىر چوڭ سارىيىنى بەرپا قىلدى. شەرق ۋە غەرب پادىشاھلىرىنى ئۆز ئىتائىتىگە كىرگۈزدى. 40 يىل ھەمپادىشاھلىق ھەم پەيغەمبەرلىك قىلدى؛ جىن-شەيتان، دىۋە-پەرىلەرنى بوي سۇندۇرۇپ چىقتى؛ئۇچار-قاناتلار ۋە باشقا ھايۋاناتلارنىڭ تىلىنى بىلەتتى" دەپ رىۋايەتقىلىنىدۇ.

, h: U- Z! Q, Q( ]& q6 C% g) Sسۇنبۇل            1) خۇش پۇراق قارا رەڭلىك بىر خىلئۆسۈملۈك؛ 2)  بۇغداي باشىقىنىڭ قىلتىرىقى؛ك: يارنىڭ چېچى.
' Y% Q3 w* w, \) v" v4 Y5 ^" `
سىپاھ:  1) لەشكەر، قوشۇن، ئەسكەر؛ 2) ئەمەلدار؛
& x) I: p4 S' ]8 u
سىپاھىدىجەم: غەزەپلىكقوشۇن.

سىپىھر  ئاسمان،ئاسمان گۈمبىزى. پەلەك.
( @& Z( s# M8 K% @, ]- m$ e! u! A
1 j8 C. M2 Z. x, Lسىتەم        زۇلۇم،ھەقسىزلىق، جەبىر-جاپا، سىقىلىش.
& h2 g) }8 n6 u8 a( c1 e5 p
سىرر              سىر ، مەخپىيەت؛

سىررى ھەقايىق مەخزەنى: 1) ھەقىقەتلەر سىرىنىڭ خەزىنىسى؛ 2) كۆچمە م: كەبە.
% N% G8 y( e& W' x
سىررى ۋەھدەت:ۋەھدەتنىڭ سىرى، ئاللاھنىڭ بالىقى ۋە بىرلىكىنىڭ سىرى.
$ A/ r; H/ m* N- |2 J
سىرىشك        كۆزيېشى.
: ^/ k2 w7 X. h& V" e% Q
سىمىيا   1) ئاددىي مەدەنلەرنى ئالتۇن مەدىنىگەئايلاندۇرۇش غايىسى بىلەن ئېلىپ بېرىلغان بىر تەتقىقات، بۇ تەتقىقات كۆپلىگەنماددىلارنىڭ تېپىلىشىغا سەۋەب بولغان ۋە خىمىيە ئىلىمىنى ئىلگىرى سۈرۈشكە خىزمەتقىلغان؛ 2) نىشان، ئىشارەت، ئالامەت مەنىلىرىنى ئىپادىلەيدۇ.

سىيم: كۈمۈش.

: E  H( C; \% r- c" K, _% fسىيمكار: ئىشھەققى. زىچلاشماستىن بۇرۇنقى شەكلى " سىيمى كار ".

سىينا    ‹‹تۇر›› غا قاراڭ.
( ?2 |) l$ E% a1 d4 A6 t9 w" N% A
سيمىن 1)كۈمۈش، كۈمۈشتىن ئىشلەنگەن؛ 2) كۈمۈشتەك ئاپئاق.
' H, i/ `  T$ I
سيمىن بەدەن: ئاق بەدەن.
. V& o1 j3 w! ]& Y5 R4 j$ ]5 W
سيمىن تەن: كۈمۈشبەدەن.
2 K, x3 g: S5 F0 R) V# h2 G: V
0 F. v$ ?2 x" Yش

6 M& N! G( P* r. N2 Oشانە         تاغاق، چاچ تاغىقى.
0 _* ^  M7 z5 L, ?9 `$ j
: M( X/ g- e( _% K( X' Qشانە قىلماق: چاچتارىماق.
' {9 T0 M# O6 g- ^, _+ e( b
شاھ بەرقۇت   ‹‹قەمەرشاھۋە شەمسى جانان›› داستانىدىكى پېرسۇناژلاردىن بىرى، كۇھى قافنىڭ شاھى، شەمسىجاناننىڭ دادىسى؛ ھازىرقى زامان ئۇيغۇرچىسىدىكى " چىپەرقۇت "كەلىمىسىنىڭ ئېتىمولوگىيىسى.
9 z: E! K: S$ `; h$ |2 l( X* l1 i4 q
شاھ كوچىك: شاكىچىك، كىچىك پادىشاھ.

3 `3 f1 {- f& O  @3 ~+ n3 [شاھى خۇرشىد   ‹‹سەنەۋبەر›› داستانىدىكى مۇھىمپېرسۇناژلاردىن بىرى. شۇ داستاننىڭ باش قەھرىمانى بولغان سەنەۋبەرنىڭ ئاتىسى.
/ H  ^  V  F( O7 a$ k* n8 Y5 L
شاھى مۇرغان    قۇشلار شاھى، قۇشلارنىڭ ئۇلۇغى.
: Y( _& G) g8 ?' ~& Y: P
شاھرۇخ    ‹‹ھۇرلىقا  ۋە ھەمراھجان›› داستانىدىكى باش قەھرىمانلاردىنبىرى بولغان ھۈرلىقانىڭ دادىسى، شۇ داستاندىكى مۇھىم پېرسۇناژلاردىن بىرى.
( ]2 V6 t- P! t+ R* L
+ N0 o0 _' [* w4 w$ N6 Zشايەد       ئېھتىمال،بەلكى؛ كاشكى.
, {1 _" r/ A' _" ^7 a( h
شەب: كېچە.

9 @" ~) P4 T- n' Uشەبىخۇن           كىچىلىك ھۇجۇم، تۈندە تۇيۇقسىزقىلىنىدىغان ھۇجۇم.
4 f! B' z0 ]( A9 \: G. o
شەبىستان     1) كەچكى ياتاقخانا؛ ئىچكى ھەرەم دائىرىسى؛2) قاپقارڭغۇ كېچە، قاراڭغۇلۇق.

/ G- q: h' u# z- n# i5 Q6 F5 Dشەرابىئەنتەھۇر  پاكىز شاراب، ئۆتكۈرشاراب، جەننەت شارابى

* r! v+ B  O" g7 H9 G/ iشەرھ   ئىزاھ، كەڭراق چۈشەندۈرۈش.

شەش        ئالتە.

- P  Y  g! d- X6 a6 e0 dشەكەرخا شېكەر چاينىغۇچى؛ مەجھۇل م: شېرىن سۆزلۈك.

شەككەربار       شېكەر ياغدۇرغۇچى؛ مەجھۇل م: شېرىن سۆزلۈك.

6 d! e# J+ P; b) g# G" J* bشەمسى جانان    ‹‹قەمەرشاھ ۋە شەمسى جانان›› داستانىنىڭباش قەھرىمانلىرىدىن بىرى،  قەمەر شاھنىڭمەشۇقى، كۇفى قافنىڭ شاھى بەرقۇتنىڭ قىزى؛ گۈزەل پەرى.

, ]1 H: F+ b! R% |5 Xشەمئ شام، چىراق؛ نۇر؛

! b8 N9 \( E3 q$ o: s* yشەمئى مەزار: مازارنىڭ چىرىقى، شېمى؛
* k/ ~) j8 U9 y2 Z( i: S
& m5 q) c' A- uشەمئى شەبىستان:تۈن چىرىقى، كېچىدىكى شام؛ ھىجرانكېچىسىنىڭ شامى
0 q5 B3 N0 ~0 {- z
شەھرىيار        بۈيۈكپادىشاھ، خاقان. ئۇيغۇر دىيارى " شايار " نىڭ ئېتىمولوگىيىسى.

شەھزادەفەررۇخ  ‹‹شاھزادە فەررۇخ  ۋە مەلىكە گۈلرۈخ›› داستانىنىڭ باش قەھرىمانى،قەندىھار شەھرىنىڭ  شاھى لەندىھۇرنىڭئوغلى. گۈلرۇخنىڭ ئاشىقى.
5 m. I& \) w' e% ~5 N0 F
شەيدا          سۆيگۈ تۈپەيلىدىن سەۋدايى بولغان، ھەددىدىنتاشقىرى گىرىپتار، مەپتۇن، ئاشىق.
4 o, M. g7 a  n9 T. g
3 E/ J$ b& h) F) Y+ i  Bشىرىن   ‹‹فەرھات-شىرىن›› داستانىدىكى ئاساسىيپېرسۇناژ؛  باش قەھرىمان فەرھادنىڭ مەشۇقى؛ئەرمىنىيە شاھى مىھىنبانۇنىڭ ئارزۇلۇق سىڭلىسى.

شىكاف             يېرىق، دەز، چاك، تۆشۈك.
9 V1 x3 g; X! p3 t" b# `4 \. ?
شىيۋە             1) رەسم، يوسۇن، ئادەت، تەرز، ئۇسۇل،رەۋىش؛ 2) ناز، كەرەشمە.

شۇرب   ئىچىش؛

شۇربا: شورپا.
2 N7 X% F; i6 I/ x+ z5 O& O
% V0 Z9 C3 f8 X0 Q1 Wشۇرب ئەتمەك: ئىچمەك؛

. u7 V0 c! \. V( X% d0 [0 rشۇربى مۇدام:داۋاملىق ئىچىش.

غ
. Q& k0 \* v1 H
غارەت  تالان-تاراج قىلىش، يوقىتىش، بۇلاش
1 ~0 e& w. E! ]4 H' Y  A8 ?
8 p1 |3 R- m7 |9 t+ {  A1 X/ pغالىيە            1) قاش ۋە چاچقا سۈرتۈلىدىغان،ئىپار-ئەنبەردىن ياسالغان خۇشبۇي قارا ماددا؛ قارا.
' Q4 l+ C4 a5 q; z* Q
غەرايىبۇس سىغەر   ‹‹بالىلىقئاجايىباتلىرى›› ياكى ‹‹بالىلىقتىكى ئاجايىپ ئىشلار ››، ئەلىشىر نەۋائىينىڭ مەشھۇرئەسىرى ‹‹خەزايىنۇل-مەئانى›› تەركىبىدىكى بىرىنچى دىۋاننىڭ نامى.
$ c9 O( I! P1 D; p* _5 ~# C
* o- L9 y" F( v$ a  C* Gغەرىب: 1) غېرىپ، مۇساپىر، باشقا يۇرتلۇق.    2) ‹‹غەرىب ۋە سەنەم›› داستانىنىڭ باش قەھرىمانى؛ سەنەمنىڭ ئاشىقى؛ھەسەن ۋەزىرنىڭ ئوغلى.
# Q% A% S" z: a- a' E5 h
9 k. B/ Z0 \5 i9 g' kغەزال     كېيىك، ئاھۇ.
3 `4 b; ?9 A4 ^6 G
غەمزۇدا     قايغۇنى يوقاتقۇچى.

غەۋۋاس    سۇ ئاستىغا چۈشكۈچى.

غەير    ئۆزگە، باشقا، يىگانە، يات.

