باي ناھيمىزدىن چىققان تۈنجى دوكتور توختى مۇزئارتنىڭ تەرجىھالى

سايرامى

موللامۇسا سايرامى،نىنشېھىت ئارمىيە ئېلى داموللىغا ئوخشاش مەشھۇر تارىخچى،شائىرلارنى يىتىشتۈرگەن مۇقەددەس باي زىمىندا تۇغۇلۇپ ئۆسكەن توىتى ئوتتورا مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان  مەزگىلىدىلا ئاشۇ مەرىپەتپەرۋەر ئەجداتلىرىنىڭ ئىزنى بېسىش ئىستىكىدە بولغان ئىدى.  ئاشۇ چاغلاردا ئۇئۆز ئانا تىلدا ئۈتۈلۋاتقان دەرىسلەرنى قېتىرقىنىپ ئۆەۈنۈپلا قالماي،خەنزۇ تىل-يېزىقىنىمۇ ئىگلەپ بىر-ئىككى يىلدىلا مەكتەپتە خېلى يىتىشكەن« بالا تەرجىمان »بۇلۇپ قالدى  .1978-يىلى ئۆزىگە ئىشەنگەن توختى ىەنزۇ ئوقۇغۇچىلار قاتارىدا ئالىي مەكتەپ ئىمتىھانىغا قاتناشتى.نەتىقىدە،ئۇيغۇرچە مەكتەپتە ئوقۇغان بۇ ئوقۇغۇچى ئالىي مەكتەپكە خەنزۇچە ئىمتىھان بېرىپيۇقۇرى نومۇر بىلەن مەركىزى مىللەتلەر ئنىستىتوتى(ھازىرقى مەرىكىز مىللەتلەر ئۇنۋېرستىتى)نىڭ تارىخ فاكولتېىتىغا قۇبۇل قلىندى.ئۇقۇبۇل قىلنغانئۇقۇبۇل قىلنغان سىنىپقا سىنىپقا پۈتۈنلەي خەنزۇچە دەرىس ئۈتۈلەتتى.شۇڭا،توختى دەسلەپتەنۇرغۇن قىيىنچىلىقلارغا دۇچ كەلدى،ئەمما ئۇئەجداتلىرىدىن قالغان قەيسەر ئىرادە بىلەنقىيىنچىلىقلارنى بىر-بىرلەپ يەڭدى.نەتىنجىدە،ئۇقىسقا ۋاقىت ئىچىدىلاھازىرقى زامان ىەنزۇتىلنى خېلى ئوبدان ئىگلەپ،ساۋاغداشلىرى بىلەن ئۆگۈنۈشتە رىقابەتلىلشەلەيدىغان بولدى.
ــــــــــــ«دۇنيادا ئەسلى يول يوق ئىدى،ئادەملەر ماڭغاندىن كىيىن يول پەيدا بولغان»ـــــــــــــتوىتى بۇ ئەقىليە سۆزنى ئىسىدە مەھكەم ساقلاپ،خەنزۇ تىلىنى يەنىمۇ چوڭقۇرلاپ ئۆگۈنۈش بىلەن بىر چاغدا ئىنگىلىزتىلىنى ئۆگۈنۈشكە باشلىدى.يول ماڭغانسىرى ئېېچىلدۇ . توختى ئەلا نەتىنجە  بىلەن ئوقۇش پۈتتۈرۈپ ،مەملىكەتلىك خەلىق قۇرۇلتىيى دائىمى كومتېتىغا تاللىۋېلىندى.  ئۇتۈنجى خىزمەت ئورنىغا بارغاندىنن كىيىن،بىلمنى تېخىمۇ چوڭقۇرلاشتۇرۇش،ئۆزرولىنى تېىىمۇ ياخشى جارى قىلدۇرۇش مەقسىدىدە رەھبەرلكىتىن ئۆزىەە قانۇن ئىلمىنى ئۆگىنىشكە شارائىت يارتىپ بىرىشنى ئىلتىماس قىلدى.ئىلتىماسى تەستىقلانغاندىن كىيىن،ئۇ جوڭگو خەلىق ئونۋېرستىتىنىڭ قانۇن فاكولتېتىدا ئۇقۇپ قانۇن كەسپىدىن ماگىستىرلىق .ئۈنۋانىغا ئېرىشتى.توىتى ئۆز ىىزمەت ئورنىغا قايتىپ كەلەەندىن كىيىن،مەملىكەتلىك ىەلىق قۇقرۇلتىيى دائىمىي كومتېتى مىللەتلەر ئىشلىرى كومتېتىنىڭ قانۇن تەتقىقات ئىشخانىسىدا تەتقىقاتچى بۇلۇپ ئىشلىدى.
ئۇ بۇ مەزگىلدە ئىلمىزدىكى كۆپلىگەن ئاز سانلىق نىللەت رايۇنلىرىغا بېرىپ،مىللىي تېرتۇرىيلىك ئاپتۇنۇمىيە قانۇنننىڭ ئىزچىللاشتۇرۇلۇش ئەھۋالىنى تەكشۈرۈشكە قانناشتى.مىللىي تېرتۇرىيلىك ئاپتۇنۇمىيە قانۇننى تەتقىق قىلىش،مىللەتلەرگە دائىر قانۇن-نىزاملارنى تۈزۈش جەھەتلەردە ئەتراپلىق ئىزدەندى،بىرقىسىم تەتقىقات مااقالىلىرىنى يېزىپ ئېلان قىلدى.

                                       
                                                               ئوتتۇردىكى توختى مۇزئارىت
1990-يىلى 8-ئايدا توىتى ياپونيىنىڭ توكيۇ ئونېرستېىتىغابىلىم ئاشۇرۇشقاباردى.ئۇياپونيىگە بېرىپلا ياپون تىلىدىن ئىبارەت بىر قىيىن ئۆتكەلگەدۇچ كەلدى.ئۇ،ئۆتكەلدىنمۇ ئىرادىسگە،ئەقىلىگە ۋە تىرىشچانلىقىغا تايىنىپ ئۈتۈپ،ياپون تىلدا بىمالال ماقالە يازالايدىغان سەۋيىگە يەتتى.شۇنداق قىلىپ توختى خەنزۇ،ئىنگىلىز،ياپون تىللىرىنى پۇختا ئىەلەپ،كىيىنكى تەتقىقات ئىشلىرى ئۈچۈن يول ئاچتى.ياپونيىدە چىقىرىلدىغان«XX1ئەسىر»ژورنىلدا ئۇنىڭ«ئۇيغۇرلارنىڭ ھاراق-شاراپ مەدىنىيتى»،«قازاقلارنىڭ ئۆرىپ-ئادىتى»قاتارلىق تۆت پارچە ماقالىسى ئارقا-ئارقىدىن ئېلان قىلندى.بۇ نەتىنجىلىرى ياپونيىگە ئوقۇشقا كەلگىلى ئۇزاق بولمىغان بۇئۇيغۇر ياش بىردىنلا ياپونيلىك ئىلىم ئەھىلىلرىنىڭدىققەت-ئتىبارىنى قوزغىدى.ياپونيىنىڭ دۆلەت تەتىقىقات مەركىزى ئۇنى ئۇيغۇرشۇناسلىق تەتقىقات جەمىيتىگە تەتىقىقاتچىلىققا تەكلىپ قلدى.ئۇ كۆڭلىگە تېىىمۇ زور ،ئۇلۇغ پىلانلارنى پۈكتى.1992-يلى5-ئايدا بىرلەشكەن دكلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ مائارىپ،ەن-مەدىنيەت تەشكىلاتى بىلەنياپونيىنىڭ «تويوتا »شىركىتى بىرلىكتە ياش تەتقىقاتچىلارنى ئىلھاملاندۇرۇش،ئۇلارغا مەدەت بىرىش پائالىيتىنى ئۇيۇشتۇردى.بۇ پائالىيەتكە دۇنيادىكى ھەرقايسى ئەللەردىن 1000غا يېقىنياش تەتىققاتچى قاتناشتى.بۇپائالىيەتتە توىتى ياپون تىلىدا تەييارلىغان«تەرەققىيات جەريانىدىكى ئۇيغۇر مەدىنىيتى»سەرلەھىلىك ئىلمىي ماقالىسىنى ئۇقۇپ 1-دەرىجىلىك مۇكاپاتقا ئىرىشتى ھەمدە بۇيىغىنداتاللانغان27ياش تەتقىقاتچى قاتارىدىن ئورۇن ئالدى. شۇچاغدائۇنىڭ يىەكچى ئوقۇتقۇچىسى«سىزنى تەبىركلەيمەن،سىز دۇنيانىڭ خالىغان يېرىگە ئۆگىنىش،ئىكىسكۇرىسيەگە بىرىش ئىمكانىيتىگە ۋە بۇنىڭغا كىرەكلىك ئىقتىسادىي ياردەمگە ئىرىشكەن ئىككى ياش ئالىمنىڭ بىرى بولدىڭىز،سىزگە تېخىمۇ كۆپ ئۇتۇق ۋە ئامەت تىلەيمەن،تىرىشىڭ! سىزگە قولىمىزدىن كىلشىچە ياردەم قىلمىز»دىدى.
  شۇيىلى  ئاينىڭ ئوتتۇرلىرىدا ياپونيىنىڭ جاڭيېى دىگەن يېرىدە29-نۆۋەتلىك خەلىقئارا ئالتايشۇناسلىقئىلمىي مۇھاكىمە يىغنى ئېچىلدى. توختى بۇيىغىندا«ئۇيغۇرلار ۋە ئوتتورا ئاسىيا»دىگەن ماقالىسىنى ئۇقۇدى.شىنجاڭنىڭ ئىچىكى ئۆلكىلەر بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى،شىنجاڭنىڭ تارىختا تۇتقان ئورنى،ئۇيغۇرلارنىڭئىنسانىيەتكە قوشقان ئاجايىپ توھپىلىرى ئوتتۇرغا قۇيۇلغان بۇ ماقالىمۇ ئالىملارنىڭ ياخشى باھاسىغا ئىرىشتى.
