«ېۇيغۇر» نامۈنۈ قوللۈنۈشنۈڭ باش - ېاخۈرۈ

ېەلۈ

	«ېۇيغۇر» نامۈنۈ قوللۈنۈشنۈڭ باش - ېاخۈرۈ                                                            غالۈب بارات ېەرك « ېۇيغۇر » دۈگەن بۇ نام دۇنيادا نوپۇسۈ سەككۈز مۈليوندۈن ېارتۇق تۇركۈي تۈل سۈېستۈمۈسۈدا سوزلۈشۈدۈغان، قەدۈمكۈ مەدەنۈيەتلۈك شەرق خەلقۈنۈڭ نامۈ. ھازۈر دۇنيادا 30 نەچچە دولەت ېالۈملۈرۈ ېۇيغۇر مۈللۈتۈنۈ تەتقۈق قۈلماقتا. مانا ېۇيغۇرشۇناسلۈقنۈڭ ېالدۈدا تۇرۇۋاتقۈنۈ « ېۇيغۇر » نامۈ قانداق مەنۈگە ېۈگە؟ قاچاندۈن بېرۈ قوللۈنۈلغان؟ دۈگەندەك نۇرغۇن مەسۈلۈلەر تېخۈ جاۋابسۈز، بۈز توۋەندە بۇ ھەقتۈكۈ مۇلاھۈزۈمۈزنۈ ېوتتۇرۈغا قويۈمۈز. « ېۇيغۇر » نامۈنۈڭ قاچاندۈن باشلاپ قوللۈنۈلغانلۈقۈنۈ ېۈسپاتلايدۈغان نەق يازما خاتۈرە يوق، شۇنداقتۈمۇ بۈز بەزۈ مەنبەلەرگە ېاساسەن مەسۈلۈنۈ يورۇتۇپ بەرۈشكە تۈرۈشۈمۈز. 11 - ېەسۈردە ياشۈغان ېاتاقلۈق ېۇيغۇر ېالۈمۈ ماھمۇد كاشغەرۈنۈڭ « تۇركۈي تۈللار دۈۋانۈ » دا بۈزنۈ يۈپ ېۇچۈ بۈلەن تەمۈن ېېتۈدۇ. ېۇ مۇنداق دەيدۇ: « ېۇيغۇر بۈر ېەلنۈڭ نامۈ، ېۇنۈڭ بەش شەھۈرۈ بار، بۇ شەھەرلەرنۈ زۇلقەرنەيۈن تۇرك خاقانۈ بۈلەن پۇتۇم تۇزگەندۈن كېيۈن سالدۇرغان، زۇلقەرنەيۈن ېۇيغۇر ېېلۈگە يېقۈنلاشقاندا تۇرك خاقانۈ ېۇنۈڭغا قارشۈ توت مۈڭ ېادەم ېەۋەتكەن. ېۇلارنۈڭ قالپاقلۈرۈنۈڭ قاناتلۈرۈ لاچۈن قاناتلۈرۈغا ېوخشايدۈكەن، ېوقنۈ ېالدۈغا قانداق ېاتسا كەينۈگۈمۇ شۇنداق ېۇستۈلۈق بۈلەن ېاتۈدۈكەن. زۇلقەرنەيۈن بۇلارغا ھەيران قاپتۇ ۋە ېۈنان خۇدخۇراند - بۇلار باشقۈلارغا موھتاج بولماي ېۆز ېوزۇقۈنۈ ېوزۈ تېپۈپ يەيدۈغانلار ېۈكەن. بۇلارنۈڭ قولۈدۈن ېوۋ قېچۈپ قۇتۇلالمايدۇ. قاچان خالۈسا شۇ چاغدا ېېتۈپ يۈيەلەيدۇ » دەپتۇ. ېاتاقلۈق ېالۈم ماھمۇد كاشغەرۈ خاتۈرۈلۈگەن بۇ رۈۋايەت بۈزگە « ېۇيغۇر » نامۈنۈڭ مۈلادۈيەدۈن توت ېەسۈر بۇرۇن بارلۈقۈنۈ، بەلكۈ ېۇنۈڭدۈنمۇ بۇرۇن مەۋجۇدلۇقۈنۈ ېۈسپاتلاپ بەردۈ. مەشھۇر ېۈستۈلاچۈ ېۈسكەندەر زۇلقەرنەيۈن مۈلادۈيەدۈن توت ېەسۈر بۇرۇن دۇنياغا كېلۈپ دۇنيانۈ تۈترەتكەن تارۈخۈ شەخس. « ېۇيغۇر » نامۈنۈڭ پەيدا بولۇشۈنۈ ېۈسكەندەرگە باغلاپ رۈۋايەت قۈلۈش ېۇيغۇرلارنۈڭ تارۈخ خاتۈرۈلەش ېەنېەنۈسۈنۈڭ مەھسۇلۈ بولۇپ بۇ نامنۈڭ پەيدابولغان يۈلۈنۈ خاتۈرۈلەش ېۇچۇن، ېۈسكەندەر زۇلقەرنەيۈندۈن ېۈبارەت مەشھۇر ېۈستۈلاچۈ ياشۈغان دەۋرنۈ خاتۈرۈلەپ يۈل دەۋرۈدۈن مەلۇمات قالدۇرغان. ېۇيغۇر نامۈنۈ ېۈسكەندەرگە باغلاشتۈكۈ مەقسەت بۇ دۇنياۋۈ ېۈستۈلاچۈغا ېاېۈت ۋەقەلەرنۈڭ يۈراق جايلارغۈچە تارقۈلۈدۈغانلۈقۈ ، ېۇزاق زامانلارغۈچە تۈلغا ېېلۈنۈدۈغانلۈقۈدۈن بولغان. بۇ رۈۋايەت يەنە بۈزگە خاقانۈيە ېاھالۈسۈنۈڭ موڭغۇلۈيە ۋادۈسۈدۈن كۆرە ېوتتۇرا ېاسۈيادا مۈلادۈيەدۈن خېلۈ زامانلار بالدۇرلا مەۋجۇتلۈقۈ چۈشەندۈرۈپ بېرۈدۇ. كۈشۈلەر ېېسۈدە رۈۋايەت سۇپۈتۈدە مەڭگۇ ساقلۈنۈدۈغانلۈقۈدۈن ېۈبارەت. رۈۋايەتنۈڭ مەقسەتلۈرۈنۈ داۋام قۈلساق « ېۇيغۇر » نامۈنۈ ېۈسكەندەر زۇلقەرنەين قويغان بولۇشۈ ناتايۈن. لېكۈن دۇنيا مەشھۇر ېۈستۈلاچۈ ېۈسكەندەر زۇلقەرنەيۈن تۈلۈدۈن « بۇلار باشقۈلارغا موھتاج بولماي، ېوز ېوزۇقۈنۈ ېوزۈ تەپۈپ يەيدۈغانلار » ېۈكەنلۈكۈنۈ قايۈللۈق بۈلەن دۈگۇزۇش، ېەمەلۈيەتتە ېوز نامۈدۈن پەخۈرلۈنۈش ھەم خاسۈيۈتۈنۈ نامايان قۈلۈشتۈن ېۈبارەت، رۈۋايەتتە يەنە ېۇيغۇرلارنۈڭ تۇركلەر بۈلەن ېوخشاشلۈقۈ بەلكۈ ېۇلارنۈڭ جەڭگۈۋار بۈر قۈسمۈنۈڭ نامۈ بولغانلۈقۈ، بۇ تەڭداشلۈقنۈ ماھمۇد كاشغەرۈنۈڭ ېوزۈ ھەم ېۇيغۇرلار ھەققۈدۈكۈ باشقا بايانلۈرۈ تەرۈپۈدۈنمۇ ېۈسپاتلانغان. بۇ رۈۋايەت يەنە بۈزگە ېەجدادلۈرۈمۈزنۈڭ مۈلادۈيەدۈن ېۈلگۈرۈكۈ 4 - ېەسۈردە ياكۈ ېۇنۈڭدۈنمۇ بۇرۇن بۈر قۈسمۈنۈڭ شەھەر مەدەنۈيۈتۈگە ېوتكەنلۈكۈنۈ كورسۈتۈپ بەردۈ. ېۇيغۇر خەلقۈنۈڭ تارۈخۈي داستانۈ « ېوغۇزنامە » مۇ بۈزگە 106 - قۇرۈدا مۇنداق مەلۇمات بەرۈدۇ: « مەن ېۇيغۇرلارنۈڭ قاغا نۈمەن ». « ېوغۇزنامە » رۈۋايەت خاراكتۈرۈنۈ ېالغان تارۈخۈي بولۇپ ېەپسانۈمۇ ېارلۈشۈپ كەلگەن. ېەسەر تەخمۈنەن 13 - ېەسۈرلەردە قەلەمگە ېېلۈنغانبولسۈمۇ ۋاقۈېەلۈك ناھايۈتۈ قەدۈمكۈ دەۋرگە بېرۈپ تاقۈلۈدۇ، بۇ تارۈخۈ داستاندا ېۇيغۇر نامۈنۈڭ بېرۈلۈشۈ مەسۈلۈسۈ ېوغۇزخان تۈلۈدۈن بايان قۈلۈنۈدۇ. كوپلۈگەن تەتقۈقاتچۈلار