6 N- |" P1 e% N" _. Y9 Dغولام: ئوغۇل خىزمەتكار.
. I( `7 ?) [9 b1 K2 l4 |
0 G3 d. k  _- U+ v* W$ aغۇبار: چاڭ،توزان؛  كىر، قارىلىق.
4 Z* o1 D2 d' S$ s
غۇسسە    قايغۇ، غەم.
+ r& W- X5 y; E; b$ ]3 r
) S. `  `) V  c% k" ~% ]# p  @  vغۇسسەپەرداز: قايغۇرغۇچى، غەمخور.               

غۇسسە سەنج: غەمچەككۈچى، قايغۇرغۇچى.
) G' c( m/ q, U. Z' _+ W; p
# S; f- G  l& Cغىلمان: 1) " غولام " سۆزىنىڭ كۆپلۈك شەكلى، غولاملار، خىزمەتكارلار؛ 2)رىۋايەتلەردە ، جەننەتنىڭ ئوغۇل خىزمەتكارلىرى.
4 V' o1 J, ~. j, Q
6 _1 x) j8 e; iف

فاش    ئوچۇق، ئاشكارا.
4 ^  N# U' g# M% O5 X: ~
' }) g1 ]' ^" c" Mفەرد  1)يەككە، يالغۇز؛ 2) ئايرىلغان.
: W- u4 ^7 h; E, k' }; f
7 H" C2 M6 T, g7 \) vفەرھاد    نەۋائى ‹‹خەمسە›› سى ئىچىدىكى ئەڭ يىرىكئەسەر ‹‹فەرھاد ۋە شىرىن›› داستانىنىڭ باش قەھرىمانى؛ شىرىننىڭ ئاشىقى.
  l* e2 }  M- S+ _2 \
5 {* L* o, O# `) N5 R" X$ U' s  `فەرىدۇن    قەدىمىي ئىرانشاھلىرىدىن بىرىنىڭ نامى.

1 Y/ k) Y) Y  X7 l! \' h7 L2 Y5 Qفەن       1)بىلىم، ئىلىم، پەن؛ ھۈنەر؛ سەنئەت؛ 2) ھىيلە، نەيرەڭ.

, g2 U3 p  V1 w  E  mفەۋائىد: " فائىدە " كەلىمىسىنىڭ كۆپلۈكشەكلى، پايدىلار.
4 F: K2 @3 Z  m* @
! z8 Z- K5 W0 G' N/ Lفەۋائىدۇل كىبەر  ‹‹قېرىلىق پايدىلىقلىرى›› ياكى ‹‹قېرىلىقتىكىپايدىلىق ئىشلار››، بۇ ئەلىشىر نەۋائىنىڭ مەشھۇر ئەسىرى ‹‹خەزايىنۇل مەئانى›› (چاھار دىۋان ) تەركىبىدىكى تۆتىنچى داستاننىڭ نامى.

7 X( G% K2 H: ^8 a+ Eفۇتۇھ : 1) "فەتھ " سۆزىنىڭ كۆپلۈك شەكلى، يېڭىدىن ئېچىلغان يەرلەر، يېڭىدىن ئازادقىلىنغان جايلار. ك. ئۇتۇقلار، قازانچلار، نۇسرەتلەر. 2) كۇشايىشلىق؛  كۆڭۈل ئازادىلىك.

فۇرقەت    پىراق، ئايرىلىق، ئايرىلىش.
) W6 ?3 P! y/ c1 T& a
, A2 U4 P% X$ U' ]فۇرۇغ       يالتىراش، پارقىراش؛ يورۇقلۇق، شولا، روشەنلىك،نۇر.
! b: _7 r! L0 @3 S1 }' g* p; G6 H6 d
فۇزۇن   ئارتۇق، زىيادە، كۆپ.
6 w9 {' l5 D0 r
" }. Y  P, N! U1 W! y4 Qفۇسۇن: ئەپسۇن، نەيرەڭ.
$ D1 c9 [  y! u* Z4 U. K8 Q
0 N7 @' O) d- Pفۇسۇنگەر: ئەپسۇنچى.

$ {  |# [$ F1 j# n0 \فىگار      جاراھەت، يارا؛ جاراھەتلىك،يارىدار، مەجرۇھ، ئەبگا.

فەقىھ           فىقھى ( قانۇن ) ئىلمىنىڭئالىمى، دىنىي ھوقۇق بىلىمدانى.

ق

قاتىل: ئۆلتۈرگۈچى.
. w9 d# e) ]0 S- a& _) O# w
قاندا: قەيەردە،نەدە.
. h0 s9 }$ f" j! W
قاندىن   قايدىن، قەيەردىن.
9 K6 T, W# t4 v6 Q  b; n
& ~2 h' k' G  C' ?6 Q: [5 w5 hقايدا : قايسىتەرەپتە، نەدە.

قايۇ: قايسى.

! Z1 G. t2 b* `/ e8 B% j6 Rقەبا     ئەرلەرنىڭ ئۇزۇن ئۈست كىيىمى؛ قوپال،نەپىس ئەمەس.

قەبا فەلەك: قوپال پەلەك،  خۇنۈك دۇنيا.

قەتل        ئۆلتۈرۈش؛

% @- R! Y) |: u5 N7 Oقەتلى ئام: ئومۇمىي قىرغىن، قىرغىنچىلىق، قارا-قويۇق ئۆلتۈرۈش.
; q, w& T' e4 c! X5 ]1 U
. N( O( k+ w3 h  Z+ mقەتل ئەتمەك(ئەيلەمەك): ئۆلتۈرمەك، سويماق؛

+ @9 T/ G' s8 V6 Q% I6 Zقەتل ئەھلى: ئۆلتۈرۈلگۈچى،ئۆلتۈرۈلگەن كىشىلەر؛
; h. \- F6 [" G( T" T$ v
قەزاⅠ      1) بىرەر ۋەقەنىڭ يۈز بېرىشى؛  تاسادىپ يۈز بەرگەن ۋەقە؛ 2) ئۆز ۋاقتىداقىلىنماي قالغان بىرەر ئىشنى كەينىدىن بېجىرىش.

             قەزايى يەزدانىي- خۇدادىن كەلگەن ئەجەل، ئۆلۈم.

قەزاⅡ     ئىش،خىزمەت.

قەزايىيەزدانىي: اللەدىن كەلگەن كەلگۈلۈك، ك. ئەجەل، ئۆلۈم.

قەمەرشاھ   ‹‹قەمەرشاھۋە شەمسى جانان›› داستانىنىڭ باش قەھرىمانى، شەمسى جاناننىڭ ئاشىقى.

قوڭشە             گۈلنىڭ چانىقى، گۈلنىڭ تۈۋى. ھازىرقىتۈركمەنچىدە، " قوڭشا " دېيىلىپ، " خوشنا " ئۇقۇمىداقوللىنىلىدۇ.

قۇت يېمەكلىك، تاماق، ئوزۇق.
7 ~  F5 D1 u. w. `
قۇتى ھەيات: ھاياتلىق ئوزۇقى، تىرىكلىك يېمەكلىكى.

" Q/ }$ O. V, b$ y9 vقۇت يەتكۈزمەك: ئوزۇق بولماق.
4 J, b4 V, I8 X9 f* h
قۇت بەرمەك: ئوزۇقلۇقيەتكۈزمەك.
% q3 m! Y+ \* w! K+ D
: Z6 _3 Q7 \" d/ c* E# Bقۇڭرات     قەدىمكى تۈركىي قەۋملەردىن بىرىنىڭ نامى.

) N) e/ e9 @; M7 o) W$ |قىسەئىئابىھەيات    رىۋايەتلەرگە قارىغاندا،خىزىر پەيغەمبەر ۋە ھەزرىتى ئىسكەندەر ئابىھايات (تىرىكلىك سۈيى) نى ئىزدەپ زۇلمەتئىچىگە كىرگەن ۋە كۆپ جاپا-مۇشەققەتلەرنى تارتقان. نەتىجىدە بۇ سۇ خىزىرپەيغەمبەرگە نېسىپ بولغان. بۇ ۋەقەلەر بەدىئىي ئەدەبىياتتا ‹‹قىسسەئى ئابىھەيات››(تىرىكلىك سۈيى قىسسسى) دەپ ئاتالغان.

قىيات    قەدىمكىتۈركىي قەۋملەردىن بىرىنىڭ نامى.

/ m- s& A; y( F" Y4 i9 B/ `0 qك
3 `8 R6 _% Z# h9 b! w0 k, ^
كارⅠ     1)ئىش؛ كۈچ؛ ئەمەل؛ ھەرىكەت؛ 2) مەنسەپ.
; o7 m" Z1 t7 w) r7 B
كارⅡ     تۈپ سۆزلەرگە قوشۇلۇپ، ‹‹ئەتكەن،ئەتكۈچى، قىلغان، قىلغۇچى›› دېگەنگە ئوخشاش مەنىلەردە كېلىدۇ. مەسىلەن: " ئىتائەتكار،ئىسيانكار، ھىيلەكار، قانائەتكار" دېگەنلەرگە ئوخشاش.
4 X& z- I, z. a7 q
7 p8 y$ A, F. S9 S* x+ L5 wكاروبار:  ئىش – كۈشلەر.
% Q& ~6 K, \- L# B6 t* w  z
; E) D: l2 }' k. gكاسە:      كاسا، قاچا، قەدەھ، جام، چاناق؛
& G+ o4 A2 r+ ^# d+ T# E' z
كاسەئى چۇبىن: ياغاچ كاسا،ياغاچ قەدەھ، جام.

كافىر       1) يات دىندىكى كىشى. باشقا دىنغا ئېتىقادقىلغۇچى. 2) ك: رەھىمسىز، زالىم؛ رەھىمسىز يار، تاشيۈرەك مەھبۇب؛  2) ك: قارا رەڭ.

كاكۇل كوكۇلا، چاچ.

كاھ:   سامان؛
0 F' P' P2 R" ~& q
9 W- Y* A4 t% V* G8 f, @4 ]كاھ چەكمەك: ساماننى تارتىۋالماق؛

كاھى ئۇزار: ساماندەك سارغايغان يۈز، سولغۇن چىراي.
% v; n( y8 d* q: H
كاھ ئىزار:سېرىق چىراي.

كەرەم   ياخشىلىق، ئاليجانابلىق، ئېھسان،مەرھەمەت.
, \) @/ ?! N/ F4 F! `2 H2 }! s0 d
كەرەمساھىبى: سېخي،ئالىيجاناب، مەرھەمەتلىك؛ ئۇلۇغلۇق ئىگىسى، كارامەت ئىگىسى، ئاللاھ.

كەئس: قاچا، رۇمكا، لوڭقا.
: ~' q, {7 [: F, e/ [
كەفارەت       قىلىنغان گۇناھنى يۇيۇش ئۈچۈن بېرىلىدىغانبەدەل.

كەمان       كامان، ياي، ئوقيا.

