‹‹قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيا››دېگەن كىتابتىن پارچە

admin

_ ئۆتمۈش ئادىللىق نۇرى بىلەن يورۇتۇلمىغان جايدا نۇرانە كەلگۈسىنىڭ بولۇشى مۇمكىن ئەمەس .
                                                 - ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن .
      باتۇر تەڭرىقۇت (مەتەخان) تەختتە ئولتۇرغان 35 يىل ( مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 209- 174- يىللار ) ئىچىدە پۈتكۈل ھونلارنى بىرلىككە كەلتۈردى . بۇ چاغدا چىن سۇلالىسىغا قارشى كۈچلۈك دېھقانلار قوزغىلىڭى پارتىلىغانىدى . يېڭىدىن ھاكىمىيەت بېشىغا چىققان باتۇر تەڭرىقۇتقا بېسىم ئىشلىتىپ توڭغۇز ئاقسۈڭەكلىرى ھۇن - تۇڭغۇز ئەللىرى ئارىسىدىكى بېتەرەپ پاسىل بولغان مىڭ يول مۇساپىسىدىكى " ئوتتۇرا يەر" نى ئېلىۋالماقچى بولدى . سىماچىيەننىڭ ھېكايە قىلىشىچە ، تۇڭغۇزلار ئەلچى ئەۋەتىپ تۈمەنخاندىن قالغان تۇلپارنى سوراتتى . باتۇر ۋەزىرلىرى بىلەن مەسلىھەتلەشكەندە ۋەزىرلەر " تۇلپار بىز ھۇنلارنىڭ تەۋەرۈك ئېتىمىز ، بەرگىلى بولماس " دېگەندە ، باتۇر " قوشنا مەملىكەتتىن بىر ئاتنى قىسىنساق بولماس " دەپ ، ئاتنى بېرىۋەتتى . توڭغۇزلار باتۇرنى قورقۇنچاق ھېسابلاپ يەنە ئەلچى ئەۋەتىپ تەڭرىقۇتنىڭ بىر ئالچىسىنى سوراتتى . باتۇر ۋەزىرلىرى بىلەن مەسلەھەتلەشكەندە ۋەزىرلەر غەزەپلىنىپ " بۇ يولسىزلىق ، ئەدىۋىنى بېرەيلى " دەپ ۋارقىرىشىدۇ ، باتۇر " قوشنا مەملىكەتتىن بىر ئايالنى قىسىنساق بولماس " دەپ ياخشى كۆرۈپ ئالغان ئالچىسىنى توڭغۇزلارغا بېرىۋېتىدۇ . تۇڭغۇزلار خانى بارغانچە كۆرەڭلەپ ، غەربكە كۆرەڭلەپ ، غەربكە ھۇجۇم قىلىدۇ . تۇڭغۇزلار بىلەن ھۇنلار ئارىسىدا 1000 چاقىرىمدىن ئوشۇق كېلىدىغان بىر ئىنسى - جىن يوق ئوتتۇرا يەر بولۇپ ، ھەر ئىككى تەرەپ مۇشۇ يەرنىڭ ئىككى چېتىگە كەپىلەرنى ياساپ ، قاراۋۇللارنى قوياتتى . تۇڭغۇزلار باتۇر تەڭرىقۇتقا ئەلچى ئەۋەتىپ : " سىلەر ھۇنلار بىزنىڭ قاراۋۇلخانىمىز ئالدىدىكى ئوتتۇرا يەرگە ئاياق باسقۇچى بولماڭلار ، ئۇ يەرنى بىز ئىگەللىمەكچىمىز" دەيدۇ . باتۇر تەڭرىقۇت ۋەزىرلىرىنى يىغىپ يەنە مەسلىھەت سورىغاندا ، ۋەزىرلەرنىڭ بەزىلىرى " ئۇ بىر تاشلاندۇق يەر ، بەرسەكمۇ بولىدۇ ، بەرمىسەكمۇ بولىدۇ " دېيىشىدۇ . بۇنى ئاڭلاپ دەرغەزەپ بولغان باتۇر " يەر - زېمىن دۆلەتنىڭ ئاساسى . نېمە ئۈچۈن زېمىنىمىزنى بېرىدىكەنمىز ؟! " دەيدۇ ۋە زېمىن بېرەيلى دېگۈچىلەرنىڭ ھەممىسىنىڭ كاللىسىنى ئالىدۇ . باتۇر تەڭرىقۇت يۈرۈشكە ئاتلىنىپ ، ئەل ئىچىدە يۈرۈشكە چىقمىغانلارنىڭ كاللىسى ئېلىنىدىغانلىقىنى جاكارلايدۇ . ئەزەلدىن باتۇرنى كۆزگە ئىلماي كەلگەن مەغرۇر ، تەييارلىقسىز تۇڭغۇزلار دۆلىتىنى تېزدىن مۇنقەرز قىلىپ ، ئۇلارنى ھۇن خاندانلىقىغا تەۋە قىلىدۇ . بىر قىسىم تۇڭغۇزلار شىمالغا قېچىپ ئونۇن دەريا ، گرۇلىن دەريا ، ئارگون دەريا ۋادىلىرىغا يۆتكىلىدۇ .
