ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدىبلەرنى قىسقىچە تونۇشتۇرۇش(م)

ھېكىمى

مازۇچاڭ (1278-1339)

مازۇچاڭ يۇەن دەۋرىدە ئۆتكەن داڭلىق ئۇيغۇر ئەدەبى. ئۇنىڭ ئاتا-بوۋىلىرى توقسۇنلۇق بولۇپ،11-ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدا گەنسۇغا كۆچۈپ بارغان. مازۇڭچاڭنىڭ ئاتا-بوۋىلىرى يۇەن ئوردىسىدا ئەمەل تۇتقان. كېيىن ئكزىمۇ ھۆكۈمەت خىزمىتىنى قىلغاچ ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللانغان.  شائىر ئىجادىيىتىدىن «شىتىيەن توپلىمى»، «لىفىجىن ئەينىكى»، «يىللار خاتىرىسى» قاتارلىق شېئىر توپلىمى بىزگىچە يېتىپ كەلگەن.

ھېكىمى

مەجىددىن مۇھەممەد ئەدنانى (10-،11-ئەسىرلەر)

مەجىددىن مۇھەممەد بىننى ئەدنانى قاراخانىيلار دەۋرىدە ئۆتكەن تارىخچى ۋە ئەدىبدۇر. ئەدىبنىڭ «تۈركىستان ۋە چىن تارىخى» ناملىق ئەسەر يازغانلىقى مەلۇم. بۇ كىتابتا قاراخانىيلار پادىشاھلىرىنىڭ نەسەبنامىسى ۋە مەشھۇر شەخىسلەر تونۇشتۇرۇلغان.

ھېكىمى

مەجلىسى (16-ئەسىر)

شائىر مەجلىسى 16-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا ياشىغان ۋە زوھۇرىدىن مۇھەممەد بابۇرنىڭ ھۇزۇرىدا بىر مەزگىل خىزمەت قىلغان. شائىرنىڭ «قىسسەئى سەيفۇلمۈلۈك» ناملىق 1533-يېزىلغان ئېپىك داستانى بىزگىچە يېتىپ كەلگەن. شائىرنىڭ يەنە «سەيفۇلمۈلۈك-بەدىئۇلجامال» دېگەن داستانىمۇ بار.

ھېكىمى

مەشرەپ (1657-1711)

بابارەھىم مەشرەپ 1657-يىلى نەمەنگان شەھەر ئەتراپىدىكى موللا ۋەلى ئىسىملىك بۆزچى ئائىلىسىدە تۇغۇلغان. ياش ۋاقتىدا قەشقەرگە كېلىپ ئاپپاق خوجىغا شاگىرت بولۇپ، ئۇنىڭ ھۇزۇرىدا يەتتە يىل تۇرغان. لېكىن ئاپپاق خوجا تەرىپىدىن ئېغىر تەن جازاسىغا ئۇچراپ سەرگەردانلىق ھاياتىنى باشلىغان. ھىجىرىيە 1123- يىلى (مىلادىيە 1711-يىلى) فېئودال روھانىيلارنىڭ تىل بىرىكتۈرۈپ پىتنە-ئىغۋا قىلىشى سەۋەبلىك قۇندۇز شەھىرىدە دارغا ئېسىپ ئۆلتۈرۈلگەن. مەشرەپ ئىجادىيىتىدىن «مەبدەئى نۇر»،«دىۋان مەشرەپ»قاتارلىق ئەسەرلەر بىزگىچە يېتىپ كەلگەن.

ھېكىمى

　مەھمۇد قەشقىرى(1008–1105)


بۈيۈك ئالىم، تىلشۇناس، شاھانە ئەسەر ‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى››نىڭ مۇئەللىپى مەھمۇد قەشقىرى قەشقەر ئوپالدا خان جەمەتى ئائىلىسىدە دۇنياغا كېلىپ، بىر ئۆمۈر ئىجادىيەت،تىل تەكشۈرۈش،تەتقىق قىلىش بىلەن شۇغۇللىنىشتىن سىرت، قەشقەردە مەدرىس ئېچىپ مۇددەرىسلىك قىلغان.
11-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا باغداتقا بېرىپ،شۇ يەردە 1072-1074-يىللىرى ئۈچ توملۇق غايەت زور قامۇس‹‹دىۋانۇ لوغەتىت تۈرك›› (‹‹تۈركىي تىللار دىۋانى››)نى يېزىپ تۈگەتكەن. 1076-يىلى ئالىم ئۇنى قايتا تۈزىتىپ ئابباسىيلار خەلىپىلىكىنىڭ 27- خەلىپىسى ئوبۇلقاسىم ئابدۇللا بىننى مۇھەممەدىل مۇقتەدى بىئەمرۇللاغا تەقدىم قىلغان.
ئۇنىڭدىن باشقا ، مەھمۇت قەشقىرىنىڭ ‹‹جاۋاھرۇننەھۋى فى لوغەتىت تۈرك››(تۈركىي تىللار گىرامماتكىسىنىڭ جەۋھەرلىرى)ناملىق ئەسەرنى يازغانلىقىمۇ مەلۇم،بىراق،بۇ ئەسەر بىزگىچە يېتىپ كىلەلمىگەن.
مەھمۇد قەشقىرىنىڭ ‹‹دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك›› ئەسىرى-ئەينى دەۋىردىكى تۈركىي خەلقلەرنىڭ تىلى توغرىسىدا مەلۇمات بېرىدىغان لوغەتلا بولۇپ قالماستىن،بەلكى شۇ دەۋىردە ياشىغان ناھايىتى كەڭ بىر زېمىندىكى ھەرخىل قەبىلىلەرنى تارىخى،ئېتنىك خۇسۇسىيەتلىرى،ئۆرىپ-ئادەت ۋە قائىدە-يوسۇنلىرى،مەدەنىيىتى ،ئەدەبىيات-سەنئىتى توغرىسىدا ئاجايىپ قىممەتلىك ماتىرىياللارنى بېرىدىغان غايەت زور مەنبە بولۇپ،مەدەنىيەت تارىخىمىزدىكى ئۆچمەس نامايەندە سۈپىتىدە  ئەۋلاتتىن-ئەۋلاتلارغىچە ئۆز رولىنى جارى قىلدۇرماقتا.
بۈيۈك تىلشۇناس بۇۋىمىز مەھمۇد قەشقىرىينىڭ <<تۈركىي تىللار دىۋانى >> غا قاراپ باقايلى:
<< رۇم ئۆلكىسىدىن ماچىنغىچە بولغان تۈرك ئەللىرىنىڭ بويى 5000 پەرسەخ ، ئېنى 8000 پەرسەخ (1 پەرسەخ =6.24 كېلۇمېتىر ) كېلىدۇ . بۇلارنىڭ ئورنىنى ئېنىق كۆرسىتىش ئۈچۈن ھەممىسىنى يەر يۈزى شەكىلدىكى دائىرە ئىچىدە كۆرسىتىپ ئۆتتۈم >>.
ئۇلۇغ بۇۋىمىز مەھمۇد قەشقىرى يۇمۇلاق شەكىلدىكى خەرىتىنىڭ چۆرىسىدە شەرق ، غەرپ ، جەنۇب، شىمال يۆلىنىشلەر، تەرەپلەر بەزى دېڭىزلار ۋە دەريالار كۆرسىتىلگەن، ياپۇنىيەگە كەلگەندە مۇنداق دەيدۇ : << جابىرقا( ياپۇنىيەنىڭ كونا ئاتىلىشى) -ياپۇنىيىلىكلەر يىراقتا جايلاشقانلىقى ماچىن بىلەن ئۇلارنى چوڭ دېڭىزلار ئايرىپ تۇرغانلىقى ئۇلارنىڭ تىللىرى بىزگە مەلۇم ئەمەس >> دەپ كۆرسىتىلگەن .تۇنجى ياپۇنىيە خەرىتىسىنىڭ 11-ئەسىردە ئۇلۇق بوۋىمىز مەھمۇد قەشقىرى تەرىپىدىن ئۆلچەملىك سىزىلغانلىقى بىر تەۋرەنمەس پاكىتتۇر ..
‹‹دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك›› ئەسىرى 11-ئەسىر ئەدەبىي ھاياتى ۋە ئەدىبىياتى توغرىسىدا بىر قەدەر ئومۇمىي مەلۇمات بېرىدىغان يىگانە مەنبەدۇر.ئەسەردە نەقىل قىلىنغان ئۈچ يۈزدىن ئارتۇق شىئېر،قوشاق ۋە زور بىر تۈركۈم ماقال-تەمسىللەردىن شۇ دەۋردىكى ئەدەبىي ئىجادىيەتنىڭ گۈللەنگەنلىكىنى،خېلى يۇقىرى سەۋىيىلىك ئەدەبىي ئەسەرلەر ۋە ئەدىپلەر مەيدانغا كەلگەنلىكىنى ،شۇنداقلا مەھمۇت قەشقىرىنىڭ بىر ئەدەبىياتشۇناس سۈپىتىدە بۇ شىئېر – قوشاقلارنى ئۆگۈنۈپ تەتقىق قىلغانلىقىنى چۈشىنىشكە بولىدۇ.
ئالىم 11- ئەسىرنىڭ 80- يىللىرى ئەتراپىدا باغداتتىن قەشقەرگە قايتىپ كېلىپ ئاخىرقى ئۆمرىنى ئوپالدا ئۆتكۈزگەن . ئوپالدا مەدرىسە مەھمۇدىيە ناملىق بىر مەدرىسىنى بىنا قىلىپ ئۆزى مۇددەرىسلىك قىلغان . ئالىمنىڭ ئېنىق تۇغۇلغان ۋاقتى ۋە ۋاپات بولغانغانلىقى ھەققىدە ئېنىق مەلۇمات يوق، ئەمما 97يىل ئۆمۈر كۆرۈپ ئوپالغا دەپنە قىلىنغانلىقى مەلۇم.

ھېكىمى

مەھمۇد جوراس (17-ئەسىر)

تارىىچى ۋە ئەدىب شاھ مەھمۇد جوراس تەخمىنەن 17-ئەسىرنىڭ 20-يىللىرى يەركەندە تۇغۇلغان. ئۇنىڭ دادىسى مىرزا فازىل جوراس يۇقۇرى ئابرويغا ئىگە كىشى بولۇپ، سەئىدىيە خانلىقى ئوردىسىدا موھىم ۋەزىپىلەرنى ئۆتىگەن. ئەدىب بىزگە يېتىپ كەلگەن «تارىخى شاھ مەھمۇد جوراس» ناملىق ئەسەرنى يەركەن ئەمەلدارى ئىركە بەگنىڭ تەشەببۇسى بىلەن 1672-يىلىدىن 1676-يىلىغىچە يازغان. «تارىخى رەشىدى-زەئىلى»نى 1686-يىلى يېزىپ چىققان.

ھېكىمى

مەھمۇد خان (؟-1509)

شائىر مەھمۇدخان يۇنۇسخاننىڭ چوڭ ئوغلى بولۇپ،1487-يىلى دادىسىنىڭ تەختىگە ۋارىسلىق قىلىپ،غەربىي چاغاتاي خانلىقىنىڭ سۇلتانى بولغان. ئۇ تۈركىي ۋە پارىس تىلىدا خېلى كۆپ شېئىرلارنى يازغان. «چىڭگىز نامە» دە شائىرنىڭ بىر نەچچە مىسرا شېئىرى خاتىرىلەنگەن. شائىر 1509-يىلى شەيبانىخانغا قارشى ئۇرۇشتا يېڭىلىپ، خوجەند دىگەن جايدا ئالتە ئوغلى بىلەن ئۆلتۈرۈلگەن.

ھېكىمى

مەھمۇد ھېكىمبەگ (1814-1907)

ئەدىبنىڭ ئەسلى ئىسمى مەھمۇدخان بولۇپ،1814-يىلى ئاتۇش مەشھەدتە تۇغۇلغان. 1857-يىلى تۇغقانلىرى بىلەن پەرغانىگە چىقىپ كەتكەن. 1864-يىلى ۋەتەنگە قايتىپ سىدىقبەگكە مەسلىھەتچى بولغان. 1876-يىلى قەشقەرنىڭ ھەكىمبېگى بولغان. بىر مەزگىل قارىلىنىپ قۇمۇلغا پالانغان. 1907-يىلى ئۆز يۇرتىدا ۋاپات بولغان. شائىر خېلى كۆپ شېئىرلارنى يازغان. ئۇنىڭ بىر قىسنى ئەل ئىچىگە كەڭ تارقالغان.

