سېرىق ناچار ئادەتلەر بىلەن خوشلىشىپ،مەدىنىيەتلى ...لۇغەت

تازا

خەۋەر
1 K. h0 `4 f6 q0 P/ M# z1 s+ L8 d1 Kناچار ئادەتلەر بىلەن خوشلىشىپ،مەدىنىيەتلىك كىشىلەردىن بولايلى.
% i" V7 y- G7 P
2 o; [0 r3 v9 m3 @6 w( W" U# k
; l9 `6 e3 y/ u2010-يىلى5-ئاي
4 K  y/ q; o. f. N7 J* z2 d
ئۆمەر ئادىل


' ]- ?! c; _9 O. `7 L- U/ P
) z: U" |8 c3 n* o  ?: M       
ناچار ئادەتلەر بىلەن خوشلىشىپ،مەدىنىيەتلىك كىشىلەردىن بولايلى
ئىنسانىيەت ھاياتلىق ئىلمىنى تەتقىق قىلىپ،ھاياتلىق ئۈستىدە ئىزدىنىۋاتقان،ھاياتنى قەدىرلەپ،ئىلمى ياشاش كىشىلەرنىڭ تۇرمۇش ئىھتىياجىغا سىڭىپ كىرىۋاتقان،مىللەتلەر ئىتىپاقلىقى ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ ئورتاق گۈللىنىشى،راۋاج تىپىشى ۋەتارىخ سەھنىسىدە مەۋجۇتلىقىنى ساقلاشتىكى ماددى ۋە مەنىۋى ئاساس بولۇپ،ھەركەتلەندۈرگۈچ كۈچكە ئايلىنىۋاتقان،دۆلەتنى قانۇن-تۈزۈم ئارقىلىق ئىدارە قىلىش بىلەن ئەخلاق ئارقىلىق ئىدارە قىلىش ئۆز-ئارا بىرلىشىۋاتقان مۇشۇنداق بىر دەۋىردە ئادەملەرنىڭ مەدىنىيەت،ئەخلاخ ساپاسىغا قويىلىدىغان تەلەپ ئۆزلۈكسىز ئىشىپ بارماقتا.بۈگۈنكى دەۋىرتەرەققىياتى يۇقۇرىساپالىق، بىلىملىك، ئەخلاقلىق، مەدىنىيەتلىك كىشىلەرنىڭ بولشىنى تەلەپ قىلىۋاتىدۇ
" ^- y2 L6 K! D8 x9 Y/ y. [بىزدەۋىر تەلىپىگە ئۆزىمىزنى ماسلاشتۇرىمىز دەيدىكەنمىز ئەلۋەتتە كۆپرەك ئۆگىنىشىمىز گە،كۆپرەكئىزدىنىشىمىز گە،ئۆزىمىز ئۈستىدە ئويلىنىپ كۆرىشىمىز گە توغرا كىلىدۇ.شۇڭا مەن بۇيەردەيولداشلار بىلەن ئىسىل ئەنئەنىمىزگە ۋارىسلىق قىلىپ،ناچار ئىللەتلەرنى تاشلاپ،جۇڭخۇئا مىللەتلىرىشانلىق مەدىنىيىتى ئۈچۈنھەسسە قوشايلى دىگەن تىمىنى چۆرىدەپ ئىددىيە ئالماشتۇر ماقچىمەن.
يولداش لارغا مەلۇم ئۇلۇغ ۋەتىنىمىز دۇنيادىكى ئەڭ بۇرۇن تەرەققى قىلغان ئەللەرنىڭ بىرى.ئىلىمىزنىڭ يازما خاتىرە قالدۇرغان تارىخلا 5مىڭ يىلدىن ئاشىدۇ.ئۇزۇنتارىخى تەرەققىيات داۋامىدا ئىلىمىزدىقى ھەرمىللەت خەلقىبىرلىكتە رەڭگا- رەڭمەدىنىيەتنى ياراتتى.بۇخىل مەدىنىيەتجۇڭخۇئا مىللەتلىرىنىڭئۇلۇغ ئىجادىيەت جەۋھىرى بولۇپ ھىساپلىنىدۇ.
/ H0 [6 j# e$ u  e" w" L2 r) T! W# k, eھەرقايسى مىللەتلەرنىڭجايلىشىش رايۇن ئالاھىدىلىگى،دىنى ئىتىقاتى،تاشقى ئالاقىسىقاتارلىقلارنىڭ ئوخشىماسلىقى تۈپەيلى مىللەتلەر ئوتتۇرسىدا ئوخشىمىغان پەرىقلەرمۇ ساقلىنىپ تۇردى.مانا مۇنداق بى”خىل مەدىنىيەت كىشىلەرنىڭ جاپالىق ئەمگىكى جەريانىدا بارلىققا كىلىپ،پارلاق نۇر چاچقان ھەتتا دۇنيا مەدىنىيىتىگە ئۆچمەس تۆھپىلەرنى قوشقان ۋاقىتلىرىمۇ بولغانىدى (مەسىلەن:4چوڭ كەشپىيات)
لىكىنئىنسانىيەت ئۆزىياراتقان مەدىنىيەتنى مەلۇم مەنپەئەتنىڭ تۈرىتكىسىدە ۋەيران قىلىۋەتكەن چاغلىرىمۇ بولغان.شۇنىڭغا ئەگىشىپ يەنەيىڭى مەدىنىيەت ئىزنالىرىمۇ مەيدانغا كىلىپ،دەۋىر تەرەققىياتى ۋە كىشىلەر ئىڭىغابەلگۈلۈك تەسىرلەرنى كۆرسەتكەن.مانا بۇ تارىخ  تارىخ –شەيئى ۋە ھادىسلەرنى بارلىققا كەلتۈرىدۇ،ئۆزگەرتىدۇ تەرەققى قىلدۇرىدۇ،يوقىتىدۇ.