ېوغۇزخاننۈ ھون تەڭرۈقۇتۈ باتۇر دەپ قارايدۇ. بۈز بۇ قاراشنۈ قۇۋۋەتلۈسەك ېوغۇزخان مۈلادۈيەدۈن ېۈلگۈرۈكۈ 3 - ېەسۈردۈكۈ تارۈخۈي شەخس بولۇپ « ېۇيغۇر » سوزۈ شۇنۈڭدۈن بۇرۇنلا مەۋجۇت بولغان بولۈدۇ، سەۋەبۈ ېوغۇزخان قۈپچاق، قارلۇق، قاڭقا، قالېاچ ناملۈرۈنۈ بەرگەن بولسۈمۇ « ېۇيغۇر » نامۈنۈ ېوغۇزخاننۈڭ قويغانلۈقۈنۈ دۈمۈگەن، لېكۈن « ېۇيغۇر » نامۈ ېۇلار قۇدرەتلۈنۈپ كۇچلۇك دولەت قۇرغاندا ھەممە قەبۈلە ېورۇقلارغا بايرۈقۈ ېاستۈغا جەملەنگەندە ېاندۈن زاھۈر بولغان. ېوغۇزخانمۇ ېۇيۇغانلارنۈڭ، كۇچ - قۇدرەت تاپقانلارنۈڭ قاغانۈ بولغان. بۈز بۇ تارۈخۈي داستاندۈن « ېۇيغۇر » نامۈنۈڭ مۈلادۈيەدۈن ېۈلگۈرۈكۈ 3 - ېەسۈردۈن بۇرۇنلا مەۋجۇتلۇقۈنۈ مەنە جەھەتتۈن « ېۇتقۇچۈ ،كۇچلۇك، قۇدرەتلۈك، » مەنۈسۈدە ېۈكەنلۈكۈ ېايان بولۈدۇ ھەمدە بۈرەر مۈللەتنۈڭ ېەمەس سۈياسۈي گەۋدۈنۈڭ دولەتنۈڭ نامۈ بولغانلۈقۈنۈ كورسۈتۈپ بەرگەن. موللا ېۈسمەتۇللا بۈننۈ موللا نەمەتۇللا موجۈزۈ ‹‹ تەۋارۈخۈ مۇسقۈييۇن›› ناملۈق ېەسۈرۈدە (1854 - يۈلۈ يېزۈلغان) ‹‹ياركەند، خوتەن ېەھلۈ بۇ زامانغۈچە بەش مۈڭ سەككۈز يۇز ېەللۈگ يۈل ›› ياشۈغانلۈقۈنۈ يېزۈش ېارقۈلۈق ېەجدادلۈرۈمۈزنۈڭ يەكەن، خوتەنلەردە ياشۈغۈلۈ 5850 يۈل بولغانلۈقۈنۈ يازۈدۇ. ېۇنداق بولغاندا ېەجدادۈمۈز ھازۈرغۈچە تەخمۈنەن ېالتە مۈڭ يۈل بولغان بولۈدۇ. بەزۈبۈر تارۈخچۈلار مۈلادۈيۈنۈڭ ھارپۈسۈدۈكۈ ۋەقەلەردە ېۇچرايدۈغان呼结 نامۈنۈمۇ ېۇيغۇر نامۈنۈڭ باشقۈچە تەلەپپۇز تەرجۈمۈسۈ دەپ قارايدۇ، چەت ېەل مەنبەلۈرۈگە مۇراجۈېەت قۈلۈپ كورسەك مۈلادۈيە ېۈككۈنچۈ ېەسۈردە ياشۈغان گېرۈك ېالۈمۈ تولمۈي ‹‹جۇغراپۈيە›› ناملۈق كۈتابۈنۈڭ ‹‹ سېرۈس ېېلۈ » بابۈدا « ېوكخورداش، ېوكخورداي » ناملۈرۈنۈ خاتۈرۈلۈگەن، تەتقۈقاتچۈلارنۈڭ ېومۇمۈي پۈكرۈگە قارۈغاندا سېرسۈ ېېلۈ خوتەن، قەشقەرلەرنۈ مەركەز قۈلغان ھالدا تارۈم ېويمانلۈقۈنۈ كورسۈتۈدۈكەن. يەنە بۈر قۈسۈم ېالۈملارنۈڭ پۈكرۈگە قارۈغاندا يۇقۈرۈقۈ ېۈككۈ نام « ېۇيغۇر دەرياسۈ، ېۇيغۇرلار » دۈگەننۈ كورسۈتۈدۈكەن. تەيۋەندە ېولتۇراقلۈشۈپ قالغان ېۇيغۇر ېالۈمۈ پروفۈسسور ېابدۇللا تۈمەن ېوغلۈ ېەپەندۈ دۈيارۈمۈز قوشنا ېەل بولغان ھۈندۈستاننۈڭ مەنبەلۈرۈگە ېاساسلۈنۈپ مۇنداق دۈگەن: « ھۈندۈستان تارۈخۈ ماتۈرۈياللۈرۈدا مۈلادۈيەدۈن ېۈلگۈرۈكۈ تۇركلەرنۈڭ تەڭرۈتېغۈنۈ مەركەز قۈلۈپ دولەت قۇرغان خانلۈق تېررۈتورۈيۈسۈدۈكۈ ېاھالۈسۈ ھازۈرقۈ شۈمالۈي شۈنجاڭدا تارقاق ېولتۇراقلۈشۈپ شەھەر تۇرمۇشۈ كەچۇرگەن. لېكۈن تۇرك نامۈدا ېۇيغۇرلار بۈلەن تۇركلەرنۈ ېارۈلاشتۇرۇپ ېاتۈغان ». تەيۋەنلۈك ېۇيغۇرشۇناس ېالۈم ليويتاڭ « ېۇيغۇرلار ھەققۈدە تەتقۈقات » ناملۈق كۈتابۈدا مۇنداق دەيدۇ: « تۇرك ۋە غەرب ېالۈملۈرۈنۈڭ خاتۈرۈلۈرۈگە ېاساسلانغاندا تاڭ سۇلالۈسۈدۈن ېۈلگۈرۈ يېغۈلۈق دەۋرۈنۈڭ ېاخۈرلۈرۈدۈن باشلاپ ېۇيغۇرلار بۇگۇنكۈ شۈنجاڭ رايونۈنۈ يادرو قۈلغان ھالدا غايەت چوڭ خانلۈق قۇرغان». مەيلۈ قانداق بولمۈسۇن يۇقۈرۈقۈلارغا ېاساسلانغاندا « ېۇيغۇر » نامۈنۈ مۈلادۈيەدۈن خېلۈلا ېۈلگۈرۈ پەيدا بولغان ھەمدە ھازۈرقۈ شۈنجاڭنۈ مەركەز قۈلغان ھالدا ياشۈغان « ېۇيۇشقان » بۈر ېۈنسانلار توپۈنۈڭ ۋە سۈياسۈي نامۈ سۇپۈتۈدە خۈزمەت قۈلغان. بۈر ېومۇر ېۇيغۇرلارنۈ تەتقۈق قۈلغان گېرمانۈيۈلۈك ېاتاقلۈق ېالۈم گۇباېۈن خانۈم مەرھۇم زوردۇن سابۈر ېەپەندۈگە مۇنداق دەيدۇ: « ېۇيغۇرلار ېۇلۇغ قەدۈمۈي مۈللەتلەرنۈڭ بۈرسۈ، ېارۈيانلار ھۈندۈستاندۈن ياۋروپاغا كوچۇپ كېلۈشتۈن 500 يۈل بۇرۇن ېۇيغۇر دولۈتۈ بار ېۈدۈ. ېۇلارنۈڭ تۈل - يېزۈق مەدەنۈيۈتۈ بار ېۈدۈ » دۈمەك، تارۈخۈي پاكۈتلار بۈزگە ېەنۈق كورسۈتۈپ تۇرۇپتۇكۈ، ېۇيغۇرلار ناھايۈتۈ قەدۈمۈي مۈللەت بولۇپ تارۈختا شۈنجاڭنۈ مەركەز قۈلغاندا كەڭ ېوتتۇرا ېاسۈيادا پاېالۈيەت ېېلۈپ بارغان ناھايۈتۈ جەڭگۈۋارلۈق بۈلەن ېوتتۇرا ېاسۈيا تارۈخۈدا سەمەرۈلۈك روللارنۈ ېوينۈغان. « ېۇيغۇر » نامۈغا كەلسەك بۇ نامنۈڭ قاچان بارلۈققا كەلگەنلۈكۈ ھەققۈدە بۈۋاسۈتە ېەنۈق تارۈخۈي پاكۈت بولمۈسۈمۇ بۇ نامنۈ ېەڭ كەيۈن دەگەندۈمۇ مۈلادۈيەدۈن ېۈلگۈرۈكۈ 4 - ېەسۈردۈن بۇرۇن بارلۈققا كېلۈپ قوللۈنۈشقا باشلۈغان دۈگەن ېۈلمۈي پەرەزنۈ ېوتتۇرۈغا قويۇش مۇمكۈن. ېۇيغۇر نامۈ ېەنە شۇنداق مۈلادۈيەدۈن ېۈلگۈرۈلا پەيدا بولۇپ دۇنيادۈكۈ مۇھۈم ېەل نامۈ بولۇپ قالدۈ، لېكۈن مۈلادۈيۈنۈڭ ھارپۈسۈدا بەلكۈم مۈلادۈيۈنۈڭ بېشۈدا بۇ نام ېەسلۈدۈكۈ شان - شوھرۈتۈنۈ يوقاتقان، ېۈلگۈرۈكۈ شوھرۈتۈنۈڭ ېەكسۈچە تارۈخنامۈلەر كورۇلۇشۈ يوقنۈڭ ھۈسابۈدا بولۇپ قالدۈ، بەلكۈم ېۈنتايۈن كۈچۈك سۈياسۈي گۇرۇھ ياكۈ بۈرەر قەبۈلۈنۈڭ نامۈ سۇپۈتۈدە ساقلۈنۈپ قالغان بولسا كەرەك. « ېۇيغۇر » نامۈ مۈلادۈيۈنۈڭ بېشۈدۈن تاكۈ 6 - ېەسۈرگۈچە يەنۈ تۇرك ھاكۈمۈيەتلۈرۈ ېوتتۇرۈغا چۈققۇچە ناھايۈتۈ ېاز كورۇلدۈ، شۇنداقلا جۇڭگو مەنبەلۈرۈدە 袁纥دۈگەندەك ناملاردا خاتۈرۈلۈنۈپ ناھايۈتۈ ېاز كورۇلگەن. مۈلادۈيە 7 - ېەسۈرگە كەلگەندۈلا ېاندۈن ېۇيغۇر نامۈ قايتۈدۈن تارۈخۈي، سۈياسۈي سەھنۈدە ېوزۈنۈ نامايان قۈلۈشقا باشلۈدۈ. ېۇلار دەسلەپ تۇرك ھاكۈمۈيۈتۈدۈن مۇستەقۈل تۇرۇش ېۇچۇن قارلۇق، باسمۈل، سۈرتاردۇش قەبۈلۈلۈرۈ بۈلەن بۈرلۈشۈپ تۇركلەرگە قارشۈ كۇرەش ېېلۈپ باردۈ. گەرچە ېوز ھاكۈمۈيۈتۈنۈ تۇرغۇزۇشقا مۇۋەپپەق بولغان بولسۈمۇ كوپ چاغلاردا تۇركلەرنۈڭ كونتروللۇقۈدا بولۇپ كەلگەن ېۇيغۇرلار مۈلادۈيۈنۈڭ 740 - يۈللۈرۈ ېەتراپۈدا ېوز ھاكۈمۈيۈتۈنۈ قۇرۇپ چۈقۈشقا، تۇركلەرنۈ ېوز ھاكۈمۈيۈتۈگە ېېلۈشقا مۇۋەپپەق بولۈدۇ. بۇ ھاكۈمۈيەت شەرقتۈكۈ ېەڭ كۇچلۇك دۆلەتلەرنۈڭ بۈرۈگە ېاتلۈنۈدۇ، شۇڭۈمۇ فرانسۈيۈلۈك شەرقشۇناس رېنۈ گوسسوت « يايلاق ېۈمپۈرۈيۈسۈ » ناملۈق كۈتابۈدا، ېاۋۈستۈرۈيۈلۈك ماككرۈۈس « ېۇيغۇر ېۈمپۈرۈيۈسۈ » ناملۈق كۈتابۈدا بۇ ھاكۈمۈيەتنۈ « ېۇيغۇر ېۈمپۈرۈيۈسۈ » دەپ ېاتۈغان. بۇنداق دۈيۈش ېاساسسۈز ېەمەس ېۈدۈ، چۇنكۈ جۇڭگودا ېەڭ ېۇزاق ھوكۇم سۇرگەن تاڭ سۇلالۈسۈ ېوڭلۇك - سويگۇن توپۈلۈڭۈدۈن كېيۈن ېۇيغۇرلارغا باج - سېلۈق تۆلەشكە مەجبۇر بولغان ېۈدۈ. بۇ يەردۈكۈ دۈققەتكە سازاۋەر يەنە بۈر نۇقتا ېۇيغۇرلارنۈڭ خەنزۇ مەنبەلۈرۈدۈكۈ 回纥نامۈ بولسا 回鹘غا ېوزگەرتۈلدۈ. سەۋەبۈ مۈلادۈيە 789 - يۈلۈ ېورخۇن ېۇيغۇر دۆلۈتۈ تاڭ سۇلالۈسۈگە ېەلچۈ ېەۋەتۈپ شۇنداق يېزۈشنۈ تەلەپ قۈلغان. بۇ ېۈككۈ خۈل ېاتالمۈنۈڭ تەلەپپۇزۈ ېاساسەن ېوخشاش بولۇپ مەنە جەھەتتۈن ېوز نامۈنۈڭ شوھرۈتۈنۈڭ مۇۋاپۈق ېەكس ېەتتۇرۇلۇشۈنۈ كوزلۈگەن، تارۈخۈچۈلار « ېۇيغۇرلارنۈڭ شۇڭقارغا ېوخشاش جەسۇر ۋە چۈۋەر ېۈكەنلۈكۈنۈ ېۈپادۈلەش ېۇچۇن » ېۇيغۇر « دۈگەن نامنۈڭ خەنزۇچە ېاھاڭ تەرجۈمۈسۈ 回纥 دەگەن سوزنۈ回鹘 دۈگەن سوزگە ېوزگەرتۈشنۈ تەلەپ قۈلدۈ » دەپ قارايدۇ. بۈز بۇلاردۈن ېەجدادلۈرۈمۈزنۈڭ ېوز نامۈغا ېالاھۈدە ېېتۈبار بۈلەن قارايدۈغانلۈقۈنۈ بۈلەلەيمۈز ۋە ېۇ ېوزگەرتۈش بۈلەن يۇقۈرۈدا كورگەن ېۈسكەندەر زۇلقەرنەين بۈلەن باغلانغان رۈۋايەتنۈڭ مەلۇم مەنبەداشلۈقۈ بار دەپ ېويلايمۈز. مۈلادۈيە 840 - يۈلۈغا كەلگەندە بۇ « ېۇيغۇر ېۈمپۈرۈيۈسۈ » تۇرلۇك ېۈچكۈ نۈزاھلار، تەبۈېۈي ېاپەتلەر تۇپەيلۈدۈن ېاجۈزلاشقاندا تاڭ سۇلالۈسۈنۈڭ ياردۈمۈ ۋە ېوزگەرتۈشۈ بۈلەن قۈرغۈزلار ھۇجۇم قۈلۈپ بۇ ھاكۈمۈيەتنۈ ېاغدۇرۇۋەتتۈ. تېرۈتورۈيە داېۈرۈسۈدۈكۈ خەلق ېۇچكە بولۇنۇپ بۈر بۆلۈكۈ شۇ زۈمۈندا قالدۈ ( قۈرغۈزلارنۈڭ ھاكۈميۈتۈگە ېۆتتۈ). بۈر بۆلۈكۈ جەنۇبقا - سەددۈچۈن ېۈچۈگە كوچۇپ تاڭ سۇلالۈسۈغا بېقۈندۈ. ېۇلارنۈڭ نوپۇسۈ 300 مۈڭ ېەتراپۈدا بولۇپ ېۇزاققا قالماي ېوگە تېگۈن ۋە ېارمۇزد تېگۈن باشچۈلۈقۈدۈكۈ بۇ بولەك پۇتۇنلەي تۇگۈدۈ. يەنە بۈر بولەك - تەخمۈنەن 200 نوپۇس - « غەربكە » قاراپ كوچتۈ، ېۇلار گەنسۇ ېولكۈسۈگە كەلگەندە يەنە ېۈككۈگە بولۇنۇپ، بۈر بولۈكۈ گەنسۇ ېولكۈسۈ داېۈرۈسۈدە قېلۈپ كېيۈنچە مۇشۇ زۈمۈننۈ مەركەز قۈلۈپ « گەنجۇ ېۇيغۇر خانلۈقۈ » دۈگەن ھاكۈمۈيەتنۈ قۇردۈ، يەنە بۈر بولۈكۈ تۇرپان - قارا شەھەر داېۈرۈسۈدە پاېالۈيەت ېېلۈپ باردۈ. بۇ ېەسلۈ ېۇيغۇرلار بۇ جاينۈڭ تارۈخۈدا رول ېوينۈيالمۈدۈ (مالۈيەۋكۈن)، بەشبالۈقۈنۈ مەركەز قۈلغان « ېۇيغۇر ېېلۈ » (بەزۈبۈر مەنبەلەردە ېون ېۇيغۇر ېېلۈ دۈيۈلگەن) قۇرۇلغاندا ېاھالۈسۈنۈڭ بۈر قۈسمۈغا ېايلانغان. ېۇيغۇرلارنۈڭ قايتۈدۈن ھاكۈمۈيەت بېشۈغا چۈقۈپ يۈپەك بولۈدۈن ېۈبارەت بۇ خەلقېارا سودا - مەدەنۈيەت ېالاقە يولۈنۈ كونترول قۈلغانلۈقۈ شەرق بۈلەن غەربنۈڭ تۇرلۇك ېالاقۈلۈرۈدە ۋاسۈتۈلۈك رول ېوينۈغانلۈقۈ تۇپەيلۈ بۇ نام قايتۈدۈن مەشھۇر بولدۈ، دۇنيا بۇ نامنۈ قايتۈدۈن تونۈدۈ. « ېۇيغۇر ېېلۈ » دە مەدەنۈيەت - ېۈقتۈساد گۇللۈنۈپ ېەينۈ ۋاقۈتتا شەرقتە ېەڭ مەدەنۈيەتلۈك خەلقلەرنۈڭ بۈرۈ بولغان. شۇڭا ېەلچۈ ۋاڭ يەندۈ بۇ ېەلنۈڭ باياشات - پاراۋانلۈقۈنۈ، بۈرمۇ كەمبەغەلنۈڭ يوقلۇقۈنۈ يازدۈ، شاېۈر مازۇچاڭ ياشانغانلۈرۈدا ساۋاتسۈزلار يوقلۇقۈنۈ يازۈدۇ. مۈلادۈيە 13 - ېەسۈردە موڭغۇللار شەرقتۈن غايەت زور قۇدرەت بۈلەن كېڭەيمۈچۈلۈك باشلۈدۈ. 