1992-يىلى 10-ئايدا ئىزدىنىش روھىغا باي بۇ ياش ئالىم دۇنيانى چۈشى ىش،نەزەر دائىرسىنى كېڭەيتىش مەقستىدە ئامېرىكا،ياۋرۇپا ۋە ئافىرقا قتئەلىرىدىكى30نەچچە دۆلەتنى زىيارەت قىلدى. بۇ جەريانىدا ئۇخەلىقئارا تۈركىلوگىيە ئىلمى ۋ ەتەتقىقاتنىڭ تارىخى،ھازىرقى ئەھۋالى،ياپونيە،ئامېرىكا قاتارلىق تەرەققىي قىلغان ئەللەرنىڭتۇركىلوگىيە تەتقىقاتىدا قولغا كەلتۈرگەن نەتىنجىلىرىدىن ىەۋەردار بولدى. «ياپونيە بىلەن ئامېركىن،ىڭ مىللەتلەر سىياسىتى،قانۇنلىرى ئۈستىدەئۇنۋېرسال  سېلىشتۇرما   تەتقىقات»ناملىق تەكشۈرۈش دوكىلاتىنى يېزىپ چىقتى.
توختى مۇزئارىت تەتىقىقات ئىشلىرىغا كىرىشكەن ئونەچچە يىلدىن بۇيان مەيلى ۋەتەندە ياكى چەتئەلدە بولسۇن،ئۆزى تاللىغان بۇيولدا ھەرگىز ئىككىلنىپ قالمىدى.قىيىن ئۆتكەللەر ئۇنىڭ قەيسەر ئىرادىسى ئالدىدا بىربىرلەپ باش ئگىپ يول بەردى.ئۇ،بۇ جەرياندا«ئازسانلىق مىللەتلەر تىل-يېزىق مەسلىسى ۋە سىياسىتى توغۇرسىدا تەتقىقات»،«تارقاق ئولتۇراقلاشقان ئاز سانلىق مىللەتلەنىڭ باراۋەرلىك ھوقۇقىنى كاپالەتلەندۈرۈش قانۇننىى تۈزۈش توغۇرسىدا»،،ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى،مەدىنىيتى توغۇرسىدا تەتققات»،«ئۇيغۇرلارغا ئائىت تارىخى ھۆججەتلەرىڭ تالان-تاراج قىلنشى تارىخى»،«جوڭگو ئۇيغۇرلىرىنىڭ نىكاھ ئىشلىرى،ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ ئىسىم-فامىلسى توغۇرسىدا تەتقىقات»قاتارلىق نۇرغۇنلىغان ئىلمىي،تارىخى ىممەتكە ئىگە مالىلەرنى يازىدى.بۇ ماقالىلەر جوڭگو ۋە ياپونيىدىكى نوپوزلۇق ژورناللاردا ئېلان قىلندى.ئۇنىڭ بىرقىسىم ماقالىلرى توپلام قىلنىپ ياپونيىدەب نەشىر قىلندى ۋە ياپونيە بۇيۇك شەرىق مەدىنىيتى ئونۋېرستىتىنىڭ دەرىسلىكىگە كىرگۈزۈلدى.
توختى1993-يىلى 8-ئايدا ياپونيىدىن قايتىپ كەلگەندىن كىيىن،مەنلىكەتلىك خەلىق قۇرۇلتىيى دائىمىي كومتېتىتى مىللەلەت ئىشلىرى كومتېتىنىڭ قانۇنچىلىق تەتقىقات ئىشخانىسدىكى ئىشلىرىنى قايتا قولغا ئالدى. ئۇ،1994-يىلى 3-ئايدا دوكتۇرلۇق ئۇنۋانى ئالدى.بۇياشنىڭ ئىجتىھات بىلەن ئىزدىنىشلىرى،قولغا كەلتۈرگەن نەتىنجىلىرى ھەربىر كىشنى قاتتىق تەسىرلەندۈردۇ.ئانا يۇرتىتىن شۇنچە ئۇزاقتە تۇرۇپ،شۇ مۇقەددەس زىمىندا ئەجداتلىرى ياراتقان مەدىنيەتنى قىزىش،تەتقىق قىلىش،ئۇنى دۇنيا جامائەتچىلىكىگە تۇنۇشتۇرۇش،شۇ مەدىنيىەتنى تېخىمۇ يۈكسەلدۈرۈش ئۈچۈن ئۆزنى بېغىشلاۋاتقان بۇياشقا قانداقمۇ ئاپىرىن ئوقۇماي تۇرالايمىز!