* F: R1 h4 t4 f" [0 ^7 N: ]بىز تارىختىن قىپقالغان ئاجايىپ-غارايىپ ھىكايە-چۆچەك، رىۋايەت، ئەپسانىلەردىن ئەجداتلىرىمىزنىڭ يىراقتارىختىكى مەدىنىيەت ئىزنالىرىنى كۆرسەك.ئىنسانلارنىڭ ئايغا چىقىپ،ئالەم بوشلىقىنى كىزىپ يۈرگەنبۈگۈنكى زامانىۋى دۇنيادائەشۇ شانلىق دەۋىر لەرنىڭ بىزگە قالدۇرغان يالدامىلىرىدىن ئۇلار بىسىپ ئۆتكەن ئىزنالىرىنى تاپالايمىز ئەلۋەتتە،
6 t* x& E6 P  u" u* V$ w$ r7 Gرايۇنىمىز شىنجاڭ ئەزەلدىن كۆپ مىللەتلىك رايۇن بولۇش سۈپىتى بىلەنبىرگە يەنەكۆپخىل دىن بىرگە مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان ۋە تارقالغان رايۇن بولۇپ ھىساپلىنىدۇ.تارىخ ماتىر ياللارغا ئاساسلانغاندا شىنجان رايۇنىدا ياشىغان قەدىمكى كىشىلەر،يىراق قەدىمقى دەۋىر لەردىنلا ھەرخىل ئىپتىدايى دىنلارغا،تەبىئى نەرسىلەرگە ۋە ئەجداتلىرىغا چوقۇنۇش ئىچىدە ئۆتكەن.ھازىرمۇ بۇخىل دىنلارنىڭ بەزى قالدۇق ئادەتلىرى مەۋجۇت.مەسىلەن: رەمباللىق،پىرىخونلۇق،جخنكەشلىك،ئوتلاپ قىقىش،نوكچا قاداپئوت يىقىش،مازارلارغا تىۋىنىپ،مازارلاردا تۈنەش...قاتارلىقلار.
; D( N% f' q$ ^0 p+ w3 A3 Sكۆپخىل دىنلارنىڭ بىردائىرە ئىچىدە بىرگە مەۋجۇت بولۇپ تۇرىشى ھەرگىزمۇتىنىچلىق بىلەن ئىشقا ئاشىدىغان ئىش ئەمەس.ئالايلۇق:مىلادى توققۇزىنچى ئەسىرنىڭ ئاخىرى قارىخانىلار سۇلالىسىدىن ساتۇق دىگەن كىشىئالدى بىلەن ئىسلام دىنىغا كىرىپ،دىننى ۋاستە قىلىپ،مۇرىت توپلاپ10-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىدا قارىخانىلار ھاكىمىيىتىگە ھۆكۈمرانلىق قىلىۋاتقانتاغىسى ئوغۇلچاقنى مەغلۇپ قىلىپ،ئۇنى ئۆلتۈرگەندىن كىيىن ھاكىمىيەت بىشىغا چىقىپ،ئۆزىنىسۇلتان سۇتۇق بۇغراخان دەپ ئاتاپ،ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈپ،مىلادى960-يىلىئىسلام دىنىنى دۆلەت دىنى قىلىپ،بۈگۈنكى شىنجاڭنىڭ غەربى قىسمى رايۇنلىرىدىكى قارى خانىلار سۇلالىسىغا قاراشلىق پۇقرالارنىڭ بۇددا دىنىغا داۋاملىقئىتىقات قىلىشىغا يول قويمىغان.ئۇ يەنە40نەچچە يىللىق دىنى ۇرۇش ئارقىلىق مىلادى 1001-يىلى بۇددا دىنىغا ئىتىقات قىلىدىغان ئۇدۇن(خوتەن)لىي جەمەتى خانلىقىنى يوقىتىپ،(ۋاجرا جەمەتىدىن بولغان ۋىسارا تەڭرى خاننى)ئىسلام دىنىنى تارىم ئويمانلىقىنىڭ جەنۇبىدىكى جايلارغا تارقاتقان دىمەك:دىنلارنىڭ ئۆزلىرىگە مۇرىت كۆپەيتىش،مەۋجۇتلىقىنى ساقلاش،ھاكىمىيەتنى ئىگەللەش جەريانىدا ئۈزلۈكسىز ھالدا تۈرلۈك ۋاستىلارنى قوللىنىپ،زوراۋانلىق قىلىش، كىڭەيمىچىلىك قىلىش ئارقىلىق شىنجاڭدىكى ھەرقايسى مىللەتلەرنىتالان-تاراج قىلىپ، نامراتلىقتا قالدۇرسا يەنە بىر تەترەپتىنئۆزىدە بار بولغان مەدىنىيەت، ئىتىقات پورماتسىيىسىنى كىشىلەر ئىڭىغا سىڭدۈرۈپ تۇرغانلىقتىن كۆپ مىللەت توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان،كۆپخىل دىن تەڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان مۇنداق بىر رايۇندا ئەبجەش مەدىنىيەت ئىزنا لىرىنى ئاسانلا تىپى ۋالالايمىز.
مانا مۇشۇنداق ھەرخىل دىنلارنىڭ ئورۇن تالىشىش ئۇرىشى ھەرقايسى يەرلىك بەگلىك،خاقانلىق، سۇلالىلارنىڭ بىر-بىرىگە بولغان جازا يۈرىشى ۋە دىننىڭ ھاكىمىيەت بىشىغا چىقىپ كونتىرۇل قىلىشى شۇنداقلا جايلاردا يۈزبەرگەن تۈرلۈك تەبىئى ئاپەت،تارقىلىش چان ۋابا كىسەللىرى ۋە رايۇنىمىزنىڭ جۇغراپىيىلىك ئالاھىدىلىگى تۈپەيلى بىز ياشاۋاتقا بۇ ماكاننىڭ ئىختىسادى ئاساسى ئاجىز، مەدىنىيىتى ئەبجەش ھالەتتە بىر قەدەر ئارقىدا قالغان.بولۇپمۇ پىئۇدال خوراپى ئىددىلەرنىڭ تەسىرىدە ئۇزاققىچە بىكىنمە ھالەتتە تۇرغانلىقىمىزدىن يىڭىلىققا كۆچۈش،باشقىلارنىڭ ئىلغار مەدىنىيىتىنى قوبۇل قىلىشقا جۈرئەتقىلالماي كەلدۇق.ھەتتا بۈگۈنكى كۈندىمۇ ئىلغار مەدىنىيەتنىڭ بۆشىكى بولغان، ئەتراپقا قۇياش نۇرىدەك مەدىنىيەت نۇرلىرىنى تارىتىدىغان،ئىلىم-پەن،مەدىنىيەت جەھەتتە ئالاھىدە تىلغا ئىلىنىپ تەرىپلىنىدىغان مەكتەپلەردىمۇ يىڭى مەدىنىيەت، يىڭى ئىددىيىنى ئومۇملاشتۇرماق تولىمۇ تەسكە توختا ۋاتىدۇ.