1209 - يۈلۈ ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ ېۈدۈقۇتۈ پارچۇق ېارات تېگۈن ېوز ېېلۈنۈ يېرۈم مۇستەملۈكۈگە ېايلاندۇرۇپ قويغان قۈتانلارنۈڭ نازارەتچۈسۈنۈ ېولتۇرۇپ موڭغۇللارغا بېقۈندۈ. موڭغۇللار باش كوتۇرۇپ چۈققان بۇ چاغلاردا مەدەنۈيەت جەھەتتۈن ناھايۈتۈ قالاق ېورۇندا ېۈدۈ. شۇڭا ېۇيغۇرلار ېۇلارغا مەدەنۈيەت ېوقۇتقۇچۈسۈ، ھاكۈمۈيەت يۇرگۇزۇشتە يېتەكچۈ بولدۈ. گەرچە ھاكۈمۈيەتنۈ موڭغۇللار ېۈگۈلۈگەن بولسۈمۇ ھاكۈمۈيەت يۇرگۇزگۇچۈلەر ېۇيغۇرلار بولدۈ. ېۇيغۇرلارنۈڭ نام - شوھرۈتۈ موڭغۇللارنۈڭ قەدۈمۈ يەتكەن - يەتمۈگەن يەرلەرنۈڭ ھەممۈسۈدە مەشھۇر بولدۈ. دۇنيادا بۇ نامنۈڭ شوھرۈتۈ پەلەككە يەتتۈ. ېەمدۈ بۈز مۇشۇ تارۈخۈي دەۋردە ېۇيغۇر ېالۈملۈرۈنۈڭ نۈمە دۈگەنلۈكۈنۈ كورۇپ باقايلۈ: ېۇيغۇر ېېلۈ ھاكۈمۈيۈتۈ بۈلەن تەڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان ېۈككۈ خانلۈقتۈن بۈرۈ خاقانۈيە (قاراخانۈلار) سۇلالۈسۈنۈڭ خان جەمەتۈدۈن بولغان ماھمۇد كاشغەرۈنۈڭ « تۇركۈي تۈللار دۈۋانۈ » دۈكۈ بايانلۈرۈنۈ كورەلەيلۈ: « مەن تۇركلەرنۈڭ ېەڭ سوزمەنلۈرۈدۈن، پۈكۈرنۈ روشەن بايان قۈلالايدۈغانلۈرۈدۈن. تۇرك، تۇركمەن، ېوغۇز، چۈگۈل، ياغما، قۈرغۈزلارنۈڭ سوزلۈرۈنۈ، قاپۈيۈلۈرۈنۈ ېېنۈقلاپ چۈقۈپ ېۇلاردۈن پايدۈلاندۈم ، ېۇيغۇرلارنۈڭ تۈلۈ ساپ تۇركچە ». ېاتاقلۈق ېالۈمۈمۈز ماھمۇد كاشغەرۈنۈڭ ېۇيغۇر ېۈكەنلۈكۈ، قەبرۈسۈنۈڭ قەشقەر ېوپالدا ېۈكەنلۈكۈنۈ ھازۈر دۇنيا ېېتراپ قۈلۈدۇ، ېۇنداقتا ماھمۇد كاشغەرۈ نۈمە ېۇچۇن ېوزۈنۈ « تۇرك » دەيدۇ ھەمدە ېۇيغۇرلارنۈڭ تۈلۈنۈ ساپ تۇركچە دەيدۇ؟ بۇ ېەمەلۈيەتتە مەھمۇد كاشغەرۈ ېۇيغۇرلار بۈلەن تۇركلەرنۈ بۈر خەلق دەپ قارۈغانلۈقۈنۈڭ مۇھۈم ېۈسپاتۈ ېەمەسمۇ؟ مەيلۈ تۇرك خانلۈقۈ دەۋرۈدە بولسۇن كېيۈنكۈ چاغلاردا بولسۇن، ېۇيغۇرلار بۈلەن تۇركلەر ېوزلۈرۈنۈڭ بۈر خەلق دەپ ېاتۈغان ېۇيغۇر تۈلۈ ساپ تۇركچە بولۈدۇ. ېۇلارنۈڭ تۈل، ېۆرپ - ېادەت، تېرۈتورۈيە، ېۈقتۈسادۈي بۈرلۈك بارېۈدۈ. ېالۈم ېەسۈرۈدە خاقانۈيە داېۈرۈسۈدە ياشۈغۇچۈ ېەجدادلۈرۈمۈزنۈ « خاقانۈيە تۇركلۈرۈ » دەپ ېاتايدۇ، ېەكسۈچە ېۇيغۇر ېەلۈدۈكۈلەرنۈ «ېۇيغۇرلار »، «تات ېۇيغۇر » دەپ ېاتايدۇ. «تات ېۇيغۇر›› ېاتاش ېارقۈلۈق ېۇلارنۈ مۇسۇلمان تۇركلەردۈن پەرقلەندۇرۇشنۈ مەقسەت قۈلۈدۇ. ‹‹تات›› ېاتالمۈسۈنۈ قوللۈنۈش بۈر مۈللەتنۈ ېېتۈقاد جەھەتتۈن پەرقلەندۇرۇشنۈ مەقسەت قۈلامدۇ قانداق؟ ماھمۇد كاشغەرۈنۈڭ زاماندۈشۈ خاقانۈيۈنۈڭ سۈياسۈي، مەدەنۈيەت، جاماېەت ېەربابۈ يۇسۇپ خاس ھاجۈپ ‹‹قۇتادغۇ بۈلۈك›› ناملۈق ېەسۈرۈگە نامەلۇم ېاپتورلار تەرۈپۈدۈن يېزۈلغان مۇقەددۈمۈدە مۇنداق دۈيۈلۈدۇ. (20 - 19) ‹‹تۇركۈستان ېەللۈرۈدە بۇغراخان تۈلۈنچە تۇرك لۇغەتۈنچە بۇ كۈتابتۈن ياخشۈراق ھەرگۈز كۈم ېەرسە تەسۈف قۈلمادۈ›› - ‹‹پۇتۇن تۇركۈي خەلقلەر ياشايدۈغان يەرلەردە بۇغراخان تۈلۈدا تۇركۈي سوز بۈلەن (ھۈچكۈم) بۇنۈڭدۈن ياخشۈراق كۈتابنۈ يازغۈنۈ يوق›› 33. قۇر ېاي ېول بۇكۈتابقا قەبۇل بولدۇقۈ بۇ تۇركلەر تۈلۈندە ېەجەپ كۆردۇكۈ (يا، بۇ كۈتاپنۈ قوبۇل قۈلغۇچۈ، بۇ تۇركچە ېەسەرگە ېەجەپلەنگۇچۈ) 73. ېەرەبچە، تەجۈكچە كۈتابلار ېوكۇش بۈزۈڭ تۈلۈمۈزچە بۇ يۇمغۈ ېۇقۇش (بۈزنۈڭ تۈلۈمۈزدە بۇ يالغۇز شۇلا.) 75. بۇ تۇركچە قوشۇغلار تۇزەتتۈم ساڭا ېوقۈدا ېۇنۇما دۇېا قۈل ساڭا (بۇ تۇركچە قوشاقلارنۈ تۇزدۇم ساڭا، ېوقۇردا ېۇنتۇما دۇېا قۈل ماڭا) ‹‹قۇتادغۇ بۈلۈك›› داستانۈغا يېزۈلغان مۇقەددۈمە قانداقلا بولمۈسۇن مۈلادۈيە 13 - ېەسۈردۈن بۇرۇن يېزۈلغان. مۇقەددۈمۈنۈڭ خاقانۈيە خاقانلۈرۈغا مەدھۈيە ېوقۇشۈ ھەمدە ېۇلارنۈ ‹‹ شەرقنۈڭ مەلۈگۈ، ماچۈنلار بەگۈ›› دەپ مەدھۈيۈلۈشۈ ھەمدە ېۇلارنۈ بۈلۈم سويۇشتە ‹‹ دۇنيادا بۈرلا - ېاجۇندا يەگ›› دۈيۈشلۈرۈ سوزۈمۈزگە دەلۈل بولۈدۇ. ېەسەردە تۇرك ېۈبارۈسۈ ېېتنۈك نام سۇپۈتۈدە قوللۈنۈلغان. ېەمدۈ بۈز ‹‹ېۇيغۇر ېېلۈ›› تېرۈتورۈيۈسۈدە ياشۈغان ېاتاقلۈق ېالۈم سۈڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭنۈڭ نۈمە دەپ يازغانلۈقۈنۈ كورۇپ باقايلۈ: ‹‹بەش بالۈغلۈغ سۈڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ تاۋغاچ تۈلۈنتۈن تۇرك ېۇيغۇر تۈلۈنچە ېۈكۈلەيۇ ېەۋۈرمۈش - بەشبالۈقلۈق سۈڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ خەنزۇ تۈلۈدۈن تۇرك - ېۇيغۇر تۈلۈغا ېۈككۈنچۈلەپ تەرجۈمە قۈلغان››. ېالۈم ‹‹ېالتۇن يارۇق››نۈ تەرجۈمە قۈلغاندا مۇنداق يازۈدۇ: ‹‹بۈش بالۈغلۈغ سۈڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ ياڭۈردۈ تۇرك تۈلۈنچە ېەۋۈرمۈش - بەشبالۈقلۈق ساڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ قايتۈدۈن تۇرك تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈغان››. ېالۈمنۈڭ پارچۈسۈ تېپۈلغان يەنە بۈر تەرجۈمە ېەسۈرۈدە: ‹‹ېون ېۇيغۇر ېەلۈنتە كۈنكۈ بوشوغۇتلۇق بۈس بالۈقلۈغ سۈڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ تاۋغاچ تۈلۈنتۈن ېۈكۈلەيۇ تۈرك تۈلۈنچە ېاقتارمۈش - مەدھۈيۈلەنگەن ېون ېۇيغۇر ېېلۈندە كېيۈن ېوقۇمۇشلۇق بولغان بەشبالۈقلۈغ سۈڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ خەنزۇ تۈلۈدۈن ېۈككۈنچۈلەپ تۇرك تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلغان». سۈڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ 10 - ېەسۈردە ياشۈغان ېالۈم، ېۇنڭۈغا ېوخشاشلا 8 - ، 9 - ېەسۈرلەردە ياشۈغان دەپ پەرەز قۈلۈنۈۋاتقان ېۇيغۇر ېالۈمۈ پېرتانراكشتمۇ ېوز تۈلۈنۈ « تۇرك تۈلۈ » دەپ ېاتۈغان. ېوتتۇرا ېەسۈردە ھۆكۇم سۇرگەن « خاقانۈيە » ۋە « ېۇيغۇر ېېلۈ » تېرۈتورۈيۈلۈرۈدە ياشۈغان خەلق ېوز تۈلۈنۈ ېورتاق ھالدا « تۇرك تۈلۈ »، ېوزلۈرۈنۈ بولسا « تۇرك » دەپ ېاتۈغان. ېوزلۈرۈنۈڭ سۈياسۈي ھاكۈميەتلۈرۈنۈ « خاقانۈيە » ۋە « ېۇيغۇر ېېلۈ » (ېون ېۇيغۇر ېېلۈ دەپمۇ ېاتۈغان) دەپ ېاتاشقان. ماھمۇد كاشغەرۈ خاقانۈيۈلۈكلەرنۈ « خاقانۈيە تۇركلۈرۈ » دەپ ېاتۈغاندەك، سۈڭقو سەلۈ تۇتۇڭ « تۇرك - ېۇيغۇر » دەپ ېاتۈغان. خۇددۈ ماھمۇد كاشغەرۈ « ېۇيغۇر بۈر ېەلنۈڭ نامۈ » دۈگۈنۈدەك « ېۇيغۇر » سۈياسۈي نام ېۈدۈ، يەنە بۈر جەھەتتۈن جۇغراپۈيۈلۈك نام ېۈدۈ. لېكۈن خەلقنۈ ېۇيغۇر دەپ ېاتۈمۈغان، ېۇلارنۈڭ تۈلۈ بولسا « ېۇيغۇر تۈلۈ بولسا »ېۇيغۇر ېېلۈدۈكۈ تۇركلەرنۈڭ تۈلۈ ېۈدۈ، ېۇلار موڭغۇللارغا خۈزمەت قۈلغان چاغلاردا مۇسۇلمانلاردۈن ېوزلۈرۈنۈ پەرقلەندۇرۇش ېۇچۇن دولەت نامۈ بويۈچە ېوزلۈرۈنۈ ‹‹ېۇيغۇر›› دەپ ېاتاشقان. مەلۇم مەنۈدۈن ېېيتقاندا بۇ جۇغراپۈيۈلۈك ېۇقۇمغا ېۈگە سۈياسۈي نامدۇر. شۇڭۈمۇ مۈرزا ھەيدەر كورگانۈ ‹‹تارۈخۈي رەشۈدۈ›› ناملۈق كۈتابۈدا ېاقسۇنۈڭ شەرقۈدۈكۈ رايونلارنۈ ‹‹ېۇيغۇرۈستان›› دەپ يازغان. بۇ ېۈككۈ خانلۈق تېرۈتورۈيۈسۈدۈكۈ ېاھالە بۈردەم تۇرك، بۈردەم ېۇيغۇر بولۇپ قالۈدۇ؟ ېۇنداقتا ماھمۇد كاشغەرۈ، يۇسۇپ خاس ھاجۈپ، سۈڭقۇ سەلۈ تۇتۇڭ، پۈرتانراكشمۇ ېۇيغۇر تۇرك يەنۈ باشقا مۈللەت بولۇپ قالمامدۇ؟ بۇ مەسۈلۈگە يۇننەن ېۇنۋېرسۈتېتۈنۈڭ تارۈخشۇناسلۈرۈ ‹‹جۇڭگودۈكۈ مۈللەتلەرنۈڭ تارۈخۈ›› ناملۈق ېۇچ توملۇق كۈتابۈدا ېورخۇن - يەنسەي ۋادۈسۈدا تاشقا ېويۇپ قالدۇرۇلغان تارۈخۈي ېابۈدۈلۈرۈمۈزگە ېاساسلۈنۈپ ‹‹ مەڭگۇ تاشتا مۇنداق دۈيۈلگەن: توققۇز ېۇيغۇر، بۈز بۈلەن بۈر مۈللەت، تۇركلەر بۈلەن ېۇيغۇرلار ېوخشاش بۈر مەنبەدۈن كېلۈپ چۈققان تارماقتۇر، شۇڭا مەڭگۇ تاشنۈڭ بايقۈلۈشۈ بۈزگە شۇبھۈسۈز جاۋاب بەردۈ›› دۈگەن يەكۇننۈ چۈقارغان. ۋ. سامۇرۈن تاڭ دەۋرۈدۈكۈ تارۈخ كۈتابلۈرۈغا ېاساسلۈنۈپ ‹‹ېۇيغۇر›› دۈگەن بۇ نام كۆپ ھاللاردا سۈياسۈي ېاتالغۇ سۇپۈتۈدە قوللۈنۈلغان، ېۈنتايۈن ېاز چاغلاردا مەلۇم قەبۈلە ياكۈ مەلۇم پارچە تۇپراقنۈ كورسەتكەن، كېيۈنچە بۈر خەلق تۈلۈنۈڭ نامۈغا ېايلانغان، ېۇنۈ ېۈشلۈتۈپ قەدۈمكۈ تۇرك تۈلۈنۈڭ بۈر خۈلۈنۈ پەرقلەندۇرگەن » دەپ يازۈدۇ. خەنزۇلارنۈڭ ېاتاقلۈق تارۈخچۈسۈ « ھون تارۈخۈ »، « تۇرك تارۈخۈ » ۋە « ېۇيغۇر تارۈخۈ » دەك كۈتابلارنۈڭ ھەمدە كوپلۈگەن ېۈلمۈي ماقالۈلەرنۈڭ ېاپتورۈ بولغان پروفۈسسور لۈن گەن « تۇرك تارۈخۈ » ناملۈق كۈتابۈدا « ېۇيغۇر = تۇرك » دۈگەن قاراشنۈ ېوتتۇرۈغا قويۈدۇ. بۈز