مەنبە: «بۇگۈنكى ئۇيغۇر دوكتۇرلىرى» دىگەن كىتاپتىن ئېلىندى  ،پەقەت ماۋزوسىلا ئۆزگەرتىلدى .   (شىنجاڭ خەلىق نەشىرياتى 1998-يىل نەشىرى)

مۇزات ئوغلى

ناھايىتى ياخشى يوللاپسىز ناھيىمىزدىن چىققان بۇ دوكتۇرنى ئاڭلاپ باقماپتىكەنمەن.  رەھمەت  يەنە يېڭى تىمىللىرڭىزنى ئايىماي يوللاپ بىزنى خەۋەردار قىلىپ تۇراسىز..

سايرامى

مىنىڭچە ھەربىرمىز ئۆزيۇرتىمىزنىڭ تاغ-دەريا،گۈزەل مەنھىرلىرى بىلەنلا ئەمەس،بەلكى گىگانىت كىشلىرمىز بىلەنمۇ پەخىرلىنىشمىز زۇرۈر. مەن بۇ ئالىمىمىزنىڭ تىرىشچانلىقىغا  بۇرۇندىنلا قايىل ئىدىم،شۇڭلاشقا سىزگە ئوخشاش بۇ مەشھۇر كىشمىزنىڭ ئىش-پائالىيتىدىن خۋرى يوقلارمۇ  خەۋەردار بۇلۇپ قالسۇن دەپ بۇ تىمىنى يوللىغان ،ياخشى باھايىڭىزغا تەشەككۈر!!

يۈسۈپجان

ھەقىقەتەن ياخشى يوللاپسىز ئەنۋەر مۇئەللىم .مەن بۇ ئىسىمنى ئاڭلىغان بولساممۇ لىكىن بۇ دوكتۇرىمىزنىڭ ئەھۋالىنى ئانچە چۈشەنمەيتتىم .سىزگە كۆپ رەھمەت .مۇشۇنىڭغا ئوخشاش يېڭى مەزمونلار بولسا كۆپچىلىكنى خەۋەردار قىلىپ تۇرغايسىز .شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئىملاغا ئازراق دىققەت قىلىپ قۇيۇشىڭىزنى تەۋسىيە قىلىمەن .

ئارمان097

مەن مۇ ھازىر ئاڭلىشىم رەخمەت  سىز گە بولسا مۇشۇنداق مىللىتمىزنىڭ يۇرتىمىزنىڭ  پەخىرلىك  ئوغلانلىرنلىرنىڭ ئىش ئىزلىرنى بىلىش ئىمكانيتگە ئىگە قىلغنڭىزغا  رەخمەت

qeyseri

دوكتۇر توختى مۇزارت ھازىر ياپونىيىدىمۇ؟

مۇزات204

نامىنى ئاڭلىغان ، ياتۇر يېزىسىدىنغۇ دەيمەن ، ھازىر نەدىدۇ ؟! بىلىدىغانلار بولسا مەلۇمات بەرساڭلار.
ھە راست تېما ئىگىسى ، ئىملا خاتالىقى كۆپرەك تۇرىدۇ ، تەھرىرلەپ قويسىڭىز.