مەكتەپلەردە يىقىنقى يىللاردىن بۇيانباش كىيىمىنى ئىلىۋىتىش،يوپكا كىيگەندە ئىشتان كىيمەسلىك،پاكىزە رەتلىك بولۇشنى كۆپ تەكىتلەپ كىلىۋاتىمىز بىراق ئايرىم ساندىكى ئوقۇتقۇچى، ئوقۇغۇچىلاردا كونا خوراپى ئىددىيىنىڭ تەسىرىمۇ ياكى باشقا سەۋەپ بارمۇ سۆز ھەركەتكە ئايلانمايۋاتىدۇ.ئۇنىڭ ئەكسىچە بەزىلەر گەپ-سۆز،يۈرۈش-تۇرۇشتا مەدىنى بولالمايۋاتىدۇ،بەزىلەربولسا ئاجايىپ-غارايىپ كىيىنىپ،يىرىم يالىڭاچ ھالەتتەكىەشىلەرنى ئۆزلىرىگە جەلىپ قىلىپ،تاماشا قىلىش ئوبىكتىغا ئايلىنىپ قالسا يەنە بەزىلەرنەچچە يىرى يىرتىق،يەڭ پەش-پۇشقاقلىرى چاڭگىلىشىپ تۇرغان كىيىملەرنى كىيىپ،ئەينى زاماندىكى ئاشىق-دىۋانىنى ئەسلىتىدۇ.بەزىلەر چاچلىرىنى بوياپ،سىرىكچىدەك قىنىق گىرىمقىلىپ،زىبۇ-زىننەتلەرنى بولىشىغا ئىسىپ،يىندىستانلىق ئۇسۇلچىلاردەك ياسىنىۋىلىۋاتىدۇ بىرسائەتلىك دەرىسنى جايلاپ ئۆتەلمەي سىنىپتىن يىغلاپ چىقىدىغان مانا مۇشۇنداق بىرقىسىم ئوقۇتقۇچىلارغا گەپ ئۆتمەيۋاتىدۇ.ئوقۇغۇچىلار ئۇلارنى دوراپ،باش كىيىمىنى ئىلىش، مەكتەپ پورمىسى كىيىش،ئاددى ساددا مەدىنى يۈرۈشنى رەت قىلىۋاتىدۇ.ئۇيغۇر تىلىدىكى بەزى سۆزلەرنىڭ ئورنى ئۆزگىرىپ،گەپ-سۆزلىرىمىز سەتلىشىپ سالاملىشىش،خوشلىشىش،مىھمان چاقىرىش،ئۇزىتىش،ئويۇن ئويناش، تۇرمۇش كەچۈرۈش جەھەتلەردىكى بەزىلەرنىڭ ئىشلەتكەن سۆزى ۋە پوزىتسىيەسىدىن ئادەم سەسكىنىدۇ.بىز ئادەم تەربىلەيدىغان ئۇستازلار بولغانلىقىمىز ئۈچۈن كەلگۈسى ئىز باسارلىرىمىزنىڭ،مىللىتىمىزنىڭ مۇنداق ناچار ئەخلاقلىرىنى تۈزىتىشىمىزكىرەككى ھەرگىزمۇ زاۋاللىققا يۈزلىنىپ،خاراپ بولىشىغا قاراپ تۇرساق بولمايدۇ.دۇنيادىكى مىللەتلەر ئىلغار مەدىنىيىتى،ئىلغار پەن-تەخنىكىسى ئارقىلىق دۇنياغا تونىلىۋاتىدۇ.بىز بىر مەدىنىيەت تارقاتقۇچى ئۇستاز بولۇش سۈپىتىمىز بىلەن گەپ-سۆزىمىز باشقىلارغاقارىغاندا ئىلمى، مۇلايىم،يىقىشلىق ۋە قايىل قىلىش كۈچىگە ئىگە بولىشى،كىيىم-كىچەك،يۇرۇش تۇرىشىمىز باشقىلارغا ئۆلگە بولىشى،سالاپەتلىك مەدىنى بولىشى كىرەك.
بىز باشقىلارنى باشقۇرالمىساقمۇ،تەشكىللەپ ئۆزگەرتىش ئىلىپ بارالمىساقمۇ ئوقۇغۇچىلىرىمىزنى مەكتەپتە ئادەتلەندۈرۈپ،جەمىيەتكە بەلگۈلۈك تەسىر كۆرسىتەلەيدىغان قىلىپ تەربىلەپ چىقالىساق.تەدرىجى ھالدا سۆزىمىز ھەركەتكە ئايلىنىپ،جەمىيەتتە ئومۇملىشىدۇ.بىز بۇنىڭ ئۈچۈن ئالدى بىلەن ئۆزىمىزنى ئىسلاھ قىلىشىمىز،ئۆزىمىزدىن ئۆزىمىز ئۆگىنىشىمىز،ئۆزىمىزدە بار بولغان مەدىنىيەت ئىتىكىسىنىڭ ياخشىلىرىنى،ئىلغارلىرىنى تاللاپ،ئىلغارلىق دەرىجىسىگە كۆتىرىشىمىز،ناچار ئۆرپە-ئادەتلەرنى شاللاپ،قىلىپ،رامكىدىن قۇتۇلۇپ،باشقىلارغا ئۆلگە بولىشىمىز كىرەك.
6 q3 ~( Q9 a& {ئوقۇتقۇچى ئۇستازلار بالىلارنىڭ ئۆلگىسى.مەكتەپلەردە ئالدى بىلەن ئىشنى ئوقۇتقۇچىلاردىن باشلاش،نەتىجىنىئوقۇغۇچىلاردىن كۆرۈش كىرەك.ھازىر ئەمەس بۇرۇنمۇ شۇنداق ئىدى.بەلكىم كەلگۈسىدىمۇشۇنداق بولىدۇ.
ئىنسانلار 21-ئەسىرگە قەدەم قويغان بۈگۈنكى كۈندىمۇ يالاڭ ئاياق توپىلىق يولدا مىڭىپ،يامان بولىشىدىن قورقۇپ، باشكىيىمىنى ئالالماي،بىكىنمە ھالەتتە يۈرسەك كىممۇ بىزنى كۆزگە ئىلا.بىزنىڭمۇ باشقا مىللەتلەرگە ئوخشاش ئىلغار مىللەتلەر قاتارىدا تۇرغىمىز،ئىلىم-پەن مەدىنىيەتنىڭ يۇقۇرى پەللىسىدە تۇرۇپ،ئۆزىمىزنى دۇنياغا تونۇتقىمىز ،ھەتتا دۇنيادىكى مىللەتلەرگە بەلگۇلۈك تەسىر كۆرسەتكۈدەك بىلىم-ماھارەتلەرنى ئىگەللىگىمىز،مەدىنىيەتتە كورىيىنى بىسىپ چۈشكىمىز،ئۇنۋىرسال ساپا ۋە سودا مەدىنىيىتىدە يەھۇدىلاردىن ئىشىپ كەتكىمىز بار.بىراق بىزدىكى كاجلىق، بىكىنمىلىق،ھورۇنلۇق،ئاللاغا تەۋەككۇل قىلىپ،رىزىقنى تەڭرىدىن تىلەپ يىتىش خاھىشى تۈگىتىلمەيدىكەن بۇ بىزنىڭ تەسەۋۋۇرىمىز ئەخمەق تالىپنىڭ شىرىن چۈشىگە ئايلىنىپ قالىدۇ خالاس.
$ G3 Z, @$ O/ V& E' X0 ]بىز مەدىنىيەتكە تەبىر بەرگەندەئىنسانلارنىڭ ئىژتىمائى تۇرمۇشىغا مۇناسىۋەتلىكئىددىيە نەزىرىيە،ئەخلاق-پەزىلەت،ئەدىبىيات-سەنئەت،پەن- مائارىپ قاتارلىقمەنىۋى جەھەتلەردىكى مەزمۇنلارنىمەدىنىيەت دەپ چۈشىنىپ كىلىۋاتقان.ھازىريەنە سىياسى،ئىختىسات جەھەتلەردىكى مەدىنىلىك تەكىتلىنىۋاتىدۇ.شۇڭامەدىنىيەت كىشىلەرنىڭسىياسى،ئىختىسادى،ئىژتىمائى ئالاقە تۇرمۇش سىستىمىسىغاچوڭقۇر سىڭىپ كەتكەن بولىدۇ. ئۇ ئىنسانىيەت جەمىيىتى ناھايىتى ئۇزاق تارىخى تەرەققىيات جەريانىدا ئىجات كىلغان ماددى ۋە مەنىۋى بايلىقتىن ئىبارەت.بىز مەدىنىيەت جەھەتتە يىڭىلىققا ئىنتىلىش،يىڭىلىقنى قوبۇل قىلىش ۋە يىڭىلىق يارىتىش داۋامىيدا ئەژداتلىرىمىز بىزگە قالدۇرۇپ كەتكەن مەدىنىيەت بايلىقلىرىمىزغا ۋارىسلىق قىلىشىمىز،تەرەققى قىلدۇرىشىمىز،ئۆزگەرتىپ ئۆزلەشتۈرىشىمىز ۋە يىڭى مەدىنىيەت نەتىجىلىرىمىزنى تۆھپە قىلىپ قوشىشىمىزغا توغرا كىلىدۇ.بىزنىڭمۇ دۇنياغا ۋە دۇنيا مەدىنىيىتىگە تەسىر كۆرسەتكەن ئۇلۇغ ئەدىبى ئەسەرلىرىمىز(قۇتاتغۇ بىلىگ)،مەشھۇر مۇزىكا ئەسەرلىرىمىز(12مۇقام)،يەرلىك ئالاھىدىلىككە ئىگەقول ھۈنەر سانائەت بۇيۇملىرىمىز (كۇلال چىلىق،كارىز چىلىق،سەگەز چىلىك،...) بولغان.لىكىن بۇ ئۆتمۈشكە تەۋە.ئۇنىڭدىن باشقا يەنە بىزدە ئاتا-بوۋىلىرىمىز دىن قىپقالغان چوڭلارنى ھۆرمەتلەش،كىچىكلەرنى ئىززەتلەش،ئاسراش،ئاتا-ئانا ۋە چوڭلارنىڭ خىزمىتىنى قىلىش،بىقىش، قورامىغا يەتمىگەن پەرزەنتلەرنى ئاتا-ئانىلار ۋە ھامىلار بىقىپ،قاتارغا قوشۇش، خوشنىلار ئارا ئىناق –ئىتىپاق ئۆتۈش،ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ ئىتىقادى ،ئۆرپە-ئادىتىگە ھۆرمەت قىلىش، ياخشى نىيەت،ياخشى مەخسەتتە دىققانچىلىق،كەسپى تىجارەت قىلىپ، پۇل،مال-دۇنيا يىغىش،كۆلچىپىش،يول كۆرۈك ياساش،ئېرىق-ئۆستەڭ چىپىش،كىسەللەرنى يوقلاش،ياخشى خۇيلۇق،ياخشى سۆزلۈك،ياخشى تەبىئەتلىك بولۇش،مىھماننى ياخشى كۈتۈش،ئۇرۇق-تۇققانلارنى يوقلاش، بىلىم ئىلىش، بىلگەننى باشقىلارغا ئۆگىتىش،مۇساپىر غىرىپ، غىرىپ –مىسكىنلەرگە،تۇرمۇشتا قىينچىلىققا يولۇققانلار ياردەم بىرىش،مەكتەپ، ھويلا-ئارام،باغ-ۋاران بەرپاقىلىپ،پەرۋىش قىلىش قاتارلىق ئىسىل مەدىنىيەت ئاساس لىرىمىز بار.