√كەمەند       1) سىرتماق، سالما،ئوۋچىلىقتا ئىشلىتىلىدىغان ئارقان؛ قاپقان؛ 2) قارا تۇس، قارا رەڭ؛
, M; N, z# n5 `: I( ?6 p
7 w0 y' B' D" H0 Z9 P1 l, E          كۇفر زۇلف- قاپقارا چاچ.
: m' k, G, M" i( |/ ?% _
# Y' v1 X4 }2 m% h' Y. E& eكەۋسەر              جەننەت بۇلىقى ( دىنىي تەلىماتلارداجەننەتتىكى سۈيى مول، تەملىك دەپ قارالغان بۇلاق) ھەۋزى كەۋسەر.
% J( A0 P4 T4 c. H2 }
& `8 Q& f  ?% B4 Z1 m2 g: lكوھ               تاغ.

            كوھكەن- تاغقازغۇچى، (پەرھادنىڭ لەقىمى).
+ P6 P; z. m4 v5 z- o9 a
9 v' c; H1 t5 ]كوھى قاف    قاپ تېغى. رىۋايەتلەرگە قارىغاندا، بۇتاغ پۈتۈن يەر يۈزىنى ئوراپ تۇرغان بولۇپ، ئەنقا قۇشىمۇ، ئابىھايات (تىرىكلىكسۈيى) مۇ مۇشۇ تاغدا ئىمىش.

# h# Z4 O$ E! q6 d4 v7 [كوي   1) كوچا، يول؛ 2) قىشلاق، مەھەللە، كەنت.

كۇرك    كۆرۈنۈش، چىراي، ھۆسن.
! s6 d  T) e1 J4 R: x: s
! ?/ h8 I& X4 n) fكۇركەباي  ناھايىتى چىرايلىق، ھۆسنلۈك، گۈزەل.
+ u! m8 I5 `+ G9 a; L+ s9 V
' X5 C: V1 x; |! Iكۇلاھ (كۇلەھ)         1) كۇلاھ، باش كىيىمى؛ 2) مەجھۇل م: تاج.

       كۇلاھى زەر- ئالتۇن كۇلاھ، تاج.

كۇلبە             ھۇجرا، ئاددىي ئۆي.

كۇنج            بۇرجەك، بۇلۇڭ.
) D% t! G; H1 v9 L1 ^( U
, d3 d7 s2 S9 _3 v+ H7 ~كۇنجى غۇربەت:غېرىبلىق بۇلۇڭى، مۇساپىرلىق پۇشقىقى.
3 E! r* L/ [; H# o: J& V+ r: o
- v4 r5 P: O8 T9 z2 F' @كۆزى كافىر: قارا كۆز.
/ r% d( h% x5 Z  q
0 C( i' n" f% Rكىردار    قىلىق، تۇرۇق، يۈرۈش – تۇرۇش؛ رەۋىش، تەرز،كۆرۈنۈش.
, _7 S9 @3 ~# p# z3 D) f2 a) Y
بەدكىردار: ئوسال قىلىق، ئوسال خۇي؛  يامان قىلىقلىق، ئوسال تەبىئەتلىك.

گ
* @. `- y8 u3 W+ N) s$ Q8 M( n# J
گەدا(ي)    گاداي،تىلەمچى.

گەردⅠ        چاڭ-توزان، غۇبار.

$ Z& \9 w$ Y0 p' aگەردⅡ       ئايلىنىش، كېزىش، چۆرگىلەش.
  ^5 v2 p2 y  f* u
5 d8 c! K; V) [5 h" }: Zگەردان: ئايلانغۇچى،كەزگۈچى، چۆرگىلەيدىغان.

ئالەمگەرد:  ئالەمنى كەزگۈچى.

شەبگەرد:تۈندە كەزگۈچى، تۈن قاراۋۇلى.
! T; b' d, u# O. p
گەردۇن          پەلەك، ئاسمان، كۆك.

. d' c) m: ^& z* d0 wگەردۇن مەسنەد-يۈكسەك تەخت ئىگىسى (پادىشاھقا خىتاب).
* E* _2 U1 U' K0 g4 t
گەزەكⅠ     مەي ئىچكەندە ئارقىدىن يېيىلىدىغان ئاز مىقتاردىكى تاماق ياكىتاتلىق-تۇرۇم، زاكۇسكا.

% l* V& T% {" c2 C7 zگەزەكⅡ    يارىنىڭ سۇغۇق تېگىپ قىزىرىشى.
- g1 n7 p8 G9 O3 I5 `# ?
6 b; P1 J. z4 U. i* K+ P! oگەنج           ئالتۇن-كۈمۈش، جاۋاھىراتقا ئوخشاشقىممەت باھالىق ماللارنىڭ توپلانمىسى، خەزىنە، توپلانغان بايلىق.

گۇشە 1)بۇرجەك، خىلۋەت؛ 2)نەرسىنىڭ بىر چېتى؛ 3) كاماننىڭ كىرىچىنىباغلايدىغان جاي؛
0 t( p( d3 t5 Z1 w8 o
گۇشەئى مېھراب-مېھرابنىڭ چېتى، مەسچىتنىڭ بۇرجىكى.

گۇفت     سۆز، نوتۇق.

               گۇفتۇئۇزار–سۆزلىشىۋېلىش،گەپ-سۆز.

) M9 i; a; G/ G7 b* ^. E3 Yگۇفتار           سۆز، سۆزلەش، سۆھبەت.

گۇلسۇرخ قىزىلگۈل.

3 d% t* w0 A* p4 N$ R3 G: p; Eگۇلگۇن       گۈلرەڭ، قىزىل.

9 r; ?- l( {! ?0 S# W            گۇلگۇن پۇش- گۈلرەڭ كىيىنگەن، قىزىل كىيىملىك.

9 l' M: v% |. J, y6 Z                گۇلگۇن قەبا-قىزىل كىيىم.

گۈلەمخان      شۇ ناملىق داستاننىڭ باش قەھرىمانى.
9 r1 W# j. a: A8 T5 ]5 P
گۈلجامال     ‹‹غەرىب-سەنەم››داستانىنىڭ باش قەھرىمانى غىرىبنىڭ سىڭلىسى.

+ ?% S( b6 H- i0 G3 R6 F) Dگۈلجەمىلە       ‹‹ھۇرىلىقا-ھەمراجان›› داستانىنىڭ باشقەھرىمانى ھەمراجاننىڭ سىڭلىسى.
4 N) O. l, z1 s2 b
گۈلشاھ       ‹‹گۇلشاھ-ۋەرەقە›› داستانىنىڭ باشقەھرىمانى، ۋەرەقەنىڭ مەشۇقى، ھىمامنىڭ قىزى.
& ?  j9 }- l8 q: A! Y
0 `; C7 U; _0 Nگۈلئۇزار       گۈليۈزلۈك، گۈزەل، چىرايى ئىسسىق.
6 _9 F( }1 p: a9 ~( E2 Q7 V$ a
گىتىنەما     جاھاننى كۆرسەتكۈچى (ئىسكەندەرزۇلقەرنەين ئىختىرا قىلدۇرغان، دۇنيادىكى مەۋجۇت نەرسىلەرنى ئۆزىدە ئەكسئەتتۈرەلەيدىغان) جام.

گىريان        يىغلىغۇچى،يىغلاپ تۇرغۇچى.
- R) _" }, U% y( ^5 l
  G6 R& S3 U! C! Fگىريە  يىغى، ياش تۆكۈش، يىغلاش.
& P  m: J5 K( J8 K. n
گىرىبان          ياقا، كىيىمنىڭ ياقىسى.

گىيتى        ئالەم،دۇنيا، جاھان.

ل
' R: o1 T- |) b% Z# p3 A0 J5 c
لامەكان         ماكانسىز، جايسىز، بوشلۇق.
/ Z( P  c; k! v: L5 p; m& a
لەفز         سۆز،ئىپادە، تىل.

لەئل       1)ياقۇت؛ 2) يارنىڭ قىزىل لېۋى، قىپقىزىل لەۋ.  
* c" {2 x4 k7 n0 d1 E% y
لەئلىبەدەخشان- بەدەخشاندىنچىقىدىغان ئەڭ سۈزۈك ياقۇت.

; n3 \+ u' A* d8 i8 d& Mلەئلىبەدەخشان    بەدەخشاندىن چىقىدىغانئەڭ ساپ، ئەڭ تازا لەئل، ياقۇت، بەدىئىي ئەدەبىياتتا بۇ بەدەخشان ياقۇتى يارنىڭلېۋىگە ئوخشىتىلىدۇ.
! }# O' s4 T4 e, U
: K) P% `" y0 V. `: c9 w6 vلەۋھى قەلەم     دىنىي ئەقىدىلەرگە قارىغاندا، ھەربىرشەيئىنىڭ ئاۋۋىلى ۋە ئاخىرىنىڭ ئەزەل كۈنى ئىلمىي ئىلاھىدا يېزىلىشى ۋە ئۇنىڭ بىرئاتىلىشى.
. \( V* p- k, V, K' H
لەيل      تۈن،كېچە، ئاخشام. ئىكى لەيل: ئىككى تۈن؛ ك. ئىككى تال قىلىپ ئۆرۈلگەن قارا چاچ.

1 s. n, T) i5 G. k) e4 Z3 dلەيلۇ نەھار: كېچە-كۈندۈز؛
) m! V+ _" O- l
! l( k& @7 V0 W" r3 E9 Iلەيلان     كېچىسى، كېچىسى بىلەن.

لەيلى   ‹‹لەيلى-مەجنۇن›› داستانىنىڭ ئايال قەھرىمانى،مەجنۇننىڭ مەشۇقى.
: G5 ~1 H+ B4 B4 n1 y: o  b
. D3 }$ }0 a* v! H# Hلولى       1) دولان قىزى، دولانلىق؛ 2) ك:شوخ، گۈزەل، سۆيۈملۈك يار.

* H+ s. n$ A0 `5 ~لۇتف  مۇلايىملىق، رەھىمدىللىك، مەرھەمەت، ياخشىمۇئامىلە.
: y3 J* U! {# ]3 i0 V
  E9 ~, q% u$ u8 v3 [1 H% U# \# Fلۇئبەت    1)ئويۇن. ؛ 2) نەيرەڭ، ھىيلە؛ 3)ئويۇنچۇق، قونچاق. ك: گۈزەل يار.
. E2 ~! p' t; u: u" Z( ^+ {8 h' U
0 n) \) D8 \: z9 k: `0 T& Qلۇئبەتى چىن: چىن ئويۇنى؛ چىن قونچىقى.ك. خوتەن گۈزىلى.

2 F4 L# M( p( T- sلۇئبەتباز   1) ئويۇنچى، ئويۇن قويغۇچى؛ قونچاق ئوينىغۇچى. 2)نەيرەڭۋاز،ھىيلىگەر؛

لىقا 1)ئۇچرىشىش، كۆرۈشۈش؛ 2)رۇخسار، يۈز، چېھرە.

& ]1 O+ V1 X5 {3 H# Kم
; s. t$ |, k' |; t) Z: d/ q* X
ماسىۋا   باشقا، بۆلەك،...دىن تاشقىرى.

ماسۋاللاھ: خۇدادىن باشقا.

مانەند   ئوخشاش، ئوخشايدىغان، كەبى.
. [1 w3 Q9 ]! D3 _; ]) H* d, P7 d7 B
ماھ (مەھ) ئاي؛
8 X* b- Y3 c* b6 t" L3 Y) b
ماھرويان: ئاي يۈزلۈكلەر، گۈزەللەر

ماھئۇزار: ئاييۈزلۈك، ساھىبجامال.
9 w6 X* X& o1 l  D) H" R( Z
$ i8 D* _$ |' L7 d9 D" ~ماھىتاب:پارلاق ئاي؛ ئايدىڭ؛

- d: h; X) ]+ W. i4 Zماھى تابان: "ماھىتاب"نىڭ كۆپلۈك شەكلى.نۇر چېچىپ تۇرغان ئاي؛ك. گۈزەللەر.

+ c5 Z( n/ L4 H( M' pمەتائ         مال، ئەشيا، ماتا.

- |* M* V0 D9 i( n  d  K3 Q* E7 vمەتبۇئ       1) كىشىنىڭ كۆڭلىدە ئويلىغىنىغامۇۋاپىق، لايىق كېلىدىغان؛ كۆڭۈلگە ياققان. 2) سۇلتان، پادىشاھ.

مەتبۇئ چۈشمەك: مىجەزىگە لايىق كەلمەك.
7 ~- E& X+ v$ W4 Y! |7 n7 U/ B
: w4 n, j; N, W2 s9 ?* [% b  Q# Bنامەتبۇئ: مىجەزىگە ياقمايدىغان.
. b, _5 `# G( G7 M. I1 h
مەتلەب        تەلەپ قىلغۇچى، ئىستىگۈچى، ئارزۇ قىلغۇچى،تەلەپكار.
( x% l! s/ {& j% S2 s
مەجاز  1)ئۆزىنىڭ تۈپ مەنىسىدە ئىشلىتىلمەي بىرەر مۇناسىۋەت ۋە ئوخشىتىشئارقىلىق باشقا مەنادا ئىشلىتىلگەن سۆز، مىتافورا، ئاللىگورىيە؛2)ھەقىقىي بولمىغان.

2 L0 t* w2 `+ ~/ s+ d7 s8 Vمەجنۇن      1) نەۋائى ‹‹خەمسە›› سىتەركىبىدىكى ‹‹لەيلى-مەجنۇن›› داستانىنىڭ باش قەھرىمانى؛ لەيلىنىڭ ئاشىقى؛ 2)ساراڭ، ئەقلىدىن ئازغان، مەجنۇن.
- J' C, x* S5 Z( Z4 i6 {
- ]/ B9 @+ |5 Q; w5 W) Hمەخمۇر 1)مەست، مەستلىك ھالەتتىكى؛ 2)مەستلىكىتولۇق تارقالمىغان؛ 3)مەي خۇمارىسى؛

# @3 }9 E/ I* n, S% Mمەخمۇرلۇق: مەستلىك، مەستانىلىك، خۇمارلىق.

1 q3 R4 a# b: o# Pمەردۇم      1)ئىنسان، ئادەم؛ ئادەملەر،كىشىلەر؛ 2) قاراچۇق.

% k# G4 N1 i6 U7 B5 P1 Vمەردۇمى چەشم: كۆز قارىچۇقى.
6 [; d/ u! `7 z% N9 e
. H! d, T: l9 r9 Lمەردۇمى ئابى:سۇئادىمى.

' p6 d9 @: ~& k' c- wمەرھەم   يارىغا قويۇلىدىغان دورا، مەلھەم.
7 P0 J* M9 }7 R+ A0 N
مەرھەمى جان-جاننىڭ مەلھىمى، جاننىڭ ئارامى.
" }7 _# ~2 y3 |
4 |1 b( s8 \  p% ]# v/ F9 Z- cمەرھۇن       گۆرۈگە قويۇلغان، رەنىگە قويۇلغان، بارىمتايقىلىنغان.
9 i0 L9 ]& R9 T5 C
  J- h% O. Q# H& g: ^  M, y9 g$ Q) sمەستانە         مەستلەرچە، كەيپلىك، خۇدىنى يوقاتقان.
! V& C  k% A) Y$ s( L* d; P7 q
مەستۇ مۇستەغرەق       غەرق مەست.
; q3 e, Y$ s# j
مەسكەن       تۇرار جاي، ئورۇن، ئۆي.
, R& w9 x6 U/ _
مەسنەد    1) يۆلەنچۈك؛ 2) تەخت؛ 3) يۈكسەكمەرتىۋە (مەنسەپتە)؛ 4) ھۆكۈمدارلىق ئورنى.
6 V0 _  E+ t4 K5 A, L
          مەسنەدىھۆسن- گۈزەللىك دەرىجىسى، مەرتىۋىسى.

مەسىھ (مەسھا) ئىيسا پەيغەمبەرنىڭ لەقىمى (دىنىي رىۋايەتلەردەئىيسا پەيغەمبەرنىڭ ئۆز نەپسى بىلەن ئۆلگەنلەرنى تېرىلدۈرۈش، جان بېغىشلاشقابىلىيىتىگە ئىگە بولغانلىقى بايان قىلىنىدۇ)، كلاسسىك ئەدەبىياتتا يارنىڭ ۋەئۇنىڭ لېۋىنىڭ جان بېغىشلايدىغانلىقى، مەسىھاغا ئوخشىتىلىدۇ ۋە مەسىھا نەپەس،مەسىھا دەم، مەسىھاۋەش دېگەن تەۋسىپلەر بېرىلىدۇ.
9 n+ P+ l) m# L1 _& i
مەسىھا              1) جان بېغىشلىغۇچى، قايتا جانبەرگۈچى ( ئىيسا پەيغەمبەرنىڭ لەقىمى)؛ 2) كۆچمە م: يارنىڭ جان بېغىشلىغۇچى لېۋى،سۆيۈملۈك يار.

مەشرەب  1) ‹‹ئون ئىككى مۇقام›› ئىچىدىكىئۈچىنچى چوڭ مۇزىكا بۆلىكىنىڭ نامى؛ 2) ⅩⅦئەسرنىڭ ئاخىرى ⅩⅧ ئەسرنىڭ باشلىرىدا ياشىغان شائىربابارېھىمنىڭ تەخەللۇسى؛ 3) بەزمە، ئولتۇرۇشنىڭ نامى؛ 4) تەبىئەت، خاراكتېر،ئادەت، خۇلق، رەۋىش.

3 e+ ?0 b# T9 X) ]- G: yمەششاتە       قىزلارۋەكېلىنلەرنىڭ چاچلىرىنى تاراپ ياسىغۇچى، زىننەتلىگۈچى، پەردازچى (ئايال).

3 e- p9 c1 f& j4 r/ k6 s2 dمەقام       1)‹‹ئون ئىككى مۇقام›› نىڭ ئومۇملاشتۇرۇلغان نامى؛ 2) جاي، تۇرار جاي، ئورۇن؛ 3)دەرىجە، باسقۇچ.

مەقسۇر    قىسقارتىلغان، قىسقا، چېگرىلانغان؛مەخسۇسلاشقان، خاسلانغان.   

: I  E8 W' s! \) m, M7 m  V( Rمەگەر               1) ئەمما، لېكىن؛ 2) ئېھتىمال،بەلكىم؛ ... بولسا كېرەك، ...مىكىن.

مەلالەت       مالاللىق، كۆڭۈلگە يەتكەنئېغىرچىلىق، سىقىلىش، ھارغىنلىق.

( e/ {$ ?& S3 X3 ]/ t( o9 ?مەلامەت       مالاللىق،كۆڭۈلدىكى ئېغىرچىلىق، سىقىلىش، ھارغىنلىق.

مەلامەت 1) گۈزەللىك، ھۆسن 2) يېقىملىق،شېرىنلىك.

مەلەك     1) پەرىشتە؛ 2) كۆچمە م:  ناھايىتى گۈزەل؛
, `. \# l  W7 p4 w' F  x
          مەلەكۋەش-پەرىشتىدەك، پەرىشتىگە ئوخشاش.
9 c, Q/ r" J) e
مەلىك          پادىشاھ، خان، ھۆكۈمدار.

; E: n2 T( v$ C3 }: p4 v$ Pمەنسۇرھەللاجى      ئەسلى ئىسمى ھۈسەيىن. تەسەۋۋۇپ مەسلىكىدەمەشھۇر. مەنىۋى ئىشتىراق (ئۆزىنى بىلمىگەن ھالدا ھەيرەتكە چۈشۈش) ھالىتىدەھېسسىياتلىرىنى، چۈشەنچىلىرىنى زاھىرەن شەرىكەتكە زىت ھالدا سۆزلىگەنلىكى ئۈچۈنھىجرىيىنىڭ 306- يىلى قەتلى قىلىنغان.

' |; w, O$ W+ Y: [$ l6 u. vمەھ               ئاي؛ ق. "ماھ"

' v5 Y3 w2 Y/ g7 ~1 r! [مەھ پەيكەر- ئايسۈرەتلىك، ئاي سۈپەت، گۈزەل.

مەھرەم       1)بىر-بىرىگە نىكاھ راۋا بولمايدىغان ئەڭ يېقىن قېرىنداش؛ 2) ئۈلپەت، ھەمدەم،سىرداش؛ 3) خۇسۇسىي خادىم، ئىچكىي خىزمەتچى.

. }3 b, n- h! Z0 I5 S, c, p           مەھرەمى راز-سىرداش.

& u! H1 Q; `5 w$ \3 ^! \0 zمەھزۇف ئۇچۇرۇلغان،كەتكۈزۈلگەن، چىقىرىپ تاشلانغان.
1 n" O! v; m5 a: L
مەھزۇنغەملىك،قايغۇلۇق، خاپا.

مەھۋ       يوقىلىش،تۈگەش، موخۇ بولۇش. ك: ھەيرانلىقتىن ئۆزىنى يوقىتىش.

مەھۋەش          ئايغا ئوخشايدىغان، ئايدەك گۈزەل، بەكچىرايلىق.
' @6 H8 ?; D% f% ?) F* o8 c: \8 `! T/ C
مەۋزۇن        1)ئۆلچەنگەن، ئۆلچەملىك؛ 2) تۈزۈلۈشى كېلىشكەن، چىرايلىق؛ 3) ۋەزىنگە سېلىنغان،ۋەزىنلىك (شېئىردا).
- n2 ]5 p+ w5 z/ ^( q
مەئمۇرⅠ        بىرەر ئىشقا بۇيرۇلغان، ئەمر ئېتىلگەن كىشى.
9 e/ N4 ^9 v6 Q' K% z6 h
مەئمۇرⅡ        ئاۋات، ئاۋاتلىق.
& V& J+ ^7 ^5 W% i* z
مۇئەتتەر         ئەتىر ھىدى كېلىپ تۇرىدىغان، خۇشپۇراق، خۇشبۇيھىد تارقىتىپ تۇرغۇچى.
4 w- V" @' g0 ]+ u( y) ^
مۇبەمۇ(مويبەموي)    بىرمۇبىر.