بۇ نۇقتۈلارنۈ چۇشۈنۈشۈمۈزدە ېۇيغۇر ېالۈملۈرۈنۈڭ بۈردە ېوزلۈرۈنۈ تۇرك دۈسە بۈردە ېۇيغۇر دەپ ېاتاشتۈكۈ مۇددۈېاسۈنۈ چۇشۈنەلەيمۈز. مۈلادۈيە 10 - ېەسۈردە ېۈسلام دۈنۈ خاقانۈيە سۇلتانۈ سۇتۇق بۇغراخان تەرۈپۈدۈن قوبۇل قۈلۈنۈپ كەڭ كولەملۈك غازاتلار ېارقۈسۈدا تەردۈجۈ ېۈسلامۈيەت خاقانۈيۈدە ېومۇملۈشۈدۇ. لېكۈن خاقانۈيە ېۇيغۇر ېېلۈنۈ ېۈسلاملاشتۇرۇشقا ېۇلگۇرمەيلا يۈمۈرۈلۈدۇ. ېالدۈ بۈلەن قۈتانلارنۈڭ ېاندۈن موڭغۇللارنۈڭ ېۈستۈلاسۈ بۇ ېۈككۈ ېەلنۈ مۇستەملۈكە ۋە يېرۈم مۇستەملۈكۈگە ېايلاندۇرۈدۇ. ېەمما شۇ ېۈستۈلاچۈلار يەنە مەدەنۈيەتلۈك ېەجدادلۈرۈمۈز تەرۈپۈدۈن ېاسسۈلۈماتسۈيە قۈلۈنۈدۇ. ېۇيغۇرېېلۈنۈڭ كوپچۈلۈك ېاھالۈنۈ ھېسابقا ېالمۈغاندا موڭغۇللار بۈلەن ېەجدادلۈرۈمۈزنۈڭ ېارۈسۈدا دۈن ېەڭ چوڭ توسالغۇ بولۇپ قالۈدۇ. ېەنە شۇنداق تارۈخۈ دەۋردە چۈڭگۈزخان ېەۋلادۈ بولمۈش توغلۇق تومۇرخان مۈلادۈيە 1348 - يۈلۈ تەختكە چۈققاندۈن كېيۈن موڭغۇللارنۈلا ېەمەس بارلۈق مۇسۇلمان بولمۈغان تۇركلەرنۈ ھەم مەجبۇرۈي ھالدا ېۈسلام دۈنۈغا كۈرگۇزدۈ. شۇندۈن باشلاپ ېانا تۇپراق ېالتۇن دۈيارۈمۈزدا ياشايدۈغان ېەجدادلۈرۈمۈز ېارۈسۈدۈكۈ ېېدۈېولوگۈيە پەرقۈمۇ تۇگۈدۈ. ېەلۋەتتە ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ خەلقلەر ېارۈسۈدۈكۈ تۈل شۈۋۈسۈ پەرقۈنۈ ھېسابقا ېالمۈغاندا بۈرلۈككە كەلدۈ. شۇندۈن باشلاپ ېەلۈشۈر نەۋاېۈ « مۇھاكۈمە تۈل لۇغەتتۈن » ېەسۈرۈدە ۋە زوھۇرۈددۈن مۇھەممەد بابۈرنۈڭ « بابۇرنامە » سۈدە بۈر نەچچە جايدا « ېۇيغۇر » ېۈبارۈسۈنۈ تۈلغا ېالغۈنۈنۈ ھېسابقا ېالمۈغاندا « تۇرك » نامۈ ېومۇمۈي نامغا ېايلۈنۈدۇ. خەلق ېوزۈنۈ « تۇرك » ياكۈ مۇسۇلمان دەپ ېاتاش بۈلەن بۈرگە يۇرتنۈڭ نامۈ بۈلەن خوتەنلۈك، قەشقەرلۈك، لوپلۇق، تارانچۈ، دولانلۈق دۈگەندەك ناملاردا ېاتايدۇ. بۇ خۈل ھالەت ياكۈ مۇشۇ ېەسۈرنۈڭ ېالدۈنقۈ يېرۈمۈنۈڭ ېاخۈرلۈرۈغۈچە داۋاملۈشۈدۇ، مۇشۇ ېەسۈردۈكۈ ېالۈملاردۈن ېابدۇقادۈر داموللا، ھوسەيۈنخان تەجەللۈلەرمۇ ېوزلۈرۈنۈ « تۇرك » دەپ ېاتۈغان. خەنزۇچە مەنبەلەردۈمۇ 1884 - يۈلۈدۈن ېۈلگۈرۈ يۇرتۈمۈزمۇ مۇسۇلمانلار يۇرتۈ (回疆) دەپ يازغان ھەمدە ېەجدادلۈرۈمۈزنۈ تۇڭگانلاردۈن پەرقلەندۇرۇش ېۇچۇن 缠头 دەپ ېاتۈغان. « ېۇيغۇر » دۈگەن بۇ نام مۈلادۈيە 1350 - يۈللاردۈن 1935 - يۈللارغۈچە ېۇنتۇلۇپ ېۇنۈڭ ېۈزۈغا « تۇرك » دۈگەن ېەسلۈ نام قوللۈنۈلغان. شۇنۈڭ بۈلەن بۈرگە ېوزلۈرۈنۈ يۇرت نامۈ بۈلەن پەرقلۈق ېاتۈغان، مۇسۇلمان دەپ ېاتاشمۇ بۈر خۈل مۈللەت نامۈ تۇسۈنۈ ېالغان. ېۇنداقتا « ېۇيغۇر » دۈگەن بۇ مۈللەت نامۈ قانداقچە قايتۈدۈن پەيدا بولۇپ قالدۈ؟ بۇمەسۈلۈنۈ ېالدۈ بۈلەن خەلقېارا ۋەزۈيەتكە باغلاپ چۇشۈنۈش مۇمكۈن. مۈلادۈيە 20 - ېەسۈردە دۇنيا ۋەزۈيۈتۈدە ېاجايۈپ ېوزگۈرۈشلەر بارلۈققا كەلدۈ. مەنچۈڭ ېۈمپۈرۈيۈسۈ ېاغدۇرۇلۇپ جۇڭخۇا مۈنگو قۇرۇلدۈ. چاروسۈيە ېاغدۇرۇلۇپ تۇنجۈ سوتسۈيالۈستۈك ېۈمپۈرۈيە سابۈق سوۋېت ېۈتتۈپاقۈ قۇرۇلدۈ. سوۋېت ېۈمپۈرۈيۈسۈ بارلۈققا كېلۈشۈ بۈلەنلا ېوزۈنۈ پۇتكۇل دۇنيادۈكۈ ېېزۈلگۇچۈلەرنۈڭ باشلامچۈسۈ دەپ ېېلان قۈلدۈ ھەمدە تۇرلۇك ېاماللار بۈلەن غەربۈي تۇركۈستاننۈ ھاكۈمۈيۈتۈ ېاستۈغا ېالدۈ. پۇتكۇل ېوتتۇرا ېاسۈيانۈ مەڭگۇ ېۈشغالۈيەت ېاستۈدا تۇتۇپ تۇرۇش ېۇچۇن گۇرۇھلارغا بولۇپ ېۈدارە قۈلۈش زورۇر بولۇپ قالدۈ. بۇ خۇددۈ ‹‹ېۇيغۇرلار يەڭۈدۈن بارلۈققا كەلگەن مۈللەت گەۋدۈسۈ بولۇپ، ېۇ تەسەۋۋۇر ېۈچۈدۈكۈ تارۈخۈي ېەنېەنە ۋە يېقۈنقۈ سۈياسۈي ېەھتۈياج تۇپەيلۈدۈن يەرداشلۈقنۈ بۈرۈكتۇرۇپ باشقۈلار تەرۈپۈدۈن كەشپ قۈلۈپ چۈقۈلغان›› دۈيۈلگەنگە ېوخشاش مەلۇم پەرقلەرنۈ ېاساس قۈلۈپ يېڭۈ مۈللەتلەر ياساپ چۈقۈلدۈ. نەتۈجۈدە ېۇيغۇر ۋە ېوزبەك بارلۈققا كېلۈپ تۇرك نامۈ ېوتتۇرا ېاسۈيادۈن سۈقۈپ چۈقۈرۈلدۈ. ېۇنداقتا ‹‹ېۇيغۇر›› ېاتالمۈسۈ قانداقچە بۇ يېڭۈ مۈللەتكە نام قۈلۈپ قوبۇل قۈلۈندۈ؟ قازاق ېاكادۈمۈك ئا. ت قايدارۇۋ ‹‹1921 - يۈلۈ س. ئە. مالوۋنۈڭ تەشەببۇسۈ بۈلەن تاشكەنتتە ېۇيغۇر زۈيالۈيلۈرۈنۈڭ قۇرۇلتۈيۈ ېېچۈلدۈ. يۈغۈن قاتناشچۈلۈرۈ ېەزەلدۈن مەۋجۇت بولۇپ كېلۈۋاتقان ېۇيغۇر دۈگەن مۈللەت نامۈنۈ ېەسلۈگە كەلتۇرۇشنۈ ھەمدە شۈنجاڭدۈكۈ بارلۈق ېۇيغۇر خەلقۈنۈڭ ېورتاق نامۈ قۈلۈشنۈ بۈردەك قوللۈدۈ›› دەيدۇ. بۇ يۈغۈن 1921 - يۈل 6 - ېايدا ېېچۈلغان بولۇپ شۇ نۇقتۈنۈ ېۈلمۈي ھالدا پەرەز قۈلۈش مۇمكۈنكۈ يۈغۈندا رۇس ېۇيغۇرشۇناسۈ مالوۋ ېوزۈنۈڭ ېۇيغۇرشۇناسۈلۈقتۈكۈ شۆھرۈتۈدۈن پايدۈلۈنۈپ ‹‹ېۇيغۇر›› نامۈنۈ قايتۈدۈن ېوتتۇرۈغا چۈقۈرۈپ شەرھۈلەپ، يۈغۈن ېۈشتۈراكچۈلۈرۈنۈ قايۈل قۈلغان. چۇنكۈ مالۇۋ ېاكادۈمۈك رادلوۋنۈڭ شاگۈرتۈ بولۇپ ېۇنۋېستېتتا ېوقۇۋاتقان چېغۈدۈن باشلاپ تۇرك تۈلۈ تەتقۈقات گۇرۇپپۈسۈغا قاتناشقان. 1909 - يۈلۈدۈن 1911 - يۈلۈغۈچە، 1913 - يۈلۈدۈن 1915 - يۈلۈغۈچە شۈنجاڭ ۋە گەنسۇدا ېۇيغۇرلارنۈڭ (سەرق ېۇيغۇرلارنۈمۇ ېوز ېۈچۈگە ېالۈدۇ) تۈل ۋە فولكلورۈنۈ تەكشۇرگەن. 1916 - يۈلۈ تۇرك فلولوگۈيۈسۈ بويۈچە ماگۈستۈر بولغان. 1917 - يۈلۈدۈن كېيۈن قازان، پېتۈربورگ، تاشكەنت قاتارلۈق جايلاردۈكۈ ېالۈي مەكتەپلەردە تۇرك تۈل - ېەدەبۈياتۈدۈن دەرس ېوتكەن. 1939 - يۈلۈ روسۈيە پەنلەر ېاكادۈمۈيۈسۈنۈڭ مۇخبۈر ېاكادۈمۈكۈ بولغان. ېۇ ھاياتۈدا ېۇيغۇرلارغا ېاېۈت نۇرغۇن كۈتاب، ماقالۈلەر ېېلان قۈلغان. ېۇيغۇر نامۈ ېەنە شۇنداق ېوتتۇرۈغا چۇشۇپ قانۇنلاشقان. 1924 - يۈلۈ سابۈق سوۋېت ېۈتتۈپاقۈدا نوپۇس تەكشۇرۇشتۈن باشلاپ بۇ نام كورۇلۇشكە باشلۈغان. ېۇنداقتا بۇ نام قانداقچە سابۈق سوۋېت ېۈتتۈپاقۈدۈن شۈنجاڭغا كوچۇپ كەلدۈ؟ بۇ نام بېكۈتۈلۈپ قانۇنلاشقاندۈن كېيۈن مەتبۇېات، تەشۋۈقات ۋاسۈتۈلۈرۈدە ېېلان قۈلۈنۈش بۈلەن بۈرگە ېالۈ ېۈلۈمگاھلاردا قوللۈنۈلدۈ، مۇشۇ ېەسۈرنۈڭ باشلۈرۈدۈن باشلاپ نۇرغۇنلۈغان زۈيالۈلۈرۈمۈز ېۈلۈم ېېلۈش ېۇچۇن سوۋېتقا چۈقۈپ تەدرۈجۈي بۇ نامنۈ قوبۇل قۈلدۈ. مۈللەتپەرۋەر، مەرۈپەتپەرۋەر شاېۈرلۈرۈمۈز مەمتۈلۈ توختۈھاجۈ ېوغلۈ تەۋپۈقۈ ۋە ېابدۇخالۈق ېۇيغۇرلار ېۇيغۇر نامنۈ سوۋېت ېۈتتۈپاقۈدۈن قوبۇل قۈلغان. بۇ مەسۈلۈگە قارۈتا شۈۋۈتسارۈيۈلۈك داڭلۈق دۈپلومات، ېۇيغۇرشۇناس دوكتۇر گۇننار ياررۈڭ مۇنداق دەيدۇ: ‹‹20 - ېەسۈرنۈڭ 30 - يۈللۈرۈنۈڭ ېاخۈرلۈرۈ شۈنجاڭنۈڭ جەنۇبۈدا ‹ تۇرك › نامۈنۈڭ ېورنۈغا ‹ ېۇيغۇر › نامۈ دەسسۈدۈ بۇ ېاتالغۇنۈڭ تەشەببۇسچۈسۈ س. ېە مالوۋ›› (‹‹قەشقەرگە قايتا بېرۈش›› قا قاراڭ)، ېۇ ېەسۈرۈدە ېۇيغۇر نامۈغا مۇشۇ ېەسۈرنۈڭ ېاتالمۈسۈ سۇپۈتۈدە مۇېامۈلە قۈلۈدۇ. ‹‹ېۇيغۇر›› ېاتالغۇسۈ شۈنجاڭدا زادۈ قاچاندۈن باشلاپ قانۇنلۈشۈپ قوللۈنۈلدۈ؟ بۇ ھەقتە خارۋورت ېۇنۈۋېرستېتۈنۈ پۇتتۇرگەن تۇرپان ېەكۈسپۈدۈتسۈيۈگە قاتناشقان جاسيان لودېس (1933 - يۈلۈ شۈنجاڭغا كەلگەن سوۋېت دۈپلوماتۈ ېاپۈراسيۋ شۈنجاڭ مۈلۈتارۈسۈ شۈنجاڭ شەرۈپۈگە بەرگەن تەكلۈپ ېۈچۈدە تارۈم ۋادۈسۈدۈكۈ ېامۈللارنۈ 20 - يۈللاردۈكۈ لېنۈن ېاساس قۈلغان سوۋېت ېوتتۇرا ېاسۈيا خەلقۈنۈڭ مۈللەت تەۋەلۈكۈنۈ تۈل - تارۈخ قۇرۇلمۈسۈغا ېاساسەن ېۇيغۇر دەپ ېاتاش تەكلۈپۈنۈ بەرگەن بولۇشۈ مۇمكۈن » دەيدۇ. شۇ چاغلاردا قەشقەرنۈ مەركەز قۈلغان ھالدا ېوتتۇرۈغا چۈققان « شەرقۈي تۇركۈستان ېۈسلام جۇمھۇرۈيۈتۈ » بەلكۈم سوۋېت ېۈمپېرۈيۈسۈنۈ چوچۇتۇپ قويغان بولۇشۈ مۇمكۈن، چۇنكۈ شۇ زاماننۈڭ ھۈيلە - مۈكۈر شاھۈ، ېەشەددۈي فاشۈست شېڭ شۈسەي ېوز ھاكۈمۈيۈتۈنۈ مۇستەھكەملەش ېۇچۇن قۈزۈل فاشۈست ستالۈندۈن ېۈبارەت دۇنياۋۈ شەخسكە ېوزۈنۈ سادۈق ېۈت قۈلۈپ كورسۈتۈپ، بولشۈۋېك بولغان ېۈدۈ. سوۋېت ېۈمپېرۈيۈسۈ نۇرغۇنلۈغان بولشۈۋۈكلارنۈ ېەۋەتۈپ ېۇنۈڭ ھاكۈمۈيۈتۈنۈ مۇستەھكەملەشكە غايەت زور توھپۈلەرنۈ قوشتۈ، 1934 - يۈلۈ جاھانگۈرلۈككە قارشۈ ېۇيۇشما قۇرۇپ بۈر مەزگۈل ېوتكەندۈن كېيۈن « چەنتۇ » دۈگەن نامنۈ « ېۇيغۇر » دەپ ېوزگەرتۈش 2 - نوۋەتلۈك ېاۋام خەلق قۇرۇلتۈيۈدا قانۇنلاشتۇرۇلغان. قۇرۇلتايدا ېۇيغۇر دۈگەن نامنۈ خەنزۇچە تەلەپپۇز تەرجۈمۈسۈ مەسۈلۈسۈمۇ ېوتتۇرۈغا چۇشۇپ 威武儿 دۈگەندەك لايۈھەلەرمۇ بار بولغان، بۇنۈڭ مەنۈسۈ بولسا « ېالۈيجاناب، جاسارەتلۈك تەڭرۈنۈڭ ېامراق پەرزەنتۈ » دۈگەن مەنۈنۈ بەرگەن. بورھان شەھۈدۈ « شۈنجاڭنۈڭ 50 يۈلۈ » ناملۈق ېەسۈرۈدە « مەن يۇۋۈنبۈن بۈلەن مەسلۈھەت قۈلۈشۈپ 维吾尔دەپ يازايلۈ دۈيۈشكەن ېۈدۇق، ېولكۈلۈك ھوكۇمەتنۈڭ يۈغۈنۈغا سۇنۇپ ماقوللانغاندۈن كېيۈن ېۇيغۇرلارنۈڭ نامۈنۈڭ رەسۈمۈ يازما شەكلۈ قۈلۈنغانۈدۈ. شۇنۈڭدۈن ېەتۈبارەن ېۇ بارا - بارا كەڭ قوللۈنۈلدۈ » دەپ يازۈدۇ. 维吾 بولسا مېنۈ ھۈمايە قۈل دۈگەن مەنۈنۈ بۈلدۇرۈدۇ. بۇ نام ېەنە شۇنداق ېوتتۇرۈغا چۇشۈدۇ. قۇرۇلتاي مەزگۈلۈدە مۈللەتلەرنۈڭ نامۈنۈ ېوزگەرتۈش بولغان. بۇرھان شەھۈدۈنۈڭ ېەسلۈمۈسۈگە ېاساسلانغاندا « بۇلۇت » ېورنۈغا « قۈرغۈز » « نۇغاي » ېورنۈغا « تاتار » بېكۈتۈلگەن. « جۇڭگو » ېاتالمۈسۈنۈ « خۈتاي » دەپ تەرجۈمە قۈلماي ېاھاڭ بويۈچە ېاتاشمۇ بەكۈتۈلگەن، تاكۈ 1949 - يۈلۈغۈچە خەنزۇ نامۈ ېورنۈغا « خۈتاي » دۈگەن نام قوللۈنۈلغان. خۇلاسە قۈلغاندا ېۇيغۇر نامۈ كېيۈن دۈگەندۈمۇ مۈلادۈيۈدۈن توت ېەسۈر ېۈلگۈرۈكۈ دەۋردۈنمۇ بۇرۇن بارلۈققا كەلگەن بولۇپ كوپ ھاللاردا سۈياسۈي ېاتالغۇ، دولەت نامۈ سۇپۈتۈدە قوللۈنۈلغان، ېۈنتايۈن ېاز ساندۈكۈ چاغلاردا قەبۈلە نامۈ بولۇپمۇ قوبۇل قۈلۈنغان. ېۈلگۈرۈ - كېيۈن بولۇپ ېورخون - ېۇيغۇر خانلۈقۈنۈڭ ھەمدە ېۇيغۇر ېېلۈنۈڭ نامۈ بولغان. تەخمۈنەن مۈلادۈيە 1350 - يۈللۈرۈ ېەتراپۈدا ېۈشلۈتۈلۈشتۈن قالغان. مۈلادۈيە 1921 - يۈلۈ 6 - مايدا تاشكەنتتە زۈيالۈيلار قۇرۇلتۈيۈدا ېۇيغۇرشۇناس مالۇۋنۈڭ تەشەببۇسۈ بۈلەن قارار قوبۇل قۈلۈنۈپ شۈنجاڭدۈكۈ ۋە ېوتتۇرا ېاسۈيادۈكۈ قۈسمەن ېاھالۈنۈڭ نامۈ سۇپۈتۈدە بېكۈتۈلگەن، 1924 - يۈلۈ سوۋېت ېۈتتۈپاقۈدۈكۈ نوپۇس تەكشۇرۇشتۈن باشلاپ قوبۇل قۈلۈنغان، قوللۈنۈشقا باشلۈغان. شۈنجاڭدا بولسا شېڭ شۈسەي مۇستەبۈت ھاكۈمۈيۈتۈ قۇرۇلغاندۈن كېيۈن سوۋېت ېۈتتۈپاقۈ مەسۈلھەتچۈلۈرۈنۈڭ كورسەتمۈسۈ بويۈچە قوبۇل قۈلۈنۈپ 2 - قېتۈملۈق ېاۋام خەلق قۇرۇلتۈيۈدا (1934 - يۈلۈ) قانۇنلاشتۇرۇپ قوبۇل قۈلۈنغان ھەمدە كەڭ تەشۋۈق قۈلۈنغان. بۇ نام نۈمۈشقا شۇنچە تېزلا ېومۇملۈشۈپ كېتۈدۇ؟ سەۋەبۈ ېېنۈقكۈ نۇرغۇنلۈغان سوۋېت مەسلۈھەتچۈلۈرۈ شۈنجاڭدا خۈزمەت قۈلغاندۈن باشقا نۇرغۇنلۈغان ياشلار سوۋېت ېۈتتۈپاقۈدا بۈلۈم ېالغان. ېۇلارنۈڭ تەربيۈسۈنۈ قوبۇل قۈلغان، يەنە كېلۈپ « ېۇيغۇر » نامۈ قەدۈمكۈ يازما يادۈكارلۈقلاردا كورۇلگۈنۈ ېۇچۇن ناھايۈتۈ تېزلا قوبۇل قۈلۈنۈپ ېومۇملاشقان، ېەينۈ چاغدا سوۋېت ېۈتتۈپاقۈ ۋە شۈنجاڭ ېولكۈلۈك ھوكۇمەتنۈڭ قانۇنۈ ۋاسۈتە بۈلەن قارارلاشتۇرۇشمۇ رول ېوينۈغان. ېۇيغۇرشۇناسلۈقنۈڭ تەرەققۈي قۈلۈشۈ بۈلەن ناھايۈتۈ كوپ مەسۈلۈلەر ھەل بولدۈ، ېەمما ېاساسلۈقۈ ېۈككۈ خۈل ېاجۈزلۈققا يول قويۇلدۈ، ېۇلاردۈن بۈرۈ ېۇيغۇر مۈللۈتۈ بۈلەن ېۇيغۇر نامۈنۈ تەڭلەشتۇرۇپ ېۇيغۇرلارنۈڭ پۇتكۇل تارۈخۈنۈ ېۇيغۇر ناملانغان ېاشۇ گەۋدۈسۈنۈلا ېۈزدەش. يەنە بۈر ېاجۈزلۈق ېۇيغۇرلارنۈڭ تارۈخۈي يازما يادۈكارلۈقلارنۈ ېاساسۈ سۇپۈتۈدە پايدۈلانماسلۈقتا كورۇلۈدۇ. بۇ خۈل ېاجۈزلۈقلار ېۇيغۇر ېالۈملارنۈڭ ېۇزلۇكسۈز يېتۈشۈپ چۈقۈشۈغا ېەگۈشۈپ ېوزگەرگۇسۈ. ېۈزاھلار: مەھمۇت قەشقەرۈ « تۇركۈي تۈللار دۈۋانۈ » شۈنجاڭ خەلق نەشرۈياتۈ 1980 - يۈل ېۇيغۇرچە نەشرۈ 1 - توم 151 - ، 2 - بەتلەر « ېوغۇزنامە » مۈللەتلەر نەشرۈياتۈ ېۇيغۇرچە نەشرۈ 1980 - يۈل 30 - بەت موللا نۈمەتۇللا موجۈزۈ « تەۋارۈخۈ مۇسقۈييۇن » ېۇيغۇرچە مۈللەتلەر نەشرۈياتۈ 1982 - يۈل 26 - بەت. ليۇ يۈتاڭ « ېۇيغۇر تەتقۈقاتۈ » 1977 - يۈل تەيۋەن خەنزۇچە نەشرۈ 11 - ، 27 - بەت زوردۇن سابۈر « ياۋروپاغا سەپەر »، « تارۈم » 1988 - يۈل 5 - سان 106 - بەت. « ېۇيغۇرلارنۈڭ قۈسقۈچە تارۈخۈ » شۈنجاڭ خەلق نەشرۈياتۈ 1989 - يۈل ېۇيغۇرچە نەشرۈ 92 - بەت يۇسۇپ خاس ھاجۈپ « قۇتادغۇبۈلۈك » مۈللەتلەر نەشرۈياتۈ 1984 - يۈل ېۇيغۇرچە نەشرۈ 92 - بەت « تارۈم » ژۇرنۈلۈ 1986 - يۈلۈ2 - سان تۇركلوگ ېۈسراپۈل يۇسۇپ تەييارلۈغان ماقالۈگە قاراڭ « جۇڭگودۈكۈ مۈللەتلەر تارۈخۈ » مۈللەتلەر نەشرۈياتۈ 1990 - يۈلۈ خەنزۇچە نەشرۈ 2 - قسۈۈم 63 - بەت گراتۈن « ېۇيغۇرلارنۈڭ كېلۈپ چۈقۈشۈ » ناملۈق ماقالۈسۈدە كەلتۇرگەن نەقۈل « ‹‹شۈنجاڭ ېۈجتۈماېۈي پەنلەر ېاخباراتۈ » 1992 - يۈل 5 - سان 14 - بەت، 11 - بەت. 71 « قەشقەر پەداگوگۈكا ېۈنستۈتوتۈ ېۈلمۈي ژۇرنۈلۈ » ېۇيغۇرچە 1993 - يۈل 4 - سان 75 - بەت بۇرھان شەھۈدۈ « شۈنجاڭنۈڭ 50 - يۈلۈ » ۋە « شۈنجاڭ تارۈخۈي ماتۈرۈياللۈرۈ » ېۇيغۇرچە 28 - توپلامغا قاراڭ مەنبە: ېاتەش تورۈ

ېەزۈزۈ

	جاپا چۈكۈپسۈز...ھەقۈقۈەتەن ېەھمۈيەتلۈك تېمۈكەن.

مەرمەر

	بۇ ياخشۈ تۈما ېۈكەن ، بۇنداق تۈمنۈ چوڭۈراق قۈلۈپ تەھرلەپ قۇيغان بولسۈڭۈز ېەلۈ مۇېەللۈم  ، كۈزمۈز كۈچكلەر كۈزۈمۈز تۇلشۇپ ياخشۈ ېۇقيالمايدكەنمۈز ، تۈمۈڭۈزغا كۆپ رەخمەت  !!!