لىكىن مىللىتىمىز ئىچىدە ئوغۇرلۇق قىلىش،قىمار ئويناش، زەھەر چىكىش،كىچىكلەرنى،ئاجىز،قىرى،مىيىپ،ئىگە-چاقىسىزلارنى بوزەك قىلىش،توپلىشىشىپ جىدەل قىلىش،يول توسۇپ،بۇلاڭچىلىق قىلىش،گورۇھ ئۇيۇشتۇرۇپ،گورۇھۋازلىق يۇرتۋازلىق كىلىش،ئەل ئىچىنى بۇزۇش، ئىتىپاقسىزلىق پەيدا قىلىپ، بولگۈنچىلىك سىلىش،ئۆزىنى دەپ باشقىلارنى زىيانغا ئۇچرىتىش،ھەشەمەتچىلىك قىلىپ، ئۆزىنىڭ بايلىقى ۋە ئارتۇق چىلىقىنى كۆز-كۆز قىلىش،بالدۇر مۇھەببەتلىشىش، كۆپخوتۇنلۇق بولۇپ،قانۇنغا خىلاپلىق قىلىش،پىلاندىن ئارتۇق پەرزەنىت كۆرۈپ،سىياسەتكە خىلاپلىق قىلىش،قىرى ئاجىزلارنى تاشلىۋىتىش،ئەرلەرنى ئەزىزلەپ،ئاياللارنى خارلاش،ئادەم بىدىكىلىق قىلىش،چوڭ يەپ-چوڭ ئىچىپ،ئىسراپخورلۇق قىلىش،پال سىلىپ رەمباللىق قىلىش،شەھۋانىلىق قىلىپ، ئىپپەت نۇمۇسىنى سىتىش،باشقىلارنىڭ ئەمگەك مىۋىسىگە ھۆرمەت قىلماي قەمىيەت تەرتىۋى ئىنتىزامى مال-مۈلكىنى بۇزۇشقا ئوخشاش ئىللەتلىرىمىزمۇ ساقلىنىپ كىلىۋاتىدۇ.بىز مۇشۇنىڭغا ئوخشىغان ئەخلاخسىزلىق، قانۇنسىزلىق ئىللەتلىرىنىڭ ئۆزىمىز ئۆز ئورنىمىزدىقى قالدۇق ئىپادىلىرىنىتىزدىن ئۆزگەرتىپ، ساغلام بولغان ئۆرپە-ئادەتلىرىمىزنى ساقلاپ ۋە ۋارىسلىق قىلىپ،جەمىيەت تەرتىۋى، ئىنتىزامى ۋە تەرەققىياتىغا تۈرۈتكىلىك رول ئوينىشىمىز كىرەك.
5 j5 R- L) q$ K! h  j. L+ c7 w; Dئومۇمى جەھەتتىن قارىغاندا بىرمىللەتنىڭ ساغلام مەدىنىيىتىبولغان ئۆرپە ئادەتلىرى شۇمىللەتنىڭ ئالغا بىسىشى ۋە تەرەققى قىلىشىدا پائال تۈرىت كىلىك رول ئوينايدۇ.شۇڭا ئۇنىڭغا ھۆرمەت قىلىش ۋە تەشەپبۇس قىلىش،ھەمدە بۇساغلام ئۆرپە-ئادەتلەرنى جارى قىلدۇرۇش،بىيىتىش لازىم.شۇنىڭ بىلەن بىرۋاقىتتا مىللەتنىڭ تەرەققىياتىغا پايدىسىز بولغان كونا ناچار ئۆرپە-ئادەتلەرنى ئاڭلىق ھالدا چەكلەپ،ئۆزگەرتىش كىرەك.
6 p" p& d) X. R4 ^; v$ U7 e! g- vئەتراپىمىزدا يەنىلا ئىلىم-پەنگە ئىشەنمەي،خوراپاتلىققا ئىشىنىدىغان، ھەشەمەتچىلىك قىلىپ،توي-تۆكۈن، نەزىر-چىراق ئۆتكۈزۇپ،ئسراپخورلۇق بىلەن يىمەك-ئىچمەك،پۇل-پىچەكنى بۇزۇپ-چىچىشقا رازى بولىدىغان ئەمماقىيىنچىلىغى بارلارغا، ئاپەتكە ئۇچرىغانلارغا ياردەم بىرىشنى خالىمايدىغان،تىخنىكا-مەدىنىيەت ئۆگىنىشكە پۇل خەجلىمەيدىغان،ھەتتا يىل بويى بىرەر پارچىمۇ كىتاپ سىتىۋىلىشنى ئىختىيار قىلمايدىغان،كۈتۈپخانا ياكى قىرائەتخنىغا كىرىپ ئايدا بىرەر پارچىمۇ كىتاپ كۆرمەيدىغانئەھۋاللار مەۋجۇت.
بەزىلەر كىسەل بولۇپ قالسا ئايال داخان،موللا،باخشى،پىرىخونلارغا پۇل خەجلەشكە رازىكى،دوختۇرخانىغا ئاپىرىشنى خالىمايدۇ.ھەمكارلىشىپ داۋالىنىشتا نەپ يەتكۈزىدىغان تۇرسىمۇ جاننى ئاللاھقا تاپشۇرۇپيىتىۋالىدىغان، جان تۇمشۇققا كەلگەندە داۋالاش ئۈنۈم بەرمەي ۋاقىتسىز ئۆلۈپ كىتىدىغان ئەھۋاللار يەنىلا مەۋجۇت.بەزىلەر دەپنە مۇراسىمىغا كۆپلەپ پۇلخەجلەشكە رازىكى ئاتا-ئانىسى ھايات ۋاختىدا كىسىلىنى داۋالىتىشنى،ئۇلارغا پۇل خەجلەشنى خالىمايدىغان،ئازراقلا ۋاختنى سەرىپ قىلىپ يوقلاپ تۇرمايدىغان، ئۇلار بىلەن سىردىشىپ،سۆھبەتلەشمەيدىغان ئەھۋاللار بىرقەدەر ئىغىر.بۇنداق ئەھۋاللار تۈزىتىلمىسە مىللىتىمىزگە تىخىمۇ ئىغىر ھاقارەتلەرنى كەلتۈرىدۇ. سوتسىيالىستىك مەدىنىلىك قۇرلىشىنىئوڭۇشلۇق ئىلىپ بىرىش ئۈچۈنمۇ توسالغۇ بولىدۇ.بىز ئۆزىمىزنى ياخشى بىر مەدىنى ئادەتكە يىقىنلاشتۇرۇپ،مەدىنىيەتلىك كىشىلەردىن بولىمىز دەيدىكەنمىز،ئالدى بىلەن ئۆز ئىززەت ھۆرمىتىمىزنى ساقلىشىمىز،ئۆزىمىزگە ئىشىنىشىمىز،ئىشلىرىمىزنى ياخشى قىلىپ،ياخشىبولغان خاراكتىر-مىجەز شەكىللەندۈرىشىمىز،بەلگۈلۈك پەن-مەدىنىيەت بىلىمىگەئىگە بولىشىمىزغا توغرا كىلىدۇ.كۈچلۈك بولغان ئىززەت-ھۆرمىتىنى ساقلاش تۇيغۇسى ۋە ئۆزىگە ئىشىنىش تۇيغۇسى كىشىدە غايەت زور ھاياتى كۈچ ھاسىل قىلىپ، كىشىنىڭ ئۈزلۈكسىز ئالغا ئىنتىلىشىگە تۈركە بولىدۇ.بۇخىل كۈچ كىشىنىڭ ئەقىل-پاراسىتىنى ئۇرغۇتۇپ،ئۆزىدىكى يوشۇرۇن كۈچنى تولۇق قىزىپ، ئۆزلىكسىز تۈردە ئۆزىگە يىڭى تەلەپلەرنى قويۇپ،ئۆگىنىش ۋە خىزمەت ۋەزىپىسىنى ئورۇندىشىغا،ئىجات قىلىشىغا، كەشپىيات يارىتىشىغا ئىمكانىيەت يارىتىپ بىرىدۇ.ئىشنى ياخشى قىلىش،بولۇپمۇ تۇنجى ئقشنى ياخشى قىلىش، كىشىنى ئىززەت-ھۆرمەتكە ئىرىشتۈرۈپ،ئۆزىگە بولغان ئىشەنچى تۇيغۇسىنى تىكلىشىگە ياردەم بەرسە يەنە بىر جەھەتتىن مەڭگۈ خاتىرلەشكە ئەرزىگۈدەك ئىشمۇ بولۇپ قالىدۇ.شەرەپ ۋە نۇمۇسنى بىلىدىغان ئادەمتۇنجى ئىشنى ياخشى قىلىدۇ،ئۆزىنىڭ ئىززەت-ھۆرمىتىنى ساقلايدۇ.باشقىلارنىڭ ئالدىدا ئوسال بولۇپ قىلىقشنى خالىمايدۇ.
خاراكتىرنىڭ شەكىللىنىشى ئاستا داۋاملىشىدىغان جەريان بولۇپ،بالىلىق دەۋرىدىن باشلاپ،ئادەملەر ۋە ئىش-ھادىسلەرگە بولغان پوزىتسىيە ۋە ھەركەت مۇقىم لاشقان بولىدۇ.ئۆسمۈرلۈك دەۋرىگە قەدەم قويغاندا خاراكتىر تىخى بىخ ھالىتىدە تۇرىدۇ.كىيىن بىلىمنىڭ توپلىنىشى،كەچۈرمىشنىڭ كۆپىيىشىگە ئەگىشىپ،شەيئىلەرگە بولغان تونۇش ۋە پوزىت سىيەدە چوڭراق ئىلگىرلەش بولىدۇ ئوتتۇرا مەكتەپكە كىرگەندىن كىيىن ئىجتىمائى تۇرمۇش دائىرىسى كىڭىيىدۇ.بىلىم تۇرمۇش تەجىرمىسى موللىشىدۇ.ياش قورامىغا يەتكەندە بىلىمنىڭ موللىشىغا ئەگىشىپ ئادەمنىڭ خاراكتىرى تەدرىجى مۇقىيم لىشىدۇ.
% G  B' y4 ~, n* A2 o. x5 Y) Hئادەمنىڭ يەخشى بولغان ئەخلاق-پەزىلىتىنى،خاراكتىر- مىجەزىنى يىتىلدۈرۈشتە مەكتەپ تەلىم-تەربىيىسى موھىم رول ئوينايدۇ.ئوقۇغۇچىلار پەن-مەدىنىيەت بىلىمىنى ئۆگىنىش جەريانىدا قىيىنچىلىقلارنى يىڭىش خاراكتىرىنى يىتىلدۈرىدۇ.ياخشى بولغان مەكتەپ ۋە سىنىپ ئىستىلى ـئەدەپلىك بولۇش،ئىنتىزامغا رىئايە قىلىش،كەمتەر-سەمىمى بولۇش،باشقىلارغا ياردەم بىرەىشنى خۇشاللىق دەپ بىلىش قاتارلىق خاراكتىرنى يىتىلدۈرىدۇ.ئەكسىچە ناچار مەكتەپ ۋە سىنىپ ئىستىلى كىشىنى چىچىلاڭغۇلۇق، ئۆزىنى تۇتىۋىلىش ئختىدارى بولماسلىققاتارلىق يامان ئادەتلەرگەئادەتلەندۈرۈپ قويىشى مۈمكىن. شۇڭا مەكتەپلەردە مەكتەپ ئىستىلى خىزمىتىگە ئالاھىدە ئەھمىيەت بىرىلىپ كىلىنىۋاتىدۇ.قىلىپ قانداق  بولسا خىش شۇنداق چىققىنىدەك مەكتەپ ئىستىلى قانداق بولسا مەكتەپتىكى كىشىلەرمۇ شۇنداق بولىدۇ.جەمىيەتكە چىققاندىن كىيىنمۇ شۇ خىل خارىكتىر-مىجەزلىك ئادەم بولىدۇ.ئادەملەرنىڭ خاراكتىرىگە ئەلۋەتتە جەمىيەتمۇ بەلگۈلۈك تەسىر كۆرسىتىدۇ لىكىن ئۆسۈپ يىتىلىش باسقۇچىدا يىتىلگەن مىجەز –خاراكتىر ئاسانلىقچە ئۆزگخرىپ كەتمەيدۇ
مەكتەپلەر مەدىنىيەتلىك كىشىلەر توپلاشقان، ھەمدە سوتسىيالىستىك ئاھغا ئىگە مەدىنىيەتلىك قۇرغۇچى ۋە ئىز باسارلارنى تەربىيىلەيدىغانئورۇن بولغاچقا چوقۇم مەدىنىلىك قۇرلىشىغا ئالاھىدە ئەھمىيەت بىرىشى،ئادەملەرنىڭ سۆزـھەركىتىگە چەك قو،نازارەت قىلىپ،باشقۇرۇش كىرەك. مەكتەپلەر ۋە ھەر قايسى ئورۇنلار قائىدە-تۈزۈملەرنى بىكىتىپ،ئىختىيتدتلىق بىلەن مەجبۇرىلىقنى .ئۆز-ئارا بىرلاش تۈرۈشى مۇشۇ ئارقىلىق كىشىلەرنىڭ سۆز ھەركىتىنى قىلىپ لاشتۇرۇپ باشقۇرۇپ،مەدىنى كىشىلەرنىڭ بارلىققا كىلىشىگە ئاساس سىلىش كىرەك.