مۇبتەلا   1)گىرىپتار، دۇچار بولغان، ئىلىنغان، تۇتۇلغان، بەختسىزلىككەئۇچرىغان، بالاغا يولۇققان؛ 2) ئاشىق؛دەرمانسىز،زەئىپ.

( ?: U5 C& n8 f0 H7 D6 m3 x% dمۇتەررا              تازا، يېڭى؛ بېزەلگەن، تارالغان؛تىنىق، يالتىراق.
  R, }" _2 H1 ?$ L: G+ E9 E* |
مۇترىب         1)چالغۇچى، سازەندە، ناخشىچى؛ 2) مەجھۇل م: زۆھرە (ۋېنېرا) پىلانېتىسى.
5 ^& E" G' t# S+ g0 S- V2 d
) J+ ^  ]; h- ?( j6 Xمۇتتەسىل          تۇتاش؛ كەينى كەينىدىن ؛ ئۈزلۈكسىز،داۋاملىق.
8 o# T8 M) w6 k+ ]
مۇجاۋىر            1) دائىم ئۆز جايىدا ياشىغۇچى؛ 2)مەككىدە ياكى بىرەر مازاردە تۇرغۇن بولغۇچى.

' I$ Y# N/ X- @6 Xمۇختەسەر 1)قىسقارتىلغان، قىسقارتما، قىسقىچە، ئىخچام؛ 2)قىسقىسى.

  M! J+ {- D. l4 P9 Vمۇخلىس    ئىخلاس،چىن يۈرەكتىن بېرىلگۈچى، ئىخلاسمەن.

  F( }3 E$ G0 vمۇدام   1) دائىما، ھەرچاغ؛2) مەي ، شاراب.
1 F( [: ~: s$ r+ W* z5 B
* Z2 f$ l7 V& }4 d) Bمۇددەتى     دەۋاگەر،دەۋا قىلغۇچى؛ رەقىب، دۈشمەن.

6 I/ m5 p& A( ?9 o# x$ `- hمۇرغ         قۇش، پەررەندە؛ 2) توخۇ.
7 W7 N! c; _4 y& b* ]
; S' w4 i- g0 }مۇز دابان       قەدىمكى دەۋرلەردە ئالتە شەھەر خەلقىنىڭجەنۇبتىن تەڭرى تېغىنى كېسىپ، شىمالغا ئۆتىدىغان كارۋان يولىدىكى قىش-ياز مۇزئېرىمەيدىغان خەتەرلىك، تار بىر داۋان، ئۇ ‹‹مۇز ئارت داۋىنى›› دەپمۇ ئاتىلىدۇ.ئۇنىڭ بىر يېنى تىك تاغ بولۇپ، يەنە بىر يېنى ئاستى كۆرۈنمەيدىغان قاپتال. بۇداۋان ھازىرقى ئاقسۇ بىلەن مۇڭغۇلكۈرە ناھىيىسىنىڭ شوتا يېزىسى ئارىلىقىغا توغراكېلىدۇ.
7 N! e8 [, x+ F9 }8 I) X
% p+ u! w! _2 Uمۇساپەيغەمبەر       ‹‹قۇرئانى كەرىم›› دە نامى ئاتالغانپەيغەمبەرلەردىن بىرى، دىنىي رىۋايەتلەرگە كۆرە، تۇر تېغىدا تەڭرى بىلەن سۆزلەشكەندېيىلىدۇ.

8 R2 E1 W  ?& q: C* |; \مۇساھىب          ھەمسۆھبەت، دوست، ئۈلپەت.
1 J& M' }# U$ G
. l; K6 x1 `2 E4 ^+ B( h% uمۇسەللەم ئىنكار ياكى قارشىلىق قىلىنماي، ماقۇللانغان؛تەسلىم بولۇش، تاپشۇرۇلۇش.
' u1 v: A0 u) [! u/ K1 g+ y
مۇسەممەن   1) سەككىز قىرلىق، سەككىزبۇرجەكلىك؛ 2)سەككىزلىك،ھەركۇپلېتى سەككىز مىسرالىق شېئىر.
+ T3 o. [* w, B( ]9 {! T' O: y
4 b" G6 k( t/ t1 F  C+ e- D* C! y6 b- Tمۇستەفا       1) ‹‹تاللانغان، تاللىۋېلىنغان›› دېگەنمەنىلەردە:2) مۇھەممەد پەيغەمبەرنىڭ سۈپەتلىرىدىن بىرى.

مۇستەھزاد      1) ‹‹ئون ئىككى مۇقام›› نىڭ چوڭ نەغمەقىسمىدىكى بىر مۇزىكا بۆلىكىنىڭ نامى؛ 2) ئارتتۇرۇلغان، ئارتتۇرما؛ 3) مىسرالارئاخىرىغا ئەرۇز قائىدىسى ئاساسىدا يېرىم مىسرا ئارتتۇرۇلىدىغان بىر خىل شېئىرىيشەكىل.
+ s' x5 I0 |  o& j
/ E# e: g( [2 k2 C2 D4 Bمۇشاۋەرەك      ‹‹ئون ئىككى مۇقام›› تەركىبىدىكى ئونبىرىنچى مۇقامنىڭ نامى؛ بەزى مەنبەلەردە ‹‹نشئاۋەرەك›› دەپ كۆرسىتىلگەن. بۇ‹‹يۈرەككە تىغدەك تەسىر قىلغۇچى›، دېگەن مەنىنى ئىپادىلەيدۇ.
2 A: J  J! W2 @9 `, |& f! V6 U
مۇشتاق         ئىشتىياقمەن، مەپتۇن، بېرىلگەن، ئاشىق.
0 X& j# w  @  I- ?" A/ e; _
مۇشك         1) قارا رەڭلىك، خۇش پۇراق ماددا، ئىپار؛ 2)مەجھۇل م: چاچنىڭ قارىلىقى ۋە ھىدى؛ كۆز قارچۇقى؛ 3) تۇم قارا، قاپقارا؛

2 u9 X& ~1 \( ^4 g- G' Rمۇشكى خوتەن- خوتەن كېيىكىنىڭ كىندىكىدىن ئېلىنىدىغان ساپ ۋە ئەڭ خۇش پۇراق ئىپار.

مۇشكى چىن:خوتەن ئىپارى، چىن ئىپارى.
6 N0 v: m& Z6 G. f1 o
% }# t% ]: K5 X' L. b; G1 u% |مۇغ               1) مەجۇسى، ئاتەشپەرەس، ئوتقاچوقۇنغۇچى؛
$ j" R0 y9 x0 \# E" ~$ w  v- a
                   2) كۆچمە م: مەيپۇرۇش؛

مۇغ دەيرى- 1)مەيخانا؛ 2) ئوتقا تېۋىنغۇچىلارنىڭ ئىبادەتخانىسى.

3 O! K3 o, w% L* |" wمۇغبەچە        مەيخانىنىڭ يۈگۈر-يېتىم ئىشلىرىنى قىلىدىغان خادىمى، مەي توشۇغۇچىبالا.

مۇقەددىمە       1) ‹‹ئون ئىككى مۇقام›› نىڭ چوڭ نەغمەقىسمىدىكى دەسلەپكى مۇزىكا بۆلىكىنىڭ نامى. بۇ بۆلەك ‹‹مۇقام›› دەپمۇ ئاتىلىدۇ؛ 2)ئالدىدا ماڭغۇچى (ئەسكەر)؛ 3) ئالدى بىلەن ئېيتىلىدىغان سۆز، نۇتۇق؛ ئەسەرنىڭباشلىنىش قىسمى، كىرىش سۆز.
( D2 N" x5 K' t6 L% a6 ~5 _
مۇل مەي ، شاراب، ئىچىملىك.
# [0 ]8 ~9 D% Y0 z- F
* G: a! Y' U6 ?" ?% G: Sمۇلاقات      ئۇچرىشىش، كۆرۈشۈش.

مۇنادى            چاقىرىلغان، چاقىرىق، جار سېلىش.

مۇنەققەش          نەقىشلەنگەن، بېزىتىلگەن.
( T3 R2 L* A# d- a
- y: m  ]; H6 rمۇنكىر ئىنكار قىلغۇچى، تانغۇچى، رەد قىلغۇچى، قوبۇلقىلمىغۇچى.

; I  }. w: }: B/ i" C8 G- J# Pمۇھەييا      تەييار،تەييارلانغان؛

( o8 P: e" ~, g7 ~7 Y             مۇھەييا قىلماق-ھازىرلىماق.

, U1 ~5 ^) q9 v/ X' B! o/ Gمۇھلىك     ھالاك قىلغۇچى، ئۆلتۈرگۈچى، يوق قىلغۇچى؛

             مۇھلىك سىتىز- ھالاكەتلىك، دۈشمەنلىك؛
0 X8 A3 V$ Y' j: U( O  X, J, r
$ b2 K0 ^* D* Z( E! V+ E8 u             مۇھلىك سەرار-  ھالاكەتلىكيالقۇن.

مىر: " امير < ئەمىر>" كەلىمىسىنىڭ قىسقارتىلمىسى. سۇلتان، شاھ، پادىشاھ.
; I+ B- ~9 d* a' Z
مىر غەزەب: غەزەبپادىشاھى، ئەزرائىل.

مىر شاب: يىگىتبېشى.
1 ~; n7 B9 u; U$ Y
مىر شەب: تۈنگۈزەتچىسى، جېسەكچى.

مىژگان             كىرپىكلەر.
4 p( \. _; |* F( }; f& D
8 e9 \) c/ X7 @+ J3 l) Q- Rمىسكىن       بىچارە، زەئىپ، چۈشكۈن، ھالسىز.

; w2 M6 I" S! y+ g- VمىھرⅠ   قۇياش، ئاپتاپ، كۈن.

7 `' r2 L; H" B, @' _' yمىھرⅡ    سۆيگۈ، مۇھەببەت، ئىشق.
+ n! }$ c1 P; H+ ]% \2 S2 D- s5 I: v
+ M5 W3 `3 v3 O, j* u/ jمىئراجكېچىسى       پارسچە ‹‹لەيلەئىمىئراج››، ئەرەبچە " لەيلەتۇل مىئراج " دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ھىجرىيەكالىندارى بويىچە رەجەپ ئېيىنىڭ يىگىرمە يەتتىنچى كېچىسى، شۇ كېچىدە، " مۇھەممەدپەيغەمغەر مىئراجغا چىققان " دەپ رىۋايەت قىلىنىدۇ.

1 k4 K& a5 n4 \+ Bن

; Y; S- l! L% U1 s: P3 Q- ]ناجىنس ( nâjins)    پەس، يامان؛ جىنسداش بولغان.

نارۋەن (nârwen)            خۇش قامەت ۋەيوپۇرماقلىرى ناھايىتى كۆپ بولغان بىر خىل دەرەخ.