   سىماچيەن بىلەن بەنگۇنىڭ خەۋەر قىلىشىچە ، باتۇر تەڭرىقۇت تۇڭغۇزلار ئۈستىدىكى غەلبىدىن كېيىنلا تۇخار - ياۋچىلارغا ھۇجۇم باشلىدى . بۇ خۇددى ئىسكەندەر زولقەرنەيىننىڭ ۋە ئۇنىڭ دادىسى فىلىپ ماكېدونىسكىنىڭ ئۆزى بارىمتايلىققا تۇرغان گرېتسىيىگە باستۇرۇپ كىرگىنىگە ئوخشايتتى . باتۇر تەڭرىقۇت ياۋچىلار دۆلىتىنى مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 208- يىلى بىر قېتىم ، 176- يىلى يەنە بىر قېتىم ئىستىلا قىلىدۇ .
   باتۇر تەڭرىقۇت مىلادىيىدىن ئىلگىرىكى 205 - يىلى شىمالغا يۈرۈش قىلىپ يەنە بەش قەبىلىلەر ئىتتىپاقىنى _ بەش ئەلنى ئۆزىگە بېقىندۇردى . بۇلار : بايقالنىڭ غەربىي جەنۇبىدىكى دىڭلىڭلار ، يەنسەي ۋادىسىدىكى جەنكۇن - قىرغىزلار ، خۇنيۇيلار ، چۇيشېلار ، شىنلى - چەنلىلار دىن ئىبارەت ئىدى . شۇنىڭدىن باشلاپ ھۇن خانلىقى تېخىمۇ زورايدى ، ئۇ چەكسىز زېمىن ، مول ئورمان ، يايلاق ۋە ئىقتىسادىي قۇدرەتكە ئىگە بولدى . پۈتكۈل مەركىزىي ئاسىيادىكى ھەر قايسى تۇرانىي قەبىلىلەر ئاقساقاللىرى بارغانسېرى قۇلدارلىق تۈزۈمى ئاساسىدىكى مەركەزلەشكەن بۇ يايلاق بىرلەشمىسىنى ھىمايە قىلىشقا باشلىدى . سىماچيەننىڭ سۆزى بىلەن ئېيتقاندا باتۇر تەڭرىقۇت دانا دەپ ھېسابلاندى . شۇنداق قىلىپ ، باتۇر تەڭرىقۇت مەركىزىي ئاسىيادا ئوقياچى خەلقلەرنى بىر ئائىلە قىلىپ تارىخ بېتىنى ئاچتى .   ئۇ ئاۋازلىق ئوقيا ، ( لىياۋنىڭ ئۆلكىسى شىفىڭ ناھىيىسى ۋە باشقا كۆپلىگەن جايلاردىن تېپىلغان ھۇن ھەربىي ئەسلىھەلىرى ئىچىدە " ئاۋازلىق ئوقيا " - قۇماندانلىق قىلىش ئوقياسى تېپىلغان . ) ۋە بۇرغا بىلەن قۇماندانلىق قىلىش ، جەڭ دۇمبىقى ۋە ئوركىېستىردىن پايدىلىنىش ، ھەربىي تاكتىكا جەھەتلەردە ئالداش ھىيلىسىنى قوللىنىش قاتارلىقلارنى يولغا قويدى . ئۇ تۇراننىڭ ئىران بىلەن جەڭ قىلغان ھەربىي مۇتەخسىسلىرىدىن تاشقىرى ، خۇددى خەن شىنغا ئوخشىغان تەسلىم بولغان چىن سۇلالىسى ھەربىيلىرىگە سەركەردىلىك بېرىپ ئىشقا سالدى .ھۇن ئەگرى قىلىچى ، سىكىف خەنجىرى ، خارەزم گىجىم كىيىم يوپۇقلىرى ، تۇمارىس جاسارىتى ، شىراق ھىيلىسى ، باتۇر تەڭرىقۇت ئىنتىزامى بىر گەۋدە قىلىنغانىدى .
     مەنبە :   " قەدىمكى مەركىزىي ئاسىيا "   ، ئاپتورى : ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن .     شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى  2002- يىل 3- ئاي 1- نەشرى ، 1- بېسىلىