|
ېەخمەتجان ھەسەن
ېاپپاق خوجا ھەققۈدە بۈر نەچچە ېۈغۈز سۆز(1) ، ېەخمەتجان ھەسەن
تارۈم ۋادۈسۈدۈكۈ كۈشۈلەر
17–ېەسۈرنۈڭ ېالدۈنقۈ يۈرۈمۈدۈن تاكۈ بۈگۈنگۈچە، خەلقۈمۈز ېارۈسۈدا «ېاپپاق خوجا»نامۈ بۈلەن مەشھۇر بولغان، يەكەن خانلۈقۈنۈ جۇڭغار خانلۈقۈغا يەم قۈلۈپ بۈرۈش بەدۈلۈگە 80 يۈل داۋاملاشقان خوجا – ېۈشانلار «ېۈلاھۈي خانلۈقۈ» نۈ بارلۈققا كەلتۈرگەن، «ېۈشقۈيە» (ېاقتاغلۈقلار)گۇرۇھۈنۈڭ ېۈچۈنۈچۈ ېەۋلاد پۈرۈ مۇرشۈدۈ خوجا ھۈدايەتۇللا ېۈشان، 15 – ېەسۈرنۈڭ كېيۈنكۈ يۈرۈمۈدۈن باشلاپ مەخدۇم ېەزەم، خوجا ېەھمەد كاسانۈي ياكۈ خوجا دەھبۈدۈي تەخەللۇسۈ بۈلەن ېوتتۇرا ېاسۈيا، شۈنجاڭ، ھۈندۈستان، ېافغانۈستان، كەشمۈر، بەدەخشان قاتارلۈق جايلارغا تونۇلغان،نەقشۈبەندۈيە تەرۈقۈتۈنۈڭ 5–ېەۋلاد پۈرۈ مۇرشۈدۈ سەييۈد ېەھمەد ېۈبۈن مەۋلانە جالالۈددۈن خوجا دەھبۈدۈي (1461 –1542) نۈڭ چەۋرۈسۈ ېۈدۈ.
ېاپپاق خوجا (1626– 1694) 68 يۈللۈق ھاياتۈدا، تەرۈقەت تارقۈتۈپ، مۇرۈت توپلاپ، تەسۈرۈنۈ كۈڭەيتۈشتە بولسۇن ياكۈ ھاكۈمۈيەت ېۈشلۈرۈغا ېارۈلۈشۈشتا بولسۇن، تۇغلۇق تۆمۈرخان (1348 – 1363) نۈڭ ېۈمان ېۈيتۈشۈغا گۇۋا – شاھۈت بولغان جالالۈددۈن كەتەكۈي ۋە ېۇنۈڭ ېوغلۈ خوجا مەۋلانە ېەرشۈددۈن، نەۋرۈسۈ ېەبۇل فەتتاھ خوجا، چەۋرۈسۈ فەخرۈددۈن خوجا، ېۇلاردۈن كۈيۈن سوپۈزۈم ېەقۈدۈلۈرۈنۈ تارقۈتۈش بۈلەن مەشغۇل بولغان خوجا ېۇبەيدۇللا ېەھرار ۋەلۈ (1404 –1490) نۈڭ ېوغلۈ خوجا مۇھەممەد ېابدۇللاھ ۋە ېۇنۈڭ ېەۋلادلۈرۈ شۇنداقلا ېۇلاردۈن كۈيۈنكۈ نەقشۈبەندۈيە تەرۈقۈتۈنۈڭ ۋەكۈللۈرۈدۈن بولغان خوجا مۇھەممەد شۈرۈپلارنۈڭ ھەرقاندۈغۈدۈن ېۈشۈپ كەتتۈ. ېاپپاق خوجا ۋە ېۇنۈڭ ېەۋلادلۈرۈنۈڭ ېۇيغۇرلارنۈڭ سۈياسۈي، ېۈجتۈماېۈي تۇرمۇشۈدا تۇتقان ېورنۈ ۋە تەسۈرۈ ناھايۈتۈ چوڭ بولۇپلا قالماستۈن بەلكۈ ېۇيغۇرلارنۈڭ مەنۈۋۈي ھاياتۈغا كۆرسەتكەن تەسۈرۈمۇ ناھايۈتۈ كۈچلۈك بولدۈ. كۈشۈلەر ېاپپاق خوجا ھايات چۈغۈدا ېۇنۈڭ تاپۈنۈغا باش ېۇرغان بولسا، ېۇ ۋاپات بولغاندۈن كۈيۈن ېۇنۈڭ قەبرۈسۈنۈ تاۋاپ قۈلۈش ۋە سەيلە قۈلۈشنۈ داۋاملاشتۇرۇپ كەلدۈ.
مەخدۇم ېەزەم نامۈ بۈلەن تونۇلغان خوجا ېەھمەد كاسانۈنۈڭ چوڭ ېوغلۈ مۇھەممەد ېەمۈن (خوجا كالان ياكۈ ېۈشان كالان)، ېۇنۈڭ ېوغلۈ خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ (مازار پادۈشاھ – بارلۈق مازار – ماشايۈخلارنۈڭ پادۈشاھۈ دۈگەن مەنۈدە بولۇپ ېۇنۈڭ ېۇنۋانۈ) ياكۈ (فەيزۇل ېەنۋار — پۈتكۈل جاھانغا پەيزۈ چاچقۇچۈ دۈگەن مەنۈدە بولۇپ ېۇنۈڭ ېۇنۋانۈ)، ېۇنۈڭ ېوغلۈ خوجا ېاپپاق (ھۈدايەتۇللا ېۈشان) ۋە ېۇنۈڭ ېەۋلادلۈرۈنۈڭ ېوتتۇرا ېاسۈيا ۋە يەكەن خانلۈقۈدۈكۈ ھاياتۈ پاېالۈيەتلۈرۈدۈن مەلۇمات بۈرۈش، بولۇپمۇ ېاپپاق خوجۈدۈن ېۈبارەت بۇ تارۈخۈي شەخۈسنۈ تەتقۈق قۈلۈش، سوپۈلۈق ېەۋۈج ېالغان ېاشۇ بۈر دەۋۈرنۈڭ سۈياسۈي، ېۈجتۈماېۈي ۋەزۈيۈتۈنۈ، كۈشۈلەرنۈڭ روھۈي – ھالۈتۈنۈ چۈشۈنۈشتە ېۈنتايۈن مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە.
يەكەن خانلۈقۈ ېاغدۇرۇلۇشتۈن بۇرۇنقۈ ېاپپاق خوجۈنۈڭ ھاياتۈ پاېالۈيەتلۈرۈ
ېاپپاق خوجۈنۈڭ ېەسلۈ ېۈسمۈ ھۈدايەتۇللا (1626 – 1694) بولۇپ، ېۇنۈڭ دادۈسۈ ھاجۈ مۇھەممەد يۈسۈپ خوجا (مەخدۇم ېەزەمنۈڭ نەۋرۈسۈ) ېۈدۈ. ېاپپاق خوجا نەقشۈبەندۈيە تەرۈقۈتۈ ېاق تاقۈيە (ېاق دوپپۈلۈقلار، ېاق دەستارلار ياكۈ ېاق تاغلۈقلار دەپمۇ ېاتۈلۈدۇ) گۇرۇھۈنۈڭ باشلۈقۈ، يەكەن سەېۈدۈيە خاندانلۈقۈدۈن كېيۈنكۈ قورچاق ھاكۈمۈيەتنۈڭ ھۆكۈمرانۈدۇر.ېۇ 1626 – يۈلۈ قۇمۇلدا ېۆزۈنۈ مۇھەممەد ېەلەيھۈسسالام ېەۋلادۈ (سەييۈد) دەپ ېاتۈۋالغان ېۈشانلار ېاېۈلۈسۈدە دۇنياغا كۆز ېاچۈدۇ. دادۈسۈ خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ (مازار پادۈشاھ، ياكۈ فەيزۇل ېەنۋار) مەخدۇم ېەزەمنۈڭ چوڭ ېوغلۈ خوجا مۇھەممەد ېەمۈن (ېۈشان كالان)نۈڭ چوڭ ېوغلۈ بولۇپ، سەمەرقەنۈدنۈڭ دەھبۈد دۈگەن يۈرۈدۈن كەلگەن.ېاپپاق خوجۈنۈڭ چوڭ دادۈسۈ خوجا مۇھەممەد ېەمۈن (خوجا كالان ياكۈ خوجا ېۈشان كالان) بولسا، تەسەۋۋۇپنۈڭ «ېۈشقۈيە» (ېاق دەستارلار) تەرۈقۈتۈگە باشچۈلۈق قۈلغان بولۇپ، مەخدۇم ېەزەم بالۈلۈرۈنۈڭ چوڭۈ ېۈدۈ.
خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ (مازار پادۈشاھ ياكۈ فەيزۇل ېەنۋار) نۈڭ يۇرتۈدۈن ېايرۈلۈپ، قەشقەر ۋە قۇمۇللارغا كۈلۈشۈگە نۈمە سەۋەپ بولدۈ؟ دۈگەن سۇېالغا، خوجا – ېۈشانلارنۈڭ ھاياتۈ پاېالۈيەتلۈرۈ خاتۈرلەنگەن مۇناسۈۋەتلۈك تارۈخۈي تەزكۈرە ۋە قوليازمۈلاردا ېېنۈق جاۋاپ بۈرۈلگەن .
«ېۈخلاسمەنلەرنۈڭ سېرۈ» (مەخدۇم ېەزەم تەزكۈرۈسۈ) دە: «مەخدۇم ېەزەمنۈڭ 4 ېايالۈ بولۇپ، ېۇلاردۈن 24 نەپەر پەرزەندۈ بار ېۈدۈ. ېۇنۈڭ 13 نەپۈرۈ ېوغۇل، 11 نەپۈرۈ قۈز ېۈدۈ. چوڭ خوتۇنۈ ېۆز ېانۈسۈنۈڭ ېوغۇل بۈر تۇققۈنۈنۈڭ قۈزۈ ېۈدۈ، قۈينۈېاتۈسۈنۈڭ ېۈسمۈ مۈر سەييۈد يۈسۈپ ېۈدۈ. بۇ ېايالۈدۈن 4 ېوغۇل ېۈككۈ قۈز پەرزەنۈتلۈك بولغانۈتۈ. چوڭ ېوغلۈنۈڭ مۇبارەك ېۈسملۈرۈ مۇھەممەد ېەمۈن خوجام بولۇپ، ېۇنۈڭغا «ېۈشان كالان» دەپ نام ېاتاق بۈرۈلگەنتۈ. ھەزرۈتۈ مەخدۇم ېەزەم پادۈشاھۈم ېالەمۈ فانۈدۈن ېالەمۈ باقۈغا رۈھلەت (سەپەر) قۈلۈشتۈن بۈر يۈل ېۈلگۈرۈ، ېۈشان كالان پادۈشاھۈمغا بۈشارەت بەردۈكۈ، بارچە ھەزرۈتۈ خاجەگانلار سۈزنۈ بۈزلەرگە يول باشلۈغۇچۈ بولۇشقا بەلگۈلۈدۈ دەپ، ھەممە يارانلۈرۈغا ېۈيۈتتۈلەركۈ، مەندۈن تۈلۈگەن ھەر قانداق نەرسۈنۈ بالام ېۈشان كالاندۈن تۈلەڭلار دۈدۈ، ھەزرۈتۈ ېۈشان كالان ېەدەپ ساقلاپ تۇردۈ. ھەزرۈتۈ مەخدۇم ېەزەم پادۈشاھۈم ېۈيۈتتۈلەركۈ، بۈگۈن خۇدايۈتەېاللانۈڭ كارخانۈسۈ سۈزنۈڭ قولۈڭۈزغا ېۆتتۈ دۇېا قۈلۈڭ دەپ دۇېا تۈلۈدۈ. ھەزرۈتۈ ېۈشان كالان پادۈشاھۈم دۇېا قۈلدۈ، ھەممە ېۇنۈڭغا ېەگەشتۈ.بۈر يۈلدۈن كۈيۈن ھەزرۈتۈ مەخدۇم ېەزەم پادۈشاھۈم ېالەمۈ فانۈدۈن ېالەمۈ باقۈغا سەفەر قۈلدۈ، ھەزرۈتۈ ېۈشان كالان پادۈشاھۈم ېۈشانلۈق ېورنۈدا ېولتۇردۈلەر.خوجا ېۈسھاق ۋەلۈ باشقا ېانۈدۈن ېۈدۈ، ھەزرۈتۈ ېۈشان كالان پادۈشاھۈمنۈڭ ېۈشانلۈق ېورنۈدا ېولتۇرغۈنۈغا زۈيادە ھەسەد قۈلدۈلەر، ېاندۈن ھەزرۈتۈ ېۈشان كالان پادۈشاھۈمنۈ ھالاك قۈلماقنۈڭ قەستۈگە چۈشتۈ. ېاخۈر خوجا ېۈسھاق ۋەلۈ ھەزرۈتۈ ېۈشان كالان پادۈشاھۈمنۈ مۈھماندارچۈلۈققا چاقۈرۈپ، ېېشۈگە زەھەر سېلۈپ بەردۈ.ھەزرۈتۈ ېۈشان كالان يېنۈپ كەلگەندۈن كۈيۈن، مازار پادۈشاھۈم دەپ ېاتالغان چوڭ ېوغلۈ خوجا مۇھەممەد يۈسۈپكە ېۈيۈتتۈلەركۈ، ھەرگۈز بۇ دۈياردا تۇرمۈغۈن، بۇلارنۈڭ ېاداۋۈتۈ بۈزلەردۈن تا دەۋرۈ قۈيامەتكۈچە كەتمەس، بۇ خۇددۈ ېەرەبلەر ېۈچۈدۈكۈ ھاشۈم جەمەتۈ بۈلەن ېۇممەۋۈيۈلەر جەمەتۈ ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ دۈشمەنلۈككە ېوخشاشتۇر. جانابۈ شان-شەرەپلۈك خوجۈلار سۈزنۈ پېقۈرنۈڭ خادۈمۈ قۈلۈپ موغۇلۈستان ېۈچۈگە بارسۇن دەپ، توغرا يولغا باشلاشنۈڭ ېاچقۇچۈنۈ سۈزنۈڭ قولۈڭۈزغا بەردۈ، سۈزنۈڭ تۇرۇش جايۈڭۈز، ۋافات بولۈدۈغان ماكانۈڭۈز، پەرزەنۈت ېەۋلادلۈرۈڭۈز، نەۋرە – چەۋرۈلۈرۈڭۈز، سوپۈلۈرۈڭۈز ۋە مۇرۈت – مۇخلۈسلۈرۈڭۈز موغۇل دۈيارۈدا بولۈدۇ.دەپ ۋەسۈيەت ھەم نەسۈھەتلەرنۈ تامام قۈلۈپ، ھەممە تەېەللۇقاتلۈرۈنۈ بۈرۈپ، ېالەمۈ فانۈدۈن ېالەمۈ باقۈغا سەفەر قۈلدۈ.»دۈمەك، خوجا مۇھەممەد يۈسۈپنۈڭ دادۈسۈ خوجا مۇھەممەد ېەمۈن (خوجا كالان ياكۈ ېۈشان كالان) دادا بۈر ېانا باشقا ېۈنۈسۈ خوجا ېۈسھاق ۋەلۈنۈڭ قولۈدا ېەجەل شەربۈتۈ ېۈچۈپ، پانۈي ېالەمدۈن باقۈي ېالەمگە سەفەر قۈلغاندۈن كۈيۈن، خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ دەھبۈدتە دادۈسۈنۈڭ ېاخۈرەتلۈك ېۈشلۈرۈنۈ ېاخۈرلاشتۇرۇپ، ېۈنۈلۈرۈ خوجا قاسۈم، خوجا ھاشۈم ۋە خوجا سالۈھلار بۈلەن خوشلۇشۇپ ھەجگە بارۈدۇ ۋە مەدۈنۈدە بۈر مەزگۈل تۇرۇپ قالۈدۇ. يەنە بۈر رۈۋايەتتە ېۈككۈ مەرتۈۋە ھەج قۈلدۈ دۈگەن گەپمۇ بار. ھەجدۈن قايتاشۈدا دادۈسۈنۈڭ «ۋەسۈيەت ھەم نەسۈھەتۈگە» ېاساسەن 1620 – يۈللۈرۈ قەشقەرگە كۈلۈدۇ. بۇ يەكەن خانلۈقۈ تەۋەسۈدە «ېۈسھاقۈيە» كەڭ تارقۈلۈپ زور تەسۈرگە ېۈگە بولغان بۈر ۋاقۈت ېۈدۈ. خوجا مۇھەممەد يۈسۈپنۈڭ «ېۈسھاقۈيە» گە قارشۈ سۇلۇك نەزۈرۈيەلەرنۈ تارقۈتۈشۈ تەبۈېۈي ھالدا «ېۈسھاقۈيە» نۈڭ نارازۈلۈقۈ ۋە قارشۈلۈقۈنۈ قوزغاپ، يەكەن خانلۈقۈدا ېۈككۈ مەزھەب، گۇرۇھ شەكۈللەندۈرۈپ، زۈددۈيەتنۈ ېۆتكۈرلەشتۈرۈپ قانلۈق توقۇنۇشقا سەۋەپ بولۈدۇ. شۇنۈڭ بۈلەن 1622 – يۈللۈرۈ يەكەن سەېۈدۈيە خاندانلۈقۈنۈڭ ېالتۈنچۈ ېەۋلاد خانۈ ېابدۇللەتۈف خان «خانلۈقنۈڭ ېامانلۈقۈغا خەۋۈپ يەتكۈزگەن» خوجا مۇھەممەد يۈسۈپنۈ يەكەن خانلۈقۈنۈڭ مەركۈزۈي رايۇنلۈرۈدۈن قوغلاپ چۈقۈرۈدۇ.
«ېۈخلاسمەنلەر سېرۈ» (مەخدۇم ېەزەم تەزكۈرۈسۈ) دە، خوجا مۇھەممەد يۈسۈپنۈڭ قۇمۇلغا كېلۈشۈنۈڭ سەۋەبۈ توغرۈسۈدا : «بۈر كۈشۈ بۈر كەنۈتكە ېۆستەڭنۈڭ سۈيۈنۈ باشلاپ كېلۈشكە قەدەم قويسا، ېەۋەل ېۆستەڭنۈڭ ېاياغ تەرۈپۈگە بېرۈپ، ېۆستەڭنۈڭ قۈرغاقلۈرۈدۈكۈ تۆشۈكلەرنۈ مەھكەم ېېتۈپ، ېاندۈن ېۆستەڭنۈڭ باش تەرۈپۈگە بارۈدۇ، شۇ ۋەجۈدۈن ھەزرۈتۈ مازار پادۈشاھۈم موغۇلۈستان كەنۈتلۈرۈنۈڭ تۈگەنچۈسۈ بولغان قۇمۇلغا قەدەم باستۈ.»دېيۈلگەن . شۇنداق قۈلۈپ خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ قەشقەردۈن ېايرۈلۈپ تەخمۈنەن 1624 – يۈللۈرۈ قۇمۇلغا كېلۈپ «چۈقتۈم» دۈگەن جايدۈكۈ بۈر ېۆڭكۈردە ېۈستۈقامەت بۈلەن ياشايدۇ. ېۇ كۈشۈلەرگە «تەقۋادار كۈشۈ ېۈكەن» دەپ تونۇلغاندۈن كېيۈن، قۇمۇل شەھرۈگە كېرۈپ، بۇ يەردە قەشقەر بەشكۈرەمنۈڭ قاراساقال دۈگەن جايۈدۈن كۆچۈپ چۈققان مۈر سەييۈد جۈلۈل دۈگەن دۈنۈي ېۆلۈما بۈلەن تونۇشۈدۇ ۋە ېۇنۈڭ قوللۈشۈغا ھەم ياردۈمۈگە ېۈرۈشۈدۇ. ېارۈدۈن ېۇزۇن ېۆتمەي ېۇنۈڭ قۈزۈ زۇلەيخا بۈگۈمنۈ ېەمرۈگە ېالۈدۇ. خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ قۈينۈېاتۈسۈ مۈر سەييۈد جۈلۈل قەشقەرۈنۈڭ زور كۈچ بۈلەن قوللۈشۈ ېارقۈسۈدا ېۈشانلۈق بۈلەن شۇغۇللۈنۈدۇ. قۇمۇل تەۋەسۈدە خانۈقا بۈنا قۈلۈپ، مۇرۈت قوبۇل قۈلۈپ، «ېۈشقۈيە» سۇلۇكۈنۈڭ ېەقۈدە – تەلۈماتلۈرۈنۈ تارقۈتۈش پاېالۈيۈتۈ بۈلەن مەشغۇل بولۇپ نام چۈقۈرۈشقا باشلايدۇ.كېيۈنكۈ كۈنلەردە «ېاپپاق خوجا» دۈگەن نام بۈلەن داڭق چۈقارغان خوجا ھۈدايەتۇللا 1626–يۈلۈ مانا شۇ خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ بۈلەن زۇلەيخا بېگۈمنۈڭ ېاېۈلۈسۈدە قۇمۇلدا دۇنياغا كېلۈدۇ.
«ېۈخلاسمەنلەر سېرۈ» (مەخدۇم ېەزەم تەزكۈرۈسۈ) دۈكۈ مەلۇماتقا ېاساسلانغاندا، «ھەزرۈتۈ مازار پادۈشاھۈم موغۇلۈستان كەنۈتلۈرۈنۈڭ تۈگەنچۈسۈ بولغان قۇمۇل خەلۈقۈنۈ بۈر مەزگۈل ھۈدايەت يولۈغا باشلۈغاندۈن كېيۈن، ېۇلار بۈلەن ۋۈدالۈشۈپ بۈر جەيناماز، بۈر ھاسسا ۋە بۈر مەسنەۋۈ شېرۈپ كۈتابۈنۈ ېۈلتۈپات قۈلۈپ قەشقەرگە يېنۈپ كەلدۈ. باشقا شەھەرلەرگە قارۈغاندا، قەشقەر شەھۈرۈ مازار پادۈشاھۈمنۈڭ دۈلۈغا بەكرەك ياقتۈ، قەشقەر خەلقۈنۈ ېۆزۈنۈڭ خادۈملۈرۈ، چاكارلۈرۈ ۋە كېنۈزەكلۈرۈ دەپ ھۈسابلۈدۈ، قەشقەرنۈ ېۆزۈنۈڭ ياشاش جايۈ ۋە ېاخۈرقۈ مەنزۈل ماكانۈ قۈلۈپ تاللۈدۈ، شۇ چاغلاردا جانابۈ ېاپپاق خوجام 11 ياكۈ 12 ياشلاردا ېۈدۈ»دۈيۈلۈدۇ.
دۈمەك، خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ ېوغلۈ خوجا ھۈدايەتۇللا 11- 12 ياشلارغا كۈرگەندە قۇمۇلدۈكۈ تاپاۋۈتۈگە قاناېەت قۈلماي، تەسۈر داېۈرۈسۈنۈ تېخۈمۇ كۈڭەيتۈش مەقسۈتۈدە بۆلەك يۇرۈتلارنۈ ياقتۇرماي قەشقەرنۈ خالاش باھانۈسۈ بۈلەن 1638 – يۈللۈرۈ بالا –چاقۈلۈرۈ ۋە بۈر قۈسۈم مۇرۈت – مۇخلۈسلۈرۈنۈ ېەگەشتۈرۈپ قۇمۇلدۈن قەشقەرگە قايتۈپ كېلۈپ، قۈينۈېاتۈسۈ مۈر سەييۈد جۈلۈل قەشقەرۈنۈڭ قەشقەر بەشكۈرەم قاراساقالدۈكۈ زېمۈنۈغا ېورۇنلۈشۈدۇ ۋە شۇ جاينۈ دەسلەپكۈ بازا قۈلۈپ تۇرۇپ، «ېۈشقۈيە» سۇلۇكۈنۈڭ ېەقۈدە – تەلۈماتلۈرۈنۈ داۋاملۈق تارقۈتۈش پاېالۈيەتلۈرۈ بۈلەن مەشغۇل بولۈدۇ. ېۇزۇن ېۆتمەي خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ ېۆزۈ ېەگەشتۈرۈپ كەلگەن مۇرۈت –مۇخلۈسلۈرۈنۈڭ تەشۋۈقات، تەرغۈباتلۈرۈ بۈلەن «ېۇلۇق كۈشۈ»بولۇپ تونۇلۈدۇ، نەتۈجۈدە ېۇنۈڭ ېۈشانلۈق سورۇنۈغا داخۈل بولغۇچۈلارمۇ بارا –بارا كۆپۈيۈشكە باشلايدۇ.ېاشۇ چاغلاردا خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ ھەر ھەپتۈنۈڭ جۈمە كۈنۈلا شەھەرگە جۈمە نامۈزۈ ېادا قۈلۈشقا كۈرۈپ، يەنە بەشكۈرەمگە قايتۈپ چۈقۈپ شۇ ھالەتتە بۈر مەزگۈل ېۆتۈدۇ.