ناسىھ (nâsih) نەسىھەتگوي، ئۆگۈت بەرگۈچى،تەربىيە بەرگۈچى.
! A. `/ B' ^6 N! L8 Y+ G
8 t+ U% j4 ^! Y( Bنافە   (nâfe)      ئىپار، مۇشك.

- k: O3 ~. S9 V, F$ B1 y  J. A/ nنافەئى تاتار: تاتار مۇشكى، ساپ ۋە خۇش بۇي ئىپار.

& ]% t: K" v! `. N  i$ B. v" e) Xناۋەك  1) كامان ئوقى؛2)مەجھۇل م: كىرپىك.

نە تاڭ: ئەجەبلىنەرلىگى يوق.
! J, Q# i( i" }0 g3 @% e$ T; I
نەرگىس           1) گۈلى كۆزگە ئوخشايدىغان بىر خىلگۈل، نەغەز گۈلى؛ بوتاكۆز گۈلى دەپمۇ ئاتىلىدۇ؛ 2) كۆچمە م: كۆز؛
6 @/ O. O* [+ f' x1 ^, Z9 J
نەرگىسى جادۇ-سېھىرلىك كۆز، شوخ كۆز، ئويناق كۆز.

نەستەرىن    ئاچ ئېچىلىدىغان بىر خىلگۈل.

نەسىم           سەلكىنشامال، مەيىن شامال، تاڭ شامىلى؛
% C- {2 K" M' i4 @( d
8 W& j) r3 @4 [& ^8 ?             نەسىمى سەبا- شەرقتىن ئەسكەن مەيىن شامال؛

             نەسىمى سەبكىر- تۈن شامىلى.

; n, e1 X3 w4 O. z; N) f! ^" qنەيسان         باھار، ئاپرىل ئايلىرى؛
1 D$ s. @/ G0 q% A5 |- a% ^
           نەيسان زۇلالى- باھار يامغۇچى.
* k( z3 {" C, i
نەغمە       1) ‹‹ئون ئىككى مۇقام›› دىكى كۈيئىسىملىرىدىن بىرى. مەسىلەن: ‹‹چوڭ نەغمە›› دېگەنگە ئوخشاش؛ 2) كۈي، ئاھاڭ، مۇقام؛3) سايراش.

7 f- _; |8 ^9 i: c- M) a. aنەفئ پايدا، مەنپەئەت؛
4 _9 ?# g0 Z  k2 n; S, F; m
بىنەفئ- پايدىسىز ؛

0 L$ ^  N4 X! I8 E# }  q% ~/ kنەفئ رەسان- پايدا يەتكۈزگۈچى؛
! ~$ Y; d+ @( S
نەفئ كۇللىي-كۆپ پايدا، تولا نەپ.
4 W5 s4 N; x. s! T
نەقي        رەتقىلىش، يىراقلىشىش، كەتكۈزۈش، قاچۇرۇش.

نەقد1)تاللانغان؛ خالىس، ساپ؛2)قىممەتباھا نەرسىلەر؛ 3)ئاقچا،قىممەتباھا ۋە تەييار ئەشيالار؛ 4)تەييار؛ دەرھال؛

ئەجناسى نەقد-قىممەتباھا ئەشيالار.

نەقدى ئەمانەت-ئامانەت قويۇلغان قىممەتلىك نەرسىلەر.

% {" N6 C. G+ z7 k6 h9 NنەقىشⅠ      گۈل، نەقىش؛

  r! Q/ y5 S+ ?, D0 O$ O      نەقىش باسماق- گۈلسالماق، باسماق؛

- v8 o& t6 L* i, S" j2 I& N      نەقشى خانەم- مۆھۈرگەئويۇلغان يېزىق، ئۈزۈك كۆزىگە ئويۇلغان مۆھۈر.
% r8 N7 [  S3 c9 h1 k
     نەقشى چىن- خوتەن نەقىشلىرى، چىرايلىق نەقىش، ناھايىتى سەلتەنەتلىك رەسىم.
& q; `3 F- d* n/ B0 h
نەقىشⅡ      كۈي، ناخشا؛

& ]' |8 q) P4 I2 e      نەۋا نەقشى- نەۋاكۈيى، مۇقامى؛
! i; w1 |4 Z3 [; k0 y' Z
8 \, W6 y% Y# X! }2 Z$ ^$ z      نەقشۇ ئەمەل باغلاماق- كۈيبەستىلىمەك، نوتا يازماق؛ ئاھاڭغا سالماق.

4 w4 B& }* ~) n8 H5 Z' e0 Qنەقشىبەندىي       خوجاباھاۋىددىن نەقشىبەند تەرىپىدىن يولغا قويۇلغان سوپىلىق تارمىقىغا تەۋە كىشى.

نەققاش:
  ~- H7 u7 P" Z7 f; Y
نەققاشى چىنى:خوتەن رەسسامى، چىن رەسىمچىسى؛

نەققاشى سۇنئ:ياراتقۇچى، اللە.
( e# K: }! @1 D5 V
( R) }! z. K# @8 ^& m# ?  r/ [نەكھەت        خۇشھىد، خۇش پۇراق.

! Q+ q7 t, ?  H% y  Pنەھار     كۈندۈز؛

  Q" z4 e2 {  z# g" [/ `نەھاران؛ كۈندۈزى، كۈندۈزدە.
, l% x( @  ~0 T$ s9 J
نەۋا      1) ‹‹ئون ئىككى مۇقام››تەركىبىدىكى ئونىنچى مۇقامنىڭ نامى؛ 2) ئاۋاز، سادا، ئۈن؛ 3) كۈي، مۇزىكا ئاھاڭى،مۇڭلۇق ئۈن؛ 4) بايلىق؛ 5) نەسىۋە، بەھرە.

نەۋادىر:نادىرلىقلار.
2 ?0 g' _. D9 ?/ _, M! K7 V( p
5 \; F7 k* |7 z, p0 O( xنەۋادىر ۇش سەباب:      ‹‹ياشلىق نادىرلىقلىرى›› ياكى‹‹ياشلىق لىرىكىلىرى››. ئەلىشىر نەۋائىنىڭ مەشھۇر ئەسىرى ‹‹خەزايىنۇل-مەئانى››تەركىبىدىكى ئىككىنچى دىۋاننىڭ نامى.

نەۋئ تۈر، جىنس؛

- a; ?, Z1 ?! t& b5 Bنەۋئى بەشەر-ئىنسان جىنسى؛
$ Y3 ~8 Z9 O) @3 G
' F9 R. k/ ]5 @) I! i6 c) qنەۋئى تاش- تاش جىنسى، تۈرى.
2 V' A+ p! j( c9 B
نۇزۇل        چۈشۈش،يۇقىرىدىن پەسكە چۈشۈش؛ قونۇش.

( f: _: V  [" C4 g. w          نۇزۇل بولماق- چۈشمەك، قونماق.
2 W# \7 |( U  [% d
2 b5 K  Y$ H* j6 C7 qنۇسخە     1) ‹‹ئون ئىككى مۇقام›› نىڭ چوڭنەغمە قىسمىدىكى بىر مۇزىكا بۆلىكىنىڭ نامى؛ 2) يېزىق، بىرەر يېزىقنىڭ ئەينەنكۆچۈرمىسى؛ 3) كىتاب، رىسالە.

' Q/ N1 J% N3 \. A+ X1 K$ lنۇشⅠ      1) تاتلىق، شېرىن تەم؛ 2) ھەسەل، بال؛
7 E+ ~# E" @/ ^$ u5 W, S
( \. m' K. L1 s; i4 J! O           نۇشى لەب-لەۋنىڭ شېرىنلىكى؛

) E) t- ?5 F! A; ]" m           نۇشى ھەيات- ھايات لەززىتى.
0 x! `$ T3 e" y; B1 A0 H
نۇشⅡ       سۆز بىرىكمىسىدە كېلىپ‹‹ئىچكۈچى›› دېگەن مەنىنى ئىپادىلەيدۇ.
: m. H; q2 _" u% ~  u
7 F/ V. [' N3 J% d3 o2 @             نۇش ئەيلەمەك- ئىچمەك.

نۇكتە             نازۇك مەنىلىك سۆز، مەنىسى چوڭقۇر،چىرايلىق، قىزىق سۆز.

نۇقتە        1) نوقتا؛ 2) خال، داغ؛ 3) ئەرەبئېلىپبەسىدە ت، ج گە ئوخشاش ھەرپلەرگە قويۇلىدىغان توچكا،چىكىت.
% u# f2 Y. B, o2 f" `& b
3 ~! p$ o' y5 \5 B" {0 Bنۇقل             مەي ئىچكەندە يېيىلىدىغانتاتلىق-تۇرۇم، زاكوسكا.

/ c: W9 k/ s# @  Yنىسار         چېچىش، چاچقۇ (ھۈرمەتلىك كىشىلەرنىڭ بېشىدىن گۈلتەڭگە-تىللا چېچىش).
/ e* s$ O6 e4 G; I# w8 `
" |( f3 X& s" v4 B" `       نىسار ئەيلەمەك- چاچقۇ چاچماق، چاچقۇ قىلماق،پىدا قىلماق.

نىشىن ئولتۇراقلاشقۇچى،ياشىغۇچى. سەھرا نىشىن-سەھرادا ياشىغۇچى.
- E2 m- @$ t( v6 @9 E. r
% U. v+ [; Q  E& [7 K1 {4 |نىگاھبان:       قارىغۇچى، كۈزەتكۈچى، قاراۋۇل،قورۇقلىغۇچى.
- n8 r9 j7 ]# c! o- S1 C4 k9 T
نىگار         1) رەسىم، سۈرەت، تەسۋىر؛ 2) ك: گۈزەل مەھبۇب،يار.
7 O- Y; r$ U; I. e9 E& e; c( F
نىھان        يوشۇرۇن،مەخپى، بۆكۈۋالغان، بېكىنگەن.
0 |2 v6 D8 ^9 U9 V
ھ

ھاتەمى تەي    تولۇق ئىسمى ئەبۇ ئادى بىننىئەبدۇللاھ بىننى سەئىد، بۇ زات ئەرەب قەبىلە باشلىقلىرىنىڭ چوڭلىرىدىن ۋەشائىرلىرىدىن بولۇپ، سېخىيلىقى بىلەن شۆھرەت تاپقان، بەزى شېئىرلىرى توپلىنىپ بىردىۋان ھالىتىگە كەلتۈرۈلگەن ۋە لوندرادا نەشىر قىلىنغان، مۇھەممەد پەيغەمبەرزامانىغىچە ياشىغان بولسىمۇ لېكىن دىدارلىشىشتىن بۇرۇن ۋاپات بولغان.
# G: I0 f; Y) j4 X
: P7 ]; a* y) hھاسىل        1) ئۈنۈم، ھاسىلات، نەتىجە؛ 2) خۇلاسە؛

& H3 A8 s! e- \1 P- s           ھاسىلى كەلام - دېمەك، سۆزنىڭ قىسقىسى، خۇلاسىسى.
7 M- B5 l: }2 J
+ Z7 K+ W% i# f% S% K6 ?: Aھافىز          1) ساقلىغۇچى، مۇھاپىزەت قىلغۇچى؛ 2) قۇرئاننىيادقا بىلگەن كىشى؛ 3) تۈرلۈك ئاھاڭلاردا ناخشا ئېيتقۇچى.

ھامۇن       كەڭ ۋە تەپتەكشى دالا، قىر، سەھرا، تۈزلەڭلىك.
1 B/ l6 k+ C! \" d# n7 D
ھەبىب         سۆيۈملۈك،دوست؛

- v2 A4 j' N  y, a9 t5 G% Xھەبىبۇللاھ: ئاللاھنىڭ دوستى، مۇھەممەد ئەلەيھىسسالامغا بېرىلگەن سۈپەت.

ھەجر       جۇدالىق،ئايرىلىش.

0 t, v4 m; }5 @# x0 J8 @6 C% Cھەشەم      1) يېقىن كىشى، بىر كىشىنىڭېېنىدا ھەر دائىم بىللە يۈرگۈچى؛ 2) قەبىلە، ئەل: 3) مەرتىۋە، دەرىجە. ،  
3 w+ B7 \; L/ p, h
ھەل 1)مۇرەككەپ ماددىنى ياكى مۈشكۈل بىر مەسىلىنى يېشىش نەتېجىسىدە قىيىنمەسىلىنى ئىزاھلاپ بېرىش؛ 2)ئېرىتىش، ھەل ياساش، ئالتۇن ياكى كۆمۈشتىن ھەل بېرىش؛ 3) كىمىيا قائىدىسىگە بىنائەن بىرەر جىسىمنى تەركىبى قىسىملارغائاجرىتىش؛ 4)ئارىلاشتۇرۇش، ئېزىش، سۇدىلەش، تويۇش.
6 Z0 n/ l+ ?: d5 V4 n
, B6 ?  a: l7 |: Xھەمراجان     ‹‹ھۇرىلىقا-ھەمراجان››داستانىدىكى باش قەھرىمان، ھۇرىلىقانىڭ ئاشىقى.
6 w3 O" `3 \7 k' I- E
6 I' b! `% q/ Qھەمل      دۈمبىسىگە ياكى بېشىغا كۆتۈرگەنيۈك.

ھەمۋار     تۈپتۈز، تۈز.
# c3 C9 s- B' R) U( r
ھەيئەت      1) شەكىل، سۈرەت، كۆرۈنۈش؛ 2)ئاسمان ۋە ئۇنىڭدىكى جىسىملارنىڭ شەكىل ۋە ھەرىكىتى توغرىسىدىكى پەن.ئاستىرونومىيە.

ھەيف ئىسىت، ئەپسۇس، ئەتتەڭ.

ھەيف ئەتمەك: ئېچىنماق

) W# i* L) K2 _% P( z' jھۇدا: ھىدايەت.

ھۇرⅠ       1) ئەركىن، ئازادە؛ 2)پاكىزە.
4 w9 `2 ?- ?% A, W. d
ھۇرⅡ    1) شەھلا كۆز، گۈزەل،جەزىبىلىك قىزلار؛ 2)  جەننەتتىكى گۈزەلقىزلار، ھۈرلەر؛
1 K# I$ P, f, ^( p  b4 O- F1 i
                ھۇرىرىزۋان- جەننەتتىكى گۈزەل قىزلار، ھۈرلەر.
" c6 q. I; P& s6 E6 R
ھۇرى ئەين      جەننەتتىكى كېيىك كۆزلۈك،ناھايىتى گۈزەل قىزلار، كۆزلىرىنىڭ قارىچۇقى بەكمۇ قارا، ئېقى بەكمۇ ئاق بولغانجەننەت قىزلىرى.
5 m! Z  D' x3 `7 `; ?% u2 j
ھۇما(ي)  ئەپسانىۋى قۇش، دۆلەت قۇشى ( رىۋايەتقىلىنىشىچە بۇ قۇشنىڭ سايىسى كىمنىڭ بېشىغا چۈشسە بەختىيار بولارمىش).
$ ^& J+ C, y5 ]; z2 T+ i
ھۇسەينىي   قەدىمكى ئۇيغۇر مۇقاملىرىدىنبىرسىنىڭ نامى. مۇقام تېكىستلىرىدە بۇ نام مۇنداق تىلغا ئېلىنىدۇ:
( u( Y/ g4 }! S$ h- C
مەقاملارنىڭئاتاسىنى ھۇسەينىيۇ، ئەجەم دەرلەر،

بۇلاردىنيۇقارىكىم پەردەئى بەيادىنى چالسام.
6 _/ B$ q! J8 D- E
« ھۈسەينىي » بىلەن « ئەجەم » نى مۇقاملارنىڭ ئاتىسى دېيشىدۇ، مەن ئۇلارنىڭمۇ يۇقىرىسى بولغان« بەياد » پەدىسىگە چالسام.( ق. ئە ئۇ م ت 2-بەت)

9 p6 G/ J6 g" U! G% D/ F3 ~ھىرس     بىرەر نەرسىگە قاتتىق بېرىلىش؛ تەمە، ئاچكۆزلۈك؛

0 {- u! s* r) t- G& g! g& R! oھىرسۇ ھەۋا: ھىرىسمەنلىكۋە ھەۋەس؛ خام خىيال، خىيالپەرەسلىك.
1 g( Q6 R$ x3 T; i6 y$ ^9 D
( X2 ?# e' l3 ^8 F  vھىجاز      1) قەدىمكى مۇقاملاردىن بىرىنىڭنامى؛ 2) ئاھاڭ، كۈي؛ 3) ئەرەبىستاننىڭ غەربىي شىمال قىسمى، مەككە ۋە مەدىنەشەھەرلىرى جايلاشقان تېررىتورىيە.

ھىدايەت: توغرا يول.

" p+ U- e5 A$ J5 @- ?ھىندۇ       1) ھىندى، ھىندىستانلىق؛ 2)كۆچمە م: قارا رەڭلىك .
4 {8 |! `2 w" ^2 r
: S& m0 Q$ \5 ~3 c8 u2 T2 y           خالى ھىندۇ- قارا مەڭ.

ئو
: ^, L8 b( b$ F) ]; S
3 p# t. D$ r1 U! t, U5 s( T5 Z* `ئوريان: يالاڭ،يالىڭاچ.

ئوريان باش: يالاڭباش.
2 m0 d: j, r% ]0 O( `
/ s* k$ f$ e, [" U4 u7 Mئوششاق: 1) ئاشىقلار، سۆيگەنلەر. 2) سەككىزىنچىمۇقامنىڭ نامى، خەلق تىلىدا، " ئوشاق" دېيىلىدۇ.

ئوغان              تەڭرى، خۇدا، ياراتقۇچى، ئاللاھ.

ئۇ
8 K+ l7 H: ~4 J+ v& b9 O
( X( o; O; m- s7 Lئۇزار              يۈز، بەت، چىراي، چېھرە؛ چېكە؛

ئۇزار ئاچماق-چىراي ئاچماق.

) V% ^- x& n/ x5 A1 yئۇلۇس           ئەل، خەلق.
) o3 ~+ u9 ]; C" l9 u5 e+ h
ئۇمم: ئانا.   
+ s$ q$ M( f- n5 Y
9 d  }8 `$ M2 |ئۇممان       ئەرەبىستاندىكى بىر دېڭىزنىڭ نامى. ئۇممان دېڭىزى.

, W! z$ h) |/ p/ c" n4 p* \# ]ئۇممۇل مۇسلىمىين: مۇسۇلمانلارنىڭ ئانىسى.
. I. P7 K8 X0 c( K/ r* l
% y3 e4 X. {, o( Lئۆ

" ?9 }2 k/ }/ g% w) r% kئۆزلۈك          مەنلىك،شەخسىيەت، ئۆزلۈك، خۇسۇسىيەت.
+ Z! k8 y! _7 d% q4 x. C
. I/ m/ U, Z) w4 L% Xئۆزھال     1)‹‹ئون ئىككى مۇقام›› تەركىبىدىكى ئالتىنچى مۇقامنىڭ نامى؛ 2) ئۆزىنىڭ ھالى-زارى، ھال-زارئېيتماق، ئۆز ئەھۋالىدىن قايغۇرماق، نالە-زار قىلماق.
* w( k+ n) ~( v! W$ b9 e
' w3 W- j) s8 O$ \' h/ nئۈ
% m/ i9 p, W. n7 O8 b6 N/ J
ئۈلفەت: دوست.

ئۈلفەت ئولماق: دوست بولماق.
  o0 L( M% v6 p% j
( M, q4 q4 F. Iئۈممەت: مىللەت.

; m' h2 V, ^0 r4 H; X, ~ئۈممەتى مۇھەممەد: مۇسۇلمان.
0 w& V, v$ P7 i2 w/ ~+ N
& G  G: S6 L+ aۋ

ۋەرەقە       ‹‹گۈلشاھ-ۋەرەقە›› داستانىنىڭ باشقەھرىمانلىرىدىن بىرى، گۈلشاھنىڭ ئاشىقى. ھىلالنىڭ ئوغلى.

  n8 u) J% B! k: g- yۋەرد                      ئەتىرگۈل.
- l6 l* a2 x1 ~! a
2 M' c! v5 T( C0 P" Kۋامىق    نورۇزاخۇنكاتىب زىيائى يازغان ‹‹ۋامىف-ئۇزرا›› ناملىق داستاننىڭ باش قەھرىمانى، ئۇزرانىڭئاشىقى.
. X7 P) N: I1 s$ r) `& K0 O% k; {
ۋەھدەت                بىرلىك، يەككە-يىگانىلىق.   

ۋەھشى            ۋەھشى، ياۋايى ھايۋان؛

ۋەھشى ۋە باغى: ياۋايى ۋە قولغائۆگىتىلگەن.

. q( I# m" Z) R2 q0 U0 Y1 Tۋەھشۇ تەير: ياۋايى ھايۋان ۋەقۇش.

ۋەيسى فىرەن       (ئۈۋەيسەل-قەرانى) ياكى ۋەيس دەپمۇ ئاتىلىدۇ.بۇ كىشى خەلىفە ئەبۇ بەكرى ۋە خەلىفە ئۆمەر دەۋرلىرىدە مەدىنىدە كۆپ ھۈرمەتقازانغان. ئۆز قەبىلىسىنىڭ ئۇلۇغلىرىدىن بولۇپ، ھەدىستە مەدھىيلەنگەن ۋەلى دەپرىۋايەت قىلىنىدۇ.
4 V  x( K, c+ K0 g8 {: l5 b) e9 R
; F; o, Y, V* y0 G# f' _: W$ V* B3 ^ۋۇسلەت؛ يېتىشىش، ئېرىشىش.
3 k# j+ Q" x; Y- ^0 \+ k5 Y5 q
ۋۇسۇل؛ ئېرىشىش؛ مەقسەتكە يېتىش. تەرىقى ۋۇسۇل: ئېرىشىشيولى.

ۋۇسۇل ئەھلى- ئېرىشكەنلەر،قوشۇلغانلار؛
0 z5 Z$ L0 V- P4 d+ z( A% d
ۋۇھۇش          ۋەھشى ھايۋانلار، ياۋايى ھايۋانلار.

, M3 b! f9 I& l  H# lۋىرد            تەركئەتمەي دائىم ئوقۇپ تۇرىدىغان دۇئا.
7 ?; b  n5 T' J9 M
ۋىرد تۇتماق: دائىمىيلىك ئىشقىلماق.

* ?2 i( N7 m, ?% T6 G3 ~+ \ئى

; `8 [( K/ I& V0 dئىبنى يەمىنجان     رابغۇزىنىڭ ‹‹قىسەسۇل ئەنبىيا)ناملىق ئەسىرىدىكى مەشھۇر ‹‹يۈسۈف ۋە زىلەيخا›› قىسسسىنىڭ باش قەھرىمانى يۈسۈپنىڭبىر ئانىدىن بولغان قېرىندىشى، ئۇكىسى.

1 j0 V- W0 b6 E  |ئىتاب قەھر، غەزەپ؛ جازا، قىيناق؛
; c8 C- O/ O: N. |. i
+ q1 G3 H& F6 h7 i1 c0 I. k6 iئىتاب ئامىز:قەھرى بىلەن، غەزەپ ئارىلاش.
0 h3 v( T9 J* r1 `/ c# L# |3 x2 d
ئىراق  1) ئۇيغۇر  ئون ئىككىنچى مۇقامىنىڭ نامى؛ 2) ئىراق دۆلىتى. 3)يىراق، ئۇزاق.
; p4 j, V# {% d4 j
ئىرشاد   توغرا يول كۆرسىتىش.

& }, D+ M& A% ]7 Rئىسار               بېغىشلاش؛ئىنئام قىلىش؛ تەقدىم قىلىش.

ئىسفىھانچە قىلىچ      ئىسفىھانچە ياسالغان قىلىچ،ئىسفىھان قىلىچى، ئېسىل ۋە ئۆتكۈر قىلىچ.
  N7 a8 {- e* i$ p/ d
ئىسكەندەر   ئىسكەندەر زۇلقەرنەين؛ ئەلىشىرنەۋايىنىڭ مەشھۇر ئەسىرى ‹‹خەمسە›› تەركىبىدىكى ‹‹سەددىي ئىسكەندەر›› ناملىقداستاننىڭ باش قەھرىمانى. ‹‹ئابىھاياتنى ئىزدەپ خىزىر پەيغەمبەر بىلەن زۇلمەتكەكىرگەن بولسىمۇ، لېكىن بۇ سۇنى ئىچىشكە مۇۋەپپەق بولالمىغان›› دەپ رىۋايەتقىلىنىدۇ.
* p9 _" {: W4 I. X1 f1 B7 u7 E
ئىسمائىل لەقىمى ‹‹زەبىھۇللاھ››.  رابغۇزىنىڭ‹‹قىسەسۇل ئەنبىيا›› ناملىق ئەسىرىدە ئالاھىدە تەسۋىرلەنگەن پەيغەمبەرلەردىن بىرى.ئىبراھىم پەيغەمبەرنىڭ ئوغلى. " ئىبراھىم ئۆز ئوغلى ئىسمايىلنى اللە يولىداقۇربانلىق قىلماقچى بولىدۇ. سەبى ئىسمايىلمۇ چىن دىلىدىن رازى بولىدۇ. قۇربانلىققىلىش ئالدىدا اللە ئىسمائىلنىڭ ئورنىغا جەننەتتىن كۆك بىر قوچقارنى ئەۋەتىدۇ.قوينى قۇربانلىق قىلىش شۇنىڭدىن قالغان " دەپ رىۋايەت قىلىنىدۇ.                       

* ?+ a; a6 j4 u1 n5 j- Cئىسمى ئەئزەم   ئەڭ ئۇلۇغئىسىم، اللەنىڭ ئىسمى؛ بىرقانچە خاس ئايەتنىڭ نامى.
5 q/ p( [* f6 w5 k8 n# i/ c
ئىشرەت ئەنگىز 1) سۇلتان ئابدۇررەشىد خاننىڭ خانىشى، مۇقامشۇناس خانىش ئاماننىساخانئىجاد قىلغان مۇقامنىڭ نامى؛ 2) شادلىق قوزغىغۇچى، ياشاتقۇچى.

ئىفشا                پاش قىلىش، ئېچىش، ئاشكارىلاش.

5 n4 K7 B# v9 Yئىفشا ئەيلەمەك: پاش قىلماق، ئېچىپ تاشلىماق.
! z- k# M! E. Q3 ?7 m8 U+ i. I3 r
ئىنتىخاب    تاللاش، شاللاش، سايلاش.

ئىنتىخاب ئەيلەمەك: تاللىماق، سەيلىمەك.

8 v/ b# {! G2 S( h8 ^7 Vئىنتىخاب ئەتمەك: تاللىماق.
: L' t+ w1 x: h
ئىئتىماد               ئىشەنچ، تايانچ.

ئىئتىمادلى ئىنسان: ئىشەنچلىك ئادەم.

- ~1 p6 P. \4 j7 Z1 X% xئىئجاز مۆجىزە كۆرسىتىش، مۆجىزىلىك،مۆجىزە؛

  ئىئجاز ئەھلى-مۆجىزە كۆرسەتكۈچىلەر ، مۆجىزىكار كىشىلەر ، پەيغەمبەرلەر.

ئىنتىخاب ئەيلەمەك-سايلىماق، تاللىماق، تاللاپ چىقماق.
( ~% u/ \, w+ j# p/ X" Y
1 M  Q  T' l+ s# W; Rئىيسا ‹‹قۇرئانى كەرىم›› دە نامى كۆرسىتىلگەن پەيغەمبەرلەردىن بىرى، رابغۇزىنىڭ‹‹قسسەسۇل ئەنبىيا›› ناملىق ئەسىرىدە رىۋايەت قىلىنىشىچە، ئىيسا پەيغەمبەر بى بىمەريەم ئانىنىڭ ئوغلى بولۇپ، بىر " سۈف!" قىلىش بىلەنلا ئۆلۈكنىتىرىلدۈرەلەيدىغان مۆجىزىلىك خىسلەتكە ئىگە بولغانلىقىدىن ‹‹رۇھۇللاھ›› دەپئاتالغان.                                                

9 D/ @7 Z: U5 m' bي

ياخۇد:ياكى، ياكى بولمىسا.

يادا تاش     1) رىۋايەتلەرگە قارىغاندا، بۇتاشقا قان چاچرىسا يامغۇر ياغقىدەك، قەدىمكى زاماندا قۇرغاقچىلىق بولۇپ قالغۇدەكبولسا، كىشىلەر قوي-كالىلىرىنى ئۆلتۈرۈپ، قېنىنى يادا تاش ئۈستىگە تامغۇزىدىكەن.شۇنىڭ بىلەن يامغۇر تىلەيدىكەن؛ 2) قەدىمكى زامان كىشىلىرى ئالتۇننىڭراست-يالغانلىقىنى بىلىش ئۈچۈن ئۇنى يادا تاشقا سۈركەيدىكەن، شۇنىڭدا ئالتۇننىڭراست-يالغانلىقى مەلۇم بولىدىكەن.

ياراتىغ            يارىتىلىش،ياراتماق (تەڭرىگە خاس).

& p0 z1 i. J: S$ ]6 Aيا رەب: ئەي ئىگەم، ئەي پەرۋەردىگارىم، ئى ئاللاھىم.
' n' p. L; Q6 p3 h' H. Y, q
يارىم ساقى     1) ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى تەركىبىدىكى بىر مۇزىكا بۆلىكىنىڭ نامى؛2) مەي تۇتقۇچى، شاراب سۇنغۇچى (مۇھەببەت شارابى بىلەن مەست قىلغۇچى) يار.

" h  L* ]& X; S" Qيازىلماق          1) يېشىلمەك، بوشىماق، يېيىلماق؛ 2)يېزىلماق، يېزىلىش، پۈتۈلۈش.
' m6 O; s% S# q- n
) I; I9 G) e: G  bياستانماق باشقويماق، ياستۇق قىلىپ ياتماق، تايانماق، يۆلەنمەك، تەكىيە قىلماق؛
, N. B) o* R3 P+ B5 p7 \
كۈل ياستانماق-كۈلگە باش قويماق، كۈلگە مىلىنىپ ياتماق؛ خاراب بولماق، خارۇ زارلىق.
4 d* M$ F& C1 ]
, c0 K. K1 O& X, Nياسۇمەن:     ياسىمەنگۈلى ( خۇش پۇراق، ئاق ۋە سېرىق رەڭدەئېچىلىدىغان بىر خىل گۈل).
4 }+ d0 v, ]/ ?0 c' U+ M
يەمەن:       1) ئەرەب دىيارىدىكى بىرۋىلايەتنىڭ نامى؛ 2) ك. روناق تاپمايدىغان يەر.

‹‹كۆرۈپ گۈلتەك يۈزۈڭ رەڭگىنى كۆزدىن يۈز چەمەنبولدى،

    ئەقىف ئەزنىڭنى كۆرگەلى كۆزۈم ھالى يەمەن بولدى››.
" N+ a7 ^2 @' N1 f, r# A: o
/ H2 b, v$ d! Y; `) S+ u1 c2 [6 Z) rسەككاكى

$ c0 w: `! w8 m! |. q* ^يەئقۇب: ‹‹قۇرئانى كەرىم›› دە ئىسمى تىلغا ئاتالغان پەيغەمبەرلەردىن بىرى.ئىسھاق پەيغەمبەرنىڭ ئوغلى، ‹‹يۈسۈف ۋە زىلەيخا›› داستانىنىڭ باش قەھرىمانىيۈسۈپنىڭ ئاتىسى. " ئوغلى يۈسۈپتىن ئايرىلىپ، ئۇنىڭ پىراقىدا 40 يىل ياشتۆككەن " دەپ رىۋايەت قىلىنىدۇ.
; l: n% m, u: q4 n6 q
يۇسۇف:        يەئقۇبپەيغەمبەرنىڭ ئوغلى. رابغۇزىنىڭ ‹‹قىسەسۇل ئەنبىيا›› ناملىق ئەسىرى تەركىبىدىكى‹‹يۈسۈف ۋە زىلەيخا›› داستانىنىڭ باش قەھرىمانى، زىلەيخانىڭ ئاشىقى.
# z  b1 N7 Y" g& r
# X9 T5 K( c9 m3 U7 F" rيۇسۇفبەگ:      ‹‹يۈسۈف ۋە ئەھمەد›› داستانىنىڭباش قەھرىمانى، ئەھمەد بەگنىڭ ئاكىسى.

دىتال

 

                                                   كىرگۈزگۈچ ئايال بالا پەن ئىللىق

ئوقيا

رەھمەت