$ l, i; a% B. V4 u; |مەن بۇيەردە ئىككى مىسال كەلتۈرۈپ ئۆتەي.
1-يىغىن مەيدانىدا بولۇشقا تىگىشلىك مەدىنى ھەركەتلەر.
1)يىغىن مەيدانىنىڭ تۈرلۈك ئىنتىزاملىرىغا ئاڭلىق بويسۇنۇش لازىم.قانداق يىغىنغا قاتناشقاندا بولسۇن ھەربىر يىغىن ئىشتىراكچىسى يىغىنغا ۋاختىدا كىلىشى،يىغىن مەيدانىغا كىرگەندىن كىيىن يىغىن مەيدانىنىڭ تىنىچ لىقىنى ساقلىشى،يىغىن مەيدانىدا ئۇياق-بۇياققا ماڭماسلىقى،ئۈنلۈك سۆزلەشمەسلىكى،قاقاقلاپ كۈلمەسلىكى،ۋاراڭ-چۇرۇڭ قىلماسلىقى لازىم.
يىغىن تۈگمەي تۇرۇپ،يىغىن مەيدانىدىن چىقىپ كەتمەسلىكى،يىغىن تۈگىگەندە يىغىن مەيدانىدىن تەرتىپلىك چىقىشى، قىستاشماسلىقى، قالايمىقانچىلىق پەيدا قىلماسلىقى لازىم.
2)دوكلات بەرگۈچىگە ھۆرمەت قىلىشى لازىم.دوكلاتنى ئەستايىدىل ئاڭلاش -دوكلات بەرگۈچىنىڭ جاپالىق ئەمگىكىنى قەدىرلىگەنلىك شۇنداقلا پۇخرالارنىڭ مەدىنى بولۇش،ئەدەپلىك بولۇش تەلىپىنىڭ كونكىرىت ئىپادىسى.باشقىلارنىڭ دوكلاتىنى ياكى نۇتقىنى ئاڭلاۋاتقاندا ئەستايىدىل پوزىتسىيە تۇتىشى،جىھنىنى مەركەزلەشتۈرۈپ،زۆرۈر تىپىلسا دوكلاتتىن خاتىرە قالدۇرۇشى،باشنى-باشقا يىقىن ئەكىلىپ كۇسۇلداشماسلىقى پاراڭ سالماسلىقى، كىتاپ،گىزىت كۆرمەسلىكى،رادىيۇ ئاڭلىماسلىقى، ئۈگىدىمەسلىكى،ئۇخلاپ قالماسلىقى كىرەك.
# s+ l+ M" A% [8 A" u) Vناۋادادوكلات بەرگۈچىنىڭ كۆزقارىشىۈائوخشىمايدىغان تونۇشتا بولسا پىكرىنى قەغەزگە يىزىپ،دوكلاتچىغا سۇنىشى ياكىدوكلاتتىن كىيىن پىكىر ئالماشتۇرىش ئۇسۇلى ئارقىلىق مەسىلىنى ھەل قىلىشى كىرەك.يىغىن مەيدانىدا غۇل-غۇلا قىلىش،ئىسقىرتىش،چۇقان كۆتىرىش،قاتارلىق قىلىقسىز ھەركەتلەردە بولۇشقا بولمايدۇ.
3)يىغىن مەيدانىنىڭ پاكىزلىقى،تازىلىقىغا دىققەت قىلىش كىرەك.يىغىن مەيدانىدا نەرسە يىمەسلىكى،يىمەكلىك قالدۇقلىرىنى تاشلىماسلىقى،تاماكا چەكمەسلىك كىرەك.
$ J& g1 T# K% E; a: o2-مەدىنى ئائىلە بەرپا قىلىشتىكى ئۆلچەم.
1)ۋەتەننى،كوللىكتىپنى قىزغىن سۆيۈش.قانۇن ئىنتىزامغا ياخشى بويسۇنۇش.
2)ئەستايىدىل ئۆگىنىش،تىرىشىپ خىزمەت قىلىش،ۋەزىپىنى ياخشى ئادا قىلىش.
6 _0 s5 ]" i- S8 B+ {: W- f3)ئائىلىنى تىرىشچان،ئىختىساتچانلىق بىلەن باشقۇرۇش.پىلانلىق تۇغۇتنىيولغا قويۇش،پەرزەنىتلىرىنى نياخشى تەربىلەش.
4 K0 o5 A* h+ i( E1 x2 u4)ناچار ئۆرپە-ئادەتلەرنى ئۆزگەرتىش،مەتدىنى ئەدەپلىك بولۇش،پاكىزە تازىلىقى ياخشى بولۇش.
  O3 r0 K9 F1 T. c' ?0 X5)ياشانغانلارنى ھۆرمەتلەش،بالىلارنى ئاسراش،ئائىلىسى ئىناق بولۇش، خوشنىلار بىلەن ئىتىپاق ئۆتۈش.