خوجا مۇھەممەد يۈسۈپنۈڭ قەشقەردە ېۆزۈنۈ قانداق تونۇتقانلۈقۈغا داېۈر مەلۇماتلار، «تەزكۈرەېۈ خوجا ېاپپاق»تا تۈلغا ېېلۈنغان بولۇپ، «ھەزرۈتۈ مازار پادۈشاھۈم بەشكۈرەمنۈڭ قاراساقال دۈگەن جايۈدا ېۈستۈقامەت قۈلۈپ تۇردۈ، ھەر جۈمە كۈنۈ شەھەرگە كېرۈپ، ناماز جۈمەنۈ ېادا قۈلۈپ يانار ېۈدۈ. ېول ۋاقۈت ېابدۇللاخاننۈڭ زامانلۈرۈ ېۈدۈ. ېابدۇللاخاننۈڭ بۈر خادۈمۈ ھەزرۈتۈ مازار پادۈشاھۈمغا ېۈخلاس ېەقۈدە قۈلۈپ يۈرەر ېۈدۈ. بۈر كۈنۈ ېابدۇللاخان ھەممە ېۆلۈما – فازۈللارنۈ يېغۈپ، ېۇلاردۈن خوجا ھافۈز شۈرازۈنۈڭ بۈر بېيۈتۈغا مەنا ېېيتۈپ بۈرۈشۈنۈ تەلەپ قۈلدۈ، ېەمما ھۈچكۈم مەنا ېېيتۈپ بۈرەلمۈدۈ. خاننۈڭ دۈلۈ قاناېەت ھاسۈل قۈلمۈدۈ.ھەزرۈتۈ مازار پادۈشاھۈم سورۇنۈنۈڭ داېۈمۈلۈق ېەزاسۈغا ېايلانغان خاننۈڭ خادۈمۈ ېېيۈتتۈكۈ، ېۆزلۈرۈنۈڭ كۆڭۈللۈرۈگە ۋە تەلەپلۈرۈگە لايۈق مەنانۈ بۈر دەرۋۈش فازۈل، سەييۈد كېشۈ بار، شۇ ېەيتادۇر دۈدۈ.خان ېېيۈتتۈكۈ، ھەر كۈشۈ ېۇشبۇ بۈيۈتقا كۆڭۈلدۈكۈدەك مەنانۈ ېېيۈتسا، مەن ېۇنۈڭغا ېۈختۈيارۈمنۈ تاپشۇرۇمەن دۈدۈ. ېەتۈسۈ مازار پادۈشاھۈم جۈمە ېوقۇغۈلۈ شەھەرگە كۈردۈ. ناماز جۈمەدۈن يېنۈپ تۈمەننۈڭ بويۈدۈن ېۆتۈپ بارار ېۈدۈ، خاننۈڭ خادۈملۈرۈ راۋاق ېۈستۈدە تۇرۇپ ھەزرۈتۈ مازار پادۈشاھۈمنۈ ېابدۇللاخانغا كۆرسەتتۈ. يۈراقتۈن ېابدۇللاخاننۈڭ نەزۈرۈ ھەزرۈتۈ مازار پادۈشاھۈمغا چۈشتۈ، ېۇنۈڭدۈن بۈر نۇرنۈ كۆردۈكۈ، ھەممە جاھان نۇر –نۇر بولۇپتۇرلەر، ېۇنۈڭ ھەيبەتلۈرۈ ېابدۇللاھخانغا تەسۈر قۈلدۈ. ېابدۇللاخان بۇيرۇدۈلەركۈ، مېنۈڭ تايچۈقۈمنۈ ېالتۇن ېۈگەر جابدۇق توقۇپ خۈزمەتلۈرۈگە ېېلۈپ بۈرۈڭلار دۈدۈ، ېۈشان خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ ېۈشەكدۈن چۈشۈپ ېاتقا مېنۈپ، ېاندۈن ېاتتۈن چۈشۈپ ېۈشەكگە مۈندۈلەر، ېاتقا خوجا ېاپپاقنۈ مۈندۈرۈپ سورۈدۈلەركۈ، ېۈ خاجە ېاپپاق ېۆزۈڭۈزنۈ نۈچۈك كۆرەرسۈز؟ ھەزرۈتۈ خاجە ېاپپاق –ېۆزۈمنۈ بۈر پادۈشاھۈ جاھان كۆرەدۇرمەن دەپ نەپەس قۈلدۈلەر، ېابدۇللاخان ھەزرۈتۈ مازار پادۈشاھۈمنۈ ېوردۈغا باشلاپ ېۇنۈڭغا ېالۈي ېۈززەت – ھۆرمەت بۈلدۈردۈ. خان ھەزرۈتۈ مازار پادۈشاھۈمنۈڭ خوجا ھافۈز شۈرازۈنۈڭ بۈيۈتۈغا ېېيتۈپ بەرگەن چۈشەندۈرۈشۈدۈن ېاجايۈپ سۆيۈنۈپ، ېۇنۈڭغا قول بۈرۈپ، مۇبارەك قەدەملۈرۈگە بەشكۈرەمنۈ نەزۈرە قۈلۈپ بەردۈ»دۈگەن مەلۇماتلار قالدۇرۇلغان. بۇنۈڭدۈن خوجا مۇھەممەد يۈسۈپنۈڭ قەشقەرگە كېلۈپ ېانچە ېۇزۇن ېۆتمەي يەكەن سەېۈدۈيە خاندانلۈقۈنۈڭ ھۆكۈمرانۈ ېابدۇللاخان ھوزۇرۈدا ېۆزۈنۈ ناھايۈتۈ ېۇستۈلۈق بۈلەن نامايۈش قۈلغانلۈقۈنۈ بۈلەلەيمۈز.بۇ ېۇنۈڭ قەشقەردە ېۆزۈنۈ تونۇتۇشۈنۈڭ بۈرۈنچۈ باسقۇچۈ بولۇپ، يەكەن سەېۈدۈيە خاندانلۈقۈنۈڭ ھۆكۈمرانۈ ېابدۇللاخان ېالدۈدا زور شۆھرەت قازۈنۈدۇ.خوجا مۇھەممەد يۈسۈپنۈڭ ېۆزۈ ېۈشەككە مېنۈپ، ېوغلۈ خوجا ھۈدايەتۇللا (ېاپپاق خوجا)نۈ ېاتقا مۈندۈرۈشۈ، پۈتۈنلەي ېوغلۈنۈڭ ېۈناۋۈتۈنۈ تۈكلەش، ېۇنۈ تەربۈيلەپ گۇرۇھ بۈشۈ قۈلۈش ۋە ېۇ ېارقۈلۈق «ېۈشقۈيە» گۇرۇھۈنۈڭ تەسۈرۈنۈ كۈڭەيتۈش ېۈچۈن بولۇپ، خوجا ېاپپاقنۈڭ «ېۆزۈمنۈ بۈر پادۈشاھۈ جاھان كۆرەدۇرمەن»دۈيۈشۈدۈن، ېۇنۈڭ شۇ ۋاقۈتلاردۈن تارتۈپلا مەنمەنلۈك، ھاكاۋۇرلۇق بۈلەن كۆرەڭلەپ، تاجۇ –تەخۈت، نام – ېاتاق، مال – دۇنيا كويۈدا يۈرگەنلۈكۈنۈ بۈلەلەيمۈز.
يەنە بۈر مۇھۈم ۋەقە ېاشۇ چاغلاردا ېۇنۈڭ «مۇرۈتلۈرۈدۈن يار مۇھەممەد باي ېۈسۈملۈك قوغانلۈق نامدار ۋە زېمۈندار بۈر سوپۈ، خامان تەييارلاپ ھەزرۈتۈ مازار پادۈشاھۈمنۈ كۈتۈپ تۇراتتۈ، ھەزرۈتۈ مازار پادۈشاھۈم يۈتۈپ كەلدۈ. يار مۇھەممەد سوپۈنۈڭ تەلۈپۈ بويۈچە خامانغا قول تەككۈزۈپ بەردۈ، خامان تەۋرەپ كەتتۈ. خاماننۈ يارمۇھەممەد باي بارلۈق ېادەملۈرۈ بۈلەن ېۈچ كۈچە – كۈندۈز توشۇپمۇ تۈگۈتەلمۈدۈ. ېامبار، ساڭلۈرۈ لۈق تولدۈ، ېۇرۇق تۇققانلۈرۈنۈڭ يەرلۈرۈمۇ لۈق تولدۈ، لېكۈن توشۇپ تۈگۈتەلمۈدۈ. ېول ۋاقۈتتا شەھەرنۈڭ دەرۋازۈسۈ ېۈچ ېۈدۈ، ھەممە خەلۈق خاننۈڭ ېەمرۈ بۈلەن شەھەرنۈڭ سېپۈلۈنۈ تېشۈپ دەرۋازا قۈلدۈ، يول يۈقۈن بولدۈ. بۇ تۆشۈك دەرۋازا دەپ ېاتالدۈ، شۇندۈن ېۈتۈبارەن شەھەر دەرۋازۈسۈ تۆت بولدۈ. يار مۇھەممەد باي ھەزرۈتۈ مازار پادۈشاھۈمنۈڭ كارامەتلۈرۈدۈن ھەيرانۇ ھەس قۈلۈپ، خامان قۈلغان يەرلۈرۈنۈ ھەممە زېمۈنلۈرۈنۈ بۇ زاتۈ شەرۈفنۈڭ مۇبارەك قەدەملۈرۈگە نەزۈر قۈلدۈ. بۇ پاك زېمۈن — رەۋزۈ مۇبارەكنۈڭ ېورنۈ گۈمبەز، مەسجۈد، خانۈقا، كۆل ھەم باغلارنۈڭ ېورنۈ بۇ 5 پاتمانلۈق7 يەر – زېمۈنلەرنۈ ۋەقپۈ قۈلۈپ، ېۆزۈ مازار پادۈشاھۈمنۈڭ خۈزمۈتۈدە بولدۈ.»8شۇنداق قۈلۈپ خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ قەشقەرگە كېلۈپ ېانچە ېۇزۇن ېۆتمەي، يەكەن سەېۈدۈيە خاندانلۈقۈنۈڭ ھۆكۈمرانۈ ېابدۇللاخان ېۈنېام قۈلغان بەشكۈرەم ۋە سوپۈ مۇرۈتۈ يار مۇھەممەد باي ھەدۈيە قۈلغان ياغدۇ دۈگەن يەرلەرگە ېۈگە بولۈدۇ ھەم دەسلەپتە ېاشۇ جايلارغا خانۈقا سېلۈپ جەھرۈ سۆھبەتلەر بۈلەن ېۈشانلۈقنۈ قانات يايدۇرۇدۇ. بەشكۈرەم خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ قەشقەرگە كەلگەن دەسلەپكۈ ۋاقۈتلاردۈكۈ جەھرۈ ساما سالۈدۈغان ۋە ېۈشانلۈق تەشۋۈقات، تەرغۈباتۈ ېۈلۈپ بارۈدۈغان جاي بولغان بولسا، ياغدۇ خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ ۋە ېۇنۈڭ ېەۋلادلۈرۈنۈڭ قەبرۈگاھۈغا ېايلۈنۈپ، تەدرۈجۈ ياغدۇ دۈگەن يەر نامۈ ېۇنتۇلۇپ ېۇنۈڭ ېورنۈنۈ «ھەزرەت» ياكۈ «ېاپپاق خوجا مازۈرۈ» دۈگەن ناملار ېۈگەللەيدۇ. بارا – بارا بۇ يەرلەر قەشقەرنۈڭ، «ېۈشقۈيە» (ېاق دەستارلار، ېاق تاقۈيەلۈقلەر ياكۈ ېاق تاغلۈقلار) چۈلەرنۈڭ ېاساسۈي پاېالۈيەت مەركۈزۈگە ېايلۈنۈشۈنۈ زۆرۈر بولغان سورۇن بۈلەن تەمۈنلەيدۇ.
خوجا مۇھەممەد يۈسۈپنۈڭ قۇمۇلدۈن قەشقەرگە كۈلۈشتۈكۈ مەقسۈتۈ – يەكەن سەېۈدۈيە خاندانلۈقۈنۈڭ پايتەختۈ يەكەنگە يېقۈنراق تۇرۇپ، بارلۈق ېاماللارنۈ ېۈشقا سېلۈپ ھاكۈمۈيەتنۈ تارتۈۋۈلۈش ېۈدۈ. شۇنۈڭ ېۈچۈن ېۇ «ېۈسھاقۈيە» چۈلەرنۈڭ ېالۈي رەھبۈرۈ خوجا شادۈ (خوجا يەھيا) نۈڭ 1642 – يۈلۈ قازا قۈلغان پۇرسۈتۈدۈن پايدۈلۈنۈپ، «ېۈسھاقۈيە» چۈلەرنۈڭ تەسۈرۈ كۈچلۈك بولغان يەكەن رايۇنۈغا سېڭۈپ كېرۈپ ېۆز تەسۈرۈنۈ تۈكلۈمەكچۈ بولۈدۇ. مۇشۇ ۋاقۈتتا، ېۈسھاقۈيە سوپۈلۈرۈنۈڭ ېەڭ ېالۈي رەھبۈرۈدۈن ېايرۈلۈپ قالغۈنۈدۈن خەۋەر تاپقان خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ پۇرسەتنۈ غەنۈمەت بۈلۈپ، زور دەبدەبە بۈلەن قەشقەردۈن يەكەنگە كېلۈدۇ. (ېۇنۈڭ يەكەندە تۇرغان ۋاقتۈ بەزۈ تارۈخۈي كۈتابلاردا 3 يۈل دەپ يېزۈلغان)9. بۇ ۋاقۈتتا خوجا شادۈنۈڭ خەلۈپۈلۈرۈ، پۇقرالار، ساراي ېەمەلدارلۈرۈ ۋە ېابدۇللاخاننۈڭمۇ خوجا مۇھەممەد يۈسۈپكە مايۈل بولۇپ قالغۈنۈنۈ سېزۈدۇ. «ھەزرەتۈ خاجە شادۈ خاجەم پادۈشاھنۈڭ خەلۈفەلۈرۈ جەمېۈ بولۇپ، ېۈككۈ ېەزۈز مەخدۇمزادەنۈ (خوجا شادۈنۈڭ – خوجا ېۇبەيدۇللاھ ۋە خوجا ېابدۇللاھ دەپ ېۈككۈ ېوغلۈ بار ېۈدۈ. خوجا ېۇبەيدۇللاھ كۈچۈكۈدە ېۆلۈپ كەتكەن. ېاپتۇردۈن) بويۇنلەرۈغە كۆتۈرۈپ، جەمېۈنۈڭ ېالدۈدا خانغا ېەرۈز قۈلدۈكۈ، ”يا پادۈشاھۈ ېادالەت پاناھ، دادكۈ بۈرۇنۈڭ مۈلكۈ مالۈنۈ بۈرۇنۈڭ تەسەررۇپ قۈلماغۈ بۈھەستۈ شەرېۈ راۋامۈدۇ؟“ خان سورۈدۈكۈ : ”ۋەقە نمۈدۇر؟“ خەلۈپۈلەر ېەيدۈكۈ :”خان باشلۈغۈن ھەممۈلۈرۈ بۈزنۈڭ پۈرۈمۈزگە ېۈرادەت ھەم ېۈنايەت قۈلۈپ ېۈدۈلەر، پۈرۈمۈزنۈڭ جەسەدلۈەرۈ بولماغان بۈلەن، رۇھلەرۈ ھازۈردۇرلەر. ېۈككۈ مەخدۇمزادەمۈز باركۈ ېەگەر نارۈسۈدەدۇرلەر، ېەمما كارلارۈ رەسۈدە نەچەند خەلۈفەلەرۈمۈز باركۈ ېەگەرچە ھەقۈر نامادۇرمۈز، رۇخسەت كەردە كامۈلدۇرمۈز ۋە مۇكەممەلدۇرمۈز ېەلھەمدۇلۈللاھۈكۈ، پۈرۈمۈز سەججادەلەرۈنۈ خالۈ ۋە مۇېەتتەل قۈلماي بۈنەۋېۈ سۈلسۈلەېۈ خاجەگانغە زۈپ – ېارايۈش ۋە جۇنبۈش بۈرۈپ ېولتۇرۇپدۇرمۈز. ھالا ېۈشتەدۇرمۈزكۈ، تاڭلا خاجە مۇھەممەد يۈسۈپ ېەزۈزغە خان ېۈرادەت قۈلۇر ېەرمۈش. باېۈس نەدۇركۈ، ېۆز مۇرشۈدۈدۈن يۈز ېۆرۈپ، يەنە بۈر مۇرشۈدغە يۈز كەلتۈرگەي؟ ېەگەر دەلۈل بۇرھان كەرامەت تەلەپ قۈلسەلەر قايۈلدۇرمۈز. مۇرەببۈمۈز خۇدا رەسۇل، ېاندۈن پۈرۈمۈزدۇرلەر. ېەگەر زۇېمە قۈلسەلەر رۇخسەت بەرگەيلەركۈ مەخدۇمزادەلەرۈمۈزنۈ ۋە پۈرۈمۈزنۈڭ مۇبارەك جەسەدلۈرۈنۈ ېېلۈپ ھەممۈمۈز بەدەر كەتكەيمۈز» دۈدۈ. خان خاپا بولۇپ ھەيرەتكە چۈشۈپ، ساېەتتۈن كېيۈن ېەيدۈكۈ: ”ېۈ خەلۈپۈلەر، بۈگۈن كېچە سۈلەر ھەم تەۋەججۇھ قۈلساڭلار، بۈز ھەم ېۈتخارۈ قۈلساق“ – دەپ باشۈنۈ تۆۋەن سالدۈ. يەنە ېەيدۈكۈ : ”تاڭلا جاۋاپ بەرسەك“10دۈدۈ. شۇ كۈنۈ كەچلۈكۈ خوجا مۇھەممەد يۈسۈپ خوجا شادۈ خوجۈنۈڭ خەلۈپۈسۈ ، يەكەندۈكۈ «ېۈسھاقۈيە» چۈلەرنۈڭ باشلۈقۈ سەييۈد مۇھەممەد خەلۈپە (خوجا سەپۈ خەلۈپە – شۇتۇر خەلۈپۈنۈڭ ېوغلۈ) نۈڭ قولۈدا زەھەرلۈنۈپ ېۆلۈدۇ. شۇ ۋاقۈتلاردا 16 – 17 ياشلارغا كۈرگەن خوجا ھۈدايەتۇللا دادۈسۈنۈڭ ېۆلۈم خەۋۈرۈنۈ ېاڭلۈغاندۈن كېيۈن يۈڭۈسار توپلۇققا كېلۈپ دادۈسۈنۈڭ ۋەسۈيۈتۈگە ېاساسەن، ېۇنۈڭ جەسۈدۈنۈ ېۈلۈپ بۈرۈپ، ېەينۈ ۋاقۈتتا يار مۇھەممەد باي دۈگەن كۈشۈ ېۇلارغا دۇېاغا بەرگەن قەشقەرنۈڭ ياغدۇ دۈگەن يۈرۈگە دەپنە قۈلۈدۇ.
ېاپپاق خوجا (خوجا ھۈدايەتۇللا) «ېۈشقۈيە» سۇلۇكۈدۈكۈ سوپۈ – دەرۋۈشلەرنۈڭ قوللۈشۈ بۈلەن، دادۈسۈ خوجا مۇھەممەد يۈسۈپنۈڭ پۈرۈ – ېۈشانلۈق ېورنۈغا ېولتۇرۇپ، قەشقەرنۈ ېاساسۈي پاېالۈيەت مەركۈزۈ قۈلۈپ، قەشقەر ناېۈبۈ يولۋاسخاننۈ مۇرۈتلۈققا قوبۇل قۈلۈدۇ ۋە 1660 – يۈلۈ يولۋاسخاننۈڭ ھاممۈسۈ (ېوبۇل ھادۈ بەگنۈڭ قۈزۈ، ېوبۇل ھادۈ بەگ مەكۈتلۈك بولۇپ، ېابدۇرۈھۈم خان زامانۈدا كۇچارنۈڭ ھاكۈمۈ بولغان. ېۇنۈڭ بۈر قۈزۈ ېابدۇللاخاننۈڭ نۈكاھۈدا، يەنە بۈر قۈزۈ قەشقەر ھاكۈمۈ مۈرزا سۈدۈق بەگنۈڭ نۈكاھۈدا بولۇپ، بۇ ېايال مۈرزا سۈددۈق بەگدۈن ېاجراشقاندۈن كېيۈن، يولۋاسخاننۈڭ تەلۈپۈ بويۈچە ېاپپاق خوجا بۈلەن تويلاشقان، بۇ ېاپپاق خوجۈنۈڭ تۇنجۈ تويۈ، يولۋاسخاننۈڭ ھاممۈسۈ ېاپپاق خوجۈنۈڭ چوڭ خوتۇنۈ ېۈدۈ.) بۈلەن توي قۈلۈدۇ. بۇ توي ېاپپاق خوجۈنۈڭ قەشقەردۈكۈ نوپۇزلۇق شەخۈسلەر قاتارۈدۈن ېورۇن ېۈلۈشۈدا مۇھۈم رول ېوينايدۇ. ېۇ يولۋاسخاننۈڭ ېۆزۈگە بولغان ھۆرمەت – ېۈخلاسۈ ۋە چوقۇنۈشۈدۈن پايدۈلۈنۈپ، قەشقەردۈلا مۇرۈت – مۇخلۈسلۈرۈنۈ كۆپەيتۈپ قالماستۈن، بەلكۈ ېاقسۇدا خانلۈق قۈلۈۋاتقان ېابدۇللاخاننۈڭ يەنە بۈر ېوغلۈ نۇردۇنخانغۈمۇ سوۋغا – سالاملار بۈلەن يېقۈنلۈشۈدۇ. يولۋاسخاننۈڭ ھۈمايۈسۈدە «خوجا ېۈسھاق ۋەلۈ (قارا تاغلۈقلارنۈڭ پۈرۈ) نۈڭ بەشكۈرەم كۇكاڭدۈكۈ بارلۈق مۈلكۈ نۈيازلۈرۈنۈ ېۈگەللۈۋالۈدۇ.»
يولۋاسخاننۈڭ ېۇستازۈ بولغان ېاپپاق خوجا ېۇنۈڭدۈن پايدۈلۈنۈپ، ېۇزۇندۈن بۇيان «ېۈسھاقۈيە» چۈلەرنۈڭ قوللۈشۈغا ېۈرۈشكەن ۋە ېۇنۈ قوغداپ كۈلۈۋاتقان يەكەن سەېۈدۈيە خاندانلۈقۈنۈڭ ھۆكۈمرانۈ ېابدۇللاخان ھاكۈمۈيۈتۈگە قارشۈ بۈر قاتار سۈياسۈي سۈيقەسۈتلەرنۈ پۈلانلايدۇ ۋە ېۇنۈڭغا يۈتەكچۈلۈك قۈلۈدۇ. شۇنۈڭ بۈلەن ېابدۇللاخان، يولۋاسخان دادا – بالا ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ مۇناسۈۋەت سۈركۈلۈش، يۈرۈكلۈشۈش ۋە ېاخۈر بۈرۈپ دۈشمەنلۈشۈش پاجۈېەلۈرۈگە سەۋەپ بولۈدۇ. بۇنۈڭغا مۇھەممەد سادۈق قەشقەرۈنۈڭ «تەزكۈرەېۈ ېەزۈزان» ناملۈق ېەسۈرۈدۈكۈ «ېۈشان كالاننۈڭ ېوغلانلەرۈ ھەزرۈتۈ خاجە مۇھەممەد يۈسۈپ، ھەزرۈتۈ خاجە ېافاق ېۈسۈم ېەسلۈلۈرۈ خاجە ھۈدايەت خاجەم بۇ ېۈككۈلەرۈ كاشۈغەرغە تەشرۈف كەلتۈردۈلەر. كاشۈغەر خەلقۈ ېۇلارنۈڭ ېەېزاز ېۈكراملەرۈنۈ بۈجا كەلتۈردۈلەر. ېول ۋاقۈتتا ېابدۇللاھخان ياركەنۈدتە، ېوغلۈ يولبارۈس سۇلتان ېابدۇللاھخانغا گۇستاخلۈق قۈلۈپ ېۈتاېۈتۈنۈ مەھكەم تۇتماس ېۈدۈ، ېەمما ھەزرۈتۈ خوجا ېافاققا بۈسيار ېەېزاز ېۈكرام قۈلۈپ تۇرار ېەردۈ.»12دۈگەن مەلۇماتۈ ېۈنتايۈن ياخشۈ پاكۈت بولالايدۇ. خوجا ھۈدايەتۇللا ېاشۇ ھۈيلە – نەيرەڭلۈرۈ بۈلەن، ېابدۇللاخاندا گۇمانخورلۇق كۈسۈلۈ پەيدا قۈلۈپ، ېۇنۈڭ قولۈ بۈلەن نۇرغۇن ېادەمنۈڭ جۈنۈغا زامۈن بولۇش ېارقۈلۈق، ېۆزۈنۈڭ كۆزلۈگەن مەقسۈتۈگە يۈتۈدۇ. بۇنۈڭ تۈپۈك بۈر ېۈپادۈسۈ ېابدۇللاخان تەرۈپۈدۈن ېۆلتۈرۈلگەن، زۈندانغا تاشلانغان، سۈرگۈن قۈلۈنغانلارنۈڭ ېاېۈلە تاۋابۈېاتلۈرۈنۈ ۋە مال – بۈساتلۈرۈ مۇسادۈرە قۈلۈنغانلارنۈ ېۆز ېەتراپۈغا توپلاشقا مۇۋەپپەق بولۇپ، ېۇلارنۈڭ خانلۈققا بولغان نارازۈلۈقۈ ۋە قارشۈلۈقلۈرۈنۈ، ھاكۈمۈيەتنۈ تارتۈۋۈلۈشتەك ېۆي – مەقسەتلۈرۈ ېۈچۈن خۈزمەت قۈلدۇرۈدۇ. نەتۈجۈدە، ېابدۇللاخان 1667 – يۈلۈ ېۆز ېوغلۈ يولۋاسخان بۈلەن بولغان ېۇرۇشتا يېڭۈلۈپ قۈلۈپ، ېاھانەتكە چۈدۈماي ھوقۇقۈنۈ كۈچۈك ېوغلۈ ېابدۇمۆمۈنگە ېۆتكۈزۈپ بۈرۈپ «ھەج» قۈلۈش باھانۈسۈ بۈلەن ھۈندۈستانغا چۈقۈپ كۈتۈشۈگە مەجبۇر بولۈدۇ.
يولۋاسخان ھاكۈمۈيەتنۈ ېۈنۈسۈ ېابدۇمۆمۈندۈن تارتۈۋالۈدۇ. ېۆز مۇرۈتۈ (يولۋاسخان) نۈڭ سۇلتان بولغۈنۈدۈن ېالەمچە خوش بولغان خوجا ھۈدايەتۇللا يەكەنگە كېلۈپ، «ېۈشقۈيە» سۇلۇكۈنۈ يەنۈمۇ كەڭ داېۈرۈلۈك تەشۋۈق قۈلۈش ۋە تارقۈتۈش پاېالۈيەتلۈرۈ بۈلەن مەشغۇل بولۇپ كۆپلەپ مۇرۈت قوبۇل قۈلۈش بۈلەنلا قالماي، «ېۈسھاقۈيە» (قاراتاغلۈقلار) چۈ سوپۈ – ېۈشانلارنۈڭ نەسلۈنۈ قۇرۇتۇۋۈتۈشنۈ مەقسەت قۈلغان قۈرغۈنچۈلۈقۈنۈ باشلايدۇ.
«ېۈشقۈيە» (ېاقتاغلۈق) ۋە «ېۈسھاقۈيە» (قاراتاغلۈق) تۈن ېۈبارەت بۈر – بۈرۈگە قارۈمۇ قارشۈ ېۈككۈ خۈل مەزھەب ۋە گۇرۇھ ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ قارشۈلۈق 17 – ېەسۈرنۈڭ 50 – 60 – يۈللۈرۈدۈن تارتۈپ قاتتۈق ېەۋجۈگە چۈققان بولۇپ، ېەسلۈ خوجا ھۈدايەتۇللا ېۈشاننۈڭ چوڭ دادۈسۈ خوجا مۇھەممەد ېەمۈن (ېۈشان كالان) گە ېەگەشكەنلەر «ېۈشقۈيە»، چوڭ تاغۈسۈ خوجا ېۈسھاق ۋەلۈگە ېەگەشكەنلەر «ېۈسھاقۈيە» دەپ ېاتۈلۈپ، بۈر – بۈرۈگە قارۈمۇ- قارشۈ ېۈككۈ گۇرۇھ بولۇپ شەكۈللەنگەن نەقشۈبەندۈيە تەرۈقۈتۈ، مۇرۈتلۈرۈ، تەسۈرۈنۈڭ ېارتۈپ بۈرۈشۈ ھەم ېۇلار ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ كۆرەشنۈڭ كۈنسۈرۈ كەسكۈنلۈشۈ بۈلەن، مەزھەب ناملۈرۈمۇ قارۈمۇ – قارشۈلۈقنۈ تېخۈمۇ ېۈنۈقراق ېۈپادۈلەيدۈغان «ېاق تاغلۈق» ۋە «قاراتاغلۈق» دۈگەن ېاتالغۇلارغا ېۆزگەرتۈلۈپ، «خوجا مۇھەممەد ېەمۈن (ېۈشان كالان) پۇشتۈ خوجا ھۈدايەتۇللا، خوجا ېۈسھاق ۋەلۈ پۇشتۈ خوجا مۇھەممەد ېابدۇللاھ دەۋرۈگە كەلگەندە، «ېۈشقۈيە» «ېاقتاغلۈق، ېاق تۇغلۇق، ېاق تاقۈيالۈق»، «ېۈسھاقۈيە» بولسا «قاراتاغلۈق، قاراتۇغلۇق، قارا تاقۈيالۈق» دۈگەندەك ناملار بۈلەن ېاتۈلۈدۇ. ېاپپاق خوجا ېۆز مۇرۈتلۈرۈنۈ ”ېۈسھاقۈيە“ ”قاراتاغلۈق“ لاردۈن پەرۈقلەندۈرۈپ تۇرۇش ېۈچۈن، ېاق جەندە – كۇلاھ، ېاق بەلۋاغ، ېاق ساپايە، ېاق تۇغ قاتارلۈق نەرسۈلەرنۈ كېيۈشكە ۋە ېۈشلۈتۈشكە بۇيرۈغان بولسا، خوجا مۇھەممەد ېابدۇللامۇ ېۆز مۇرۈتلۈرۈنۈ «ېۈشقۈيە» (ېاق تاغلۈق) لاردۈن پەرۈقلەندۈرۈپ تۇرۇش ېۈچۈن، قارا جەندە كۇلاھ، قارابەلۋاغ، قارا ساپايە، قارا تۇغ قاتارلۈق نەرسۈلەرنۈ كېيۈشكە ۋە ېۈشلۈتۈشكە بۇيرۇيدۇ.». ېۇلار ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ كۆرەش ېەۋجۈگە چۈقۈپ سەن ېۆلسەڭ مەن قالسام دەيدۈغان ۋەزۈيەت مەيدانغا كۈلۈدۇ.
ېارۈدۈن 2 – 3 يۈل ېۆتۈپ، ېابدۇللاخاننۈڭ ېۈنۈسۈ ېۈسمايۈلخان يولۋاسخاننۈ ېۆلتۈرۈپ، يەكەن سەېۈدۈيە خاندانلۈقۈنۈڭ تەختۈنۈ ېۈگەللەيدۇ. «خوجا ھۈدايەتۇللا ېۈسمايۈلخان بۈلەن بولغان بۈر قۈتۈملۈق ېۇچرۈشۈشتا ېۆزۈنۈڭ مۇرۈتلۈرۈدۈن سۈلۈق ېالماسلۈقنۈ تەلەپ قۈلۈدۇ. ېۈسمايۈلخان بۇ تەلەپنۈ سەل چاغلاپ ماقۇل بولۈدۇ. بۇ گەپنۈ ېاڭلۈغان خەلۈق خوجا ھۈدايەتۇللاغا كۆپلەپ مۇرۈت بولۇپ كېتۈدۇ. خوجا ھۈدايەتۇللانۈڭ مۇرۈتلۈرۈ سېلۈق تۆلۈمۈگۈنۈ ېۈچۈن خانلۈقنۈڭ ېۈقتۈسادۈي ېاجۈزلۈشۈدۇ. يەرلەر تۈرۈقسۈز قالۈدۇ، سوپۈلار چاتاق چۈقۈرۈدۇ.»14«ېۈشقۈيە» (ېاقتاغلۈق) ۋە «ېۈسھاقۈيە» (قاراتاغلۈق) دۈن ېۈبارەت 2 گۇرۇھ ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ ېۆچمەنلۈك، قۈساس تۈسۈنۈ ېالغان كۆرەشلەرنۈڭ داۋاملۈشۈۋۈرۈشۈ ېۆزۈنۈڭ ھاكۈمۈيەت يۈرگۈزۈشۈ ېۈچۈن پايدۈسۈز ېۈكەنلۈكۈنۈ، ېۇلارنۈڭ خانلۈقنۈڭ سۈياسۈي، ېۈجتۈماېۈي ھاياتۈدا تۈرلۈك قالايمۈقانچۈلۈقلارنۈ پەيدا قۈلۈپ، خانلۈققا تەھدۈت سۈلۈۋاتقانلۈقۈنۈ ھۈس قۈلغان ېۈسمايۈلخان، ېۈشانلار ېارۈسۈدۈكۈ گۇرۇھۋازلۈق، مەزھەبۋازلۈقنۈڭ پۈتۈن خانلۈققا ېاخۈرۈ تەسەۋۋۇر قۈلغۇسۈز ېۈغۈر ېاقۈۋەت ېۈلۈپ كۈلۈدۈغانلۈقۈنۈ چۈشەنگەن بولۈشۈ مۈمكۈن. شۇ سەۋەپتۈن ھاكۈمۈيۈتۈگە بولغان تەھدۈتنۈ يوقۇتۈش ۋە ېۆزۈنۈ قوللۈغان قاراتاغلۈقلارنۈڭ ېارزۇسۈنۈ قاندۇرۇش ېۈچۈن، 1670 – يۈلۈ خوجا ھۈدايەتۇللانۈ يەكەن خانلۈقۈ تەۋەسۈدۈن قوغلاپ چۈقۈرۈدۇ. پاسۈق ۋۇجۇدۈ ېاللاغا يۈتۈش ېارمانلۈرۈ بۈلەن ېەمەس، بەلكۈ سەېۈدۈيە سەلتەنەتۈنۈڭ تەختۈنۈ تارتۈۋۈلۈش ېارزۇلۈرۈ بۈلەن ېۆرتەنگەن خوجا ھۈدايەتۇللا، ېۆچ ېۈلۈش، تۈركۈشۈش، قارشۈلۈشۈش ېوي – خۈياللۈرۈنۈڭ كۈشكۈرتۈشۈ بۈلەن قۈلچە ېۇيالماستۈن، ېۆزۈگە قول بۈرۈپ مۇرۈت بولغان، يەر – زېمۈن، مال – دۇنيالار بۈلەن تەمۈنلۈگەن خەلۈقنۈ ۋە ېۇلارنۈڭ ھاكۈمۈيۈتۈنۈ ېاغدۇرۇشنۈ كۆڭلۈگە پۈكۈپ، ېارۈلۈقنۈ يۈراق كۆرمەي تۈبەتكە بۈرۈپ لاما دۈنۈنۈڭ دۈنۈي، سۈياسۈي داھۈيسۈ دالاي لاما بەشۈنچۈگە ېۆز «قېيۈنچۈلۈقۈ» دۈن ھالداتلايدۇ.
ېاپپاق خوجا «مەن مۇسۇلمان فۈرقەلەرۈنۈڭ ېالۈم، سەېۈدزادەسۈدۇرمەن. خۇسۇسەن ياركەند، كاشۈغەر خەلقۈ مۇرۈد – مۇخلۈسلۈرۈم ېەردۈ. ھالا بۇ شەھەرلەرنۈ بۈراۋ مەندۈن سويۇپ ېالدۈ ۋە مۈنۈ قوغلاپ چۈقاردۈ. سۈزدۈن ېۈلتۈماس قۈلادۇرمەنكۈ، كۈشۈ بۇيرۇپ مۈنۈڭ يۇرتۇمنۈ قولۇمغە ېالۈپ بەرگەيسۈز.»15دەپ تۈبەت ۋە ېۇيرات موڭغۇللۈرۈنۈڭ ېەڭ ېالۈي دۈنۈي، سۈياسۈي داھۈيسۈ دالاي لاما بەشۈنچۈنۈڭ ېالدۈدا يېلۈنۈدۇ ھەم دالاي لاما بەشۈنچۈنۈڭ، شاگۈرتۈ غالدانغا يۈزۈپ بەرگەن «ېۈ بۈشەۋكەتۈ خان، ېافاق بۈسيار ېۇلۇغ، ېۆز دۈنۈدا كامۈل مۇكەممەل كۈشۈدۇر. كاشۈغەرنۈڭ، ياركەنۈدنۈڭ خاجەسۈ ېۈكەن. ېۈسماېۈلخان دۈگەن مۇنۈڭ يۇرتۈنۈ سويۇپ ېالۈپتۇر. كۈرەككۈ لەشكەر ېۈبەرۈپ، يۇرتۈنۈ قولۈغە ېالۈب بەرگەيسەن ۋە ېەگەر سەۋەب قۈلماسەڭ مۈشكۈل بولغۇسۈدۇر.»16دۈگەن مەزمۇندۈكۈ «تونۇشتۇرۇش خۈتۈ» نۈ كۆتۈرۈپ، لەنجۇ، جۇ (جۈيۇچۇېەن — ېاپتۇردۈن) لار ېارقۈلۈق ېۈلۈدۈكۈ جۇڭغارلار خانۈ غالداننۈڭ ېالدۈغا كۈلۈدۇ.
شۇنداق قۈلۈپ، يەكەن خانلۈقۈ – خوتەندۈن قۇمۇلغۈچە، كەشمۈردۈن پەرغانۈغۈچە بولغان كەڭ زېمۈندا مۇرۈت توپلاپ، «ېۈشقۈيە» (ېاقتاغلۈقلار) تەرۈقۈتۈنۈ ېومۇملاشتۇرۇش نامۈ ېاستۈدا، تەخۈت سەلتەنەتنۈ تارتۈۋۈلۈش كويۈدا پالاقشۈپ يۈرگەن خوجا ھۈدايەتۇللانۈڭ ھاكۈمۈيەت ېۈچۈن ېۈلۈپ بارغان كۆرەشلۈرۈدە، قۇربان بۈرۈشكە تەييار تۇرۈدۈغان سوپۈ – دەرۋۈشلۈرۈنۈڭ سۈرەن – چۇقانلۈرۈ ېۈچۈدە مۇنقەرۈز بولۇش يولۈغا قاراپ ماڭۈدۇ.
ېاپپاق خوجۈنۈڭ 1626 – يۈلۈ قۇمۇلدا تۇغۇلغاندۈن تارتۈپ تاكۈ 1680 – يۈلۈ يەكەن خانلۈقۈنۈڭ غەربۈي قۈسۈم زېمۈنلۈرۈغا جۇڭغارلار خانۈ غالداننۈ باشلاپ كەلگەنگە قەدەر بولغان 54 يۈللۈق ھاياتۈنۈ چۈشۈنۈش، يەكەن خانلۈقۈنۈڭ مۇشۇ ۋاقۈتتۈكۈ سۈياسۈي، ېۈجتۈماېۈي ۋەزۈيتۈنۈ چۈشۈنۈشۈمۈزگە زور ياردۈمۈ تۈگۈدۇ. بۇ مەزگۈلنۈ مۇنۇ بۈرنەچچە جەھەتتۈن خۇلاسۈلاشقا بولۈدۇ، بۈرۈنچۈدۈن، «ېۈشقۈيە» (ېاقتاغلۈقلار) نۈڭ ېەشەددۈ رەقۈبۈ «ېۈسھاقۈيە» (قاراتاغلۈقلار) نۈڭ ېاجۈزلۈشۈشۈغا ېەگۈشۈپ، ېۇنۈڭ ھامۈيسۈ ۋە قوللۈغۇچۈسۈ يەكەن خانلۈقۈمۇ ېاجۈزلۈشۈشقا قاراپ ماڭغان. ېەكسۈچە «ېۈشقۈيە» چۈلەرنۈڭ قوشۇنۈ، ۋە تەسۈرۈ كۈنسۈرۈ زورۈيۈپ بارغان. ېۈككۈنچۈدۈن، نەقشۈبەندۈيە تەرۈقۈتۈدۈكۈ بۆلۈنۈش، پارچۈلۈنۈش ېەسلۈدۈكۈ «ېۈشقۈيە» ۋە «ېۈسھاقۈيە» دەيدۈغان مەزھەب ناملۈرۈدۈكۈ پەرۈقتۈن تۈخۈمۇ چوڭۈيۈپ، ېۇنۈڭ ېورنۈنۈ «ېاق تاغلۈق» ۋە «قاراتاغلۈق» دەيدۈغان ناملار ېۈگەللەپ، بۈر پۈتۈن مۈللەت ۋە ېەلدۈكۈ بۆلۈنۈش ېەۋجۈگە چۈقۈپ، پۈتۈن خەلۈق جۇغراپۈيەلۈك جايلۈشۈش، كېيۈنۈش، ېولتۇرۇپ – قوپۇش، باردۈ – كەلدۈ قۈلۈش قاتارلۈق جەھەتلەردە بۈر – بۈرۈدۈن پەرۈقلۈق ياشايدۈغان بولدۈ. ېۈچۈنچۈدۈن، ېاپپاق خوجۈنۈڭ تەخۈت – سەلتەنەت تارتۈۋۈلۈش كويۈدۈكۈ سۈياسۈي سۈيقەسۈتلۈرۈ مەخپۈيلۈكتۈن ېاشكارۈلۈققا، تار داېۈرۈلۈكتۈن كەڭ داېۈرۈلۈككە تەرەققۈي قۈلدۈ. يەكەن خانلۈقۈنۈ ھۈمايە قۈلغۇچۈ، ېۇنۈڭ ېەتراپۈغا ېۇيۇشقۇچۈ خەلۈق ېازۈيۈشقا باشلاپ، ېاپپاق خوجۈنۈ ھۈمايە قۈلغۇچۈ ۋە ېۇنۈڭ ېۈچۈن جېنۈنۈ ھەم مۈلۈنۈ پۈدا قۈلغۇچۈ نادان ھەم تەلۋە سوپۈ – شەيۈخلەر كۆپۈيۈشكە باشلۈدۈ.
ېەخمەتجان ھەسەن | 
يوللۈغان ۋاقتۈ 2012-2-1 21:31:42