ھېكىمى

مەھمۇد ھېكىمبەگ (1814-1907)

ئەدىبنىڭ ئەسلى ئىسمى مەھمۇدخان بولۇپ،1814-يىلى ئاتۇش مەشھەدتە تۇغۇلغان. 1857-يىلى تۇغقانلىرى بىلەن پەرغانىگە چىقىپ كەتكەن. 1864-يىلى ۋەتەنگە قايتىپ سىدىقبەگكە مەسلىھەتچى بولغان. 1876-يىلى قەشقەرنىڭ ھەكىمبېگى بولغان. بىر مەزگىل قارىلىنىپ قۇمۇلغا پالانغان. 1907-يىلى ئۆز يۇرتىدا ۋاپات بولغان. شائىر خېلى كۆپ شېئىرلارنى يازغان. ئۇنىڭ بىر قىسنى ئەل ئىچىگە كەڭ تارقالغان.

ھېكىمى

مەھمۇد قارى (1862-1910)

شائىر مەھمۇد قارى 1862-يىلى خوتەن شەھىرىدە موللا مۇھەممەد شەمسىدىن ئائىلىسىدە تۇغۇلغان. يەركەن، ئاقسۇ، قوقەنت قاتارلىق شەھەرلەردە ھايات كەچۈرگەن. 1910-يىلى ئۆز يۇرتىدا ۋاپات بولغان. ئۇنىڭ «دىۋان قارى» ناملىق توپلىمى بار.

ھېكىمى

مەھزۇن  (18-ئەسىر)

مەھزۇن 18-ئەسىردە خوتەندە ياشاپ ئۆتكەن شائىرلارنىڭ بىرى. شائىر يېشى 50تىن ئاشقاندا ئۆزيۇرتىدىن جاھانكەچتى بولۇپ، يەركەن، قەشقەر، ئاقسۇ، كۇچالارنى كەزگەن. شائىرنىڭ «دىۋان مەھزۇن» ناملىق توپلىمى بار. شائىرنىڭ ئەسلى ئىسمى ئىسمائىل بولۇپ، مەھزۇن ئۇنىڭ تەخەللۇسى ئىدى.

ھېكىمى

موللا باقى (1842-1917)

شائىر موللا باقى 1842-يىلى كۇچا ناھىيەسىنىڭ كان كەنتىدە تۇغۇلغان.ئۇ كېيىن مۇددەررىسلىك قىلغان. 1917-يىلى 75 يېشىدا ۋاپات بولغان. شائىرنىڭ «بەگ بىلەن قوي ھەققىدە»، «كەلتۈرمىشىم» ، «قىمارۋازنىڭ ھەسرىتى» قاتارلىق شېئىرلىرى بىزگىچەيېتىپ كەلگەن.

ھېكىمى

موللا سالىھ

رېئالىست شائىر موللا سالىھ ھىجىرىيە 1157-يىلى (مىلادىيە 1742-يىلى) قاراقاش ناھىيەسىنىڭ تۇخۇلا يېزىسى مەڭلەي كەنتىدە تۇغۇلغان ۋە شۇيەردە ياشىغان. ئۇنىڭ «موللا سالىھنىڭ چېچەكنى ھەجۋىي قىلغانى» ناملىق مۇخەممىسى تىپىك ئەھمىيىتكە ئىگە.

ھېكىمى

موللا شاكىر (1805-1870)

رېئالىست شائىر موللا شاكىر 1805-يىلى ئاقسۇدا تۇغۇلغان. ئاساسلىق ھاياتى ئاقسۇ، ئۈچتۇرپانلاردا ئۆتكەن. ھىجىرىيە 1283-يىلى (مىلادىيە 1867-يىلى)«زەفەر نامە» داستانىنى يازغان.1870-يىلى ئۈچتۇرپاندا ۋاپات بولغان.

ھېكىمى

موللا فازىل (1652-1710)

ئەدىب موللا فازىل يەركەن خانلىقىنىڭ ئاخىرقى مەزگىلىدە ياشاپ ئۆتكەن. ئۇ 1652-يىلى تۇغۇلغان. ئاخىرقى ئۆمرىنى سوپۇنچىلىق كەسپى بىلەن ئۆتكۈزگەن.شائىرنىڭ «لەيلى-مەجنۇن» داستانى ھىجىرىيە 1117-يىلى (مىلادىيە 1705-يىلى )يېزىلغان. ئۇنىڭ تەخەللۇسى «كىچىك» ئىدى.