. |3 _2 n6 L' p- S9 d  ^قائىدە-تۈزۈملەرنى مۇكەممەللەشتۈرۈش بىلەنبىرگە ئەخلاقى تەربىيە سىلىنمىسىنى ئاشۇرۇپ،رادىيو تىلىۋوزۇر،لوزىنكا شۇئار،مەخسۇس سىتون، رەسىملىك سىخما،قارا تاختاي گىزىتى،مەكتەپ گىزىتى، قاتارلىق كۆپخىل شەكىللەر ئارقىلىق ھەممە كىشى مەدىنى تاماشىبىن،مەدىنى خىرىدار،مەدىنى يولۇچى،مەدىنى ساياھەتچى،مەدىنى ئوقۇتقۇچى،مەدىنى ئوقۇغۇچى،مەدىنى پۇخرا مەدىنى مىھمانلاردىن بولۇشنى زور كۈچبىلەن تەشەببۇس قىلىپ،ئاممىۋى سورۇنلارنى ھەقىقى تۈردە ئىژتىمائى ئەخلاقنى تەشۋىق قىلىدىغان بازىغا ئايلاندۇرۇش لازىم.
ئۆز ئىچىمىزدىكى ئىلغار تىپىك ئۆلگىلەرنىڭرولىدىن پايدىلىنىپ،ئىژتىمائى ئومۇمى ئەخلاققا رىئايە قەلەشتىكى تىپىك شەخىسلەرنى تىرىشىپ يىتىشتۈرۈپ، زور كۈچ بىلەن تەشۋىق قىلىپ،ياخشى بولغان ئومۇمى ئەخلاق-پەزىلەت شەكىللەندۈرۈپ،يىڭى شەكىلدىكىكىشىلىك مۇنا سىۋەت بەرپا قىلىپ،ئىژتىمائى ئومۇمى كەيپىياتنى ئۇلغايتىپ،جەمىيەتنىڭ ھەرقايسى ساھەلىرىدىكى ناچار ئىستىللارنى توسۇپ،تىپلارنىڭ ئۆلگە بولۇش،تەسىر كۆرسىتىش رولىنى جارى قىلدۇرۇش لازىم.
3 l; x' f+ L; [) x9 R% bسوتسىيالىستىك ئەخلاق تەلىپى بويىچە سۆز-ھەركىتىمىزنى قىلىپ لاشتۇرۇپ، سۆز-ھەركىتىمىزنىئەخلاق مىزان تەلىپىگە يەتكۈزىشىمىزكىرەك.بۇنىڭ ئۈچۈن تۆۋەندىكى بىرقانچە خىزمەتنى ياخشى ئىشلەشكە توغرا كىلىدۇ دەپ قارايمەن.
1)ئىددىۋى تونۇشنى ئۆستۈرۈپ،مەدىنى ئاڭ تىكلەپ،ھەربىر پۇخرا پۇخرالارنىڭ ئىژتىمائى بۇرچى ۋە تەلىپى بويىچە،مەجبۇرىيىتى بويىچە مەدىنى يىڭى ئىستىلنى تەشەببۇس قىلىپ،مەدىنى بولمىغان ھەركەتلەرگەقارشى تۇرىشى ۋە ئۇنى ئەيىپ لىشى كىرەك.
3 u  @+ s7 A# v7 a2)ھەربىر كىشى ئۆزىگە قاتتىق تەلەپ قويىشى،ئۆزىنىڭ ھەربىر سۆز -ھەركىتىگەدىققەت كىلىشى كىرەك.ئۆزىمىزنى ئالىجاناپ ئەخلاقلىق ئادەم قىلىپ يىتىشتۈرىشىمىز كىرەك.
3 T/ h0 d) P4 B$ x6 y3)ئۆزىمىزنىڭ سۆز-ھەركىتىنى بوشاشماستىن قىلىپلاشتۇرۇپ،ئۆزىمىزنى ئۆزلىكىمىزدىن چەكلەپ،ئاڭلىق ھالدا مەدىنى ئادەتلەرنىيىتىلدۈرىشىمىز كىرەك.
4)ھەق-ناھەقنىئىنىق ئايرىشىمىز،مەدىنى بولمىغان قىلمىش لار بىلەن كۆرەش قىلىشقاجۈرئەتلىك بولىشىمىز لازىم.
سوتسىيالىستىك جەمىيەتتەكىشىلەر ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتباراۋەر، ئىتىپاق، دوستانە بولۇشى،ئۆز-ئارا ياردەم بىرىشتەكيىڭى مۇناسىۋەت بولىشى كىرەك.
8 V. S6 U' V5 @0 h/ Zكىشىلەردىن ئاممىۋى تەرتىپكە رىئايە قىلىشنى ۋە ئۇنى قوغداشنىتەلەپ قىلىپلا قالماي ئۆز-ئارا ھۆرمەت قىلىش،ئۆز-ئارا كۆيىنىش،بىر-بىرىنى ئاسراش، بىر-بىرىنى قوللاشنىمۇتەلەپ قىلىش،ئىژتىمائى كەيپىياتنىڭ يەنىمۇ ياخشىلىنىشىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇپ،قۇدرەتلىك مەنىۋى ئۇيۇشۇش كۈچنىھاسىل قىلىش.ئىژتىمائى تۇرمۇشنىڭ نورمال داۋاملىشىشىغا كاپالەتلىك قىلىپ،تىنىچ ئىتىپاق بولۇشتەك سىياسى ۋەزىيەت شەكىللەندۈرۈش.ئىختىسادى قۇرلۇش ۋە ئىسلاھات ئىچىۋىتىش جەھەتتە تىخىمۇ ياخشى ئىژتىمائى مۇھىت يارىتىش داۋامىدىكى جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ ئۇلۇغ گۈللىنىشىنى ئىشقا ئاشۇرۇشتا پۇرسەت ۋە خىرىس تەڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرىۋاتىدۇ.شۇڭا بىز جۇڭخۇا مەدىنىيىتىنىڭ ئىسىل ئەنئەنىلىرىگە ۋارىسلىق قىلىپ ۋە ئۇنى جارى قىلدۇرۇپ، زامانىۋىلىشىشقا،دۇنياغا، كەلگۈسىگە يۈزلەنگەن ئىلمى،ئاممىۋى،مىللى مەدىنىيەتنى،جۇڭگوچەسوتسىيالىستىك مەدىنىيەتنى يارىتىشىمىز كىرەك.

5 i( q; z8 s, h/ \, V
" `2 G2 T% c* j5 h/ M9 N+ `2 N2010-يىلى5-ئاي
3 t/ |2 v% S3 h" M* A

 

                                                   كىرگۈزگۈچ ئايال بالا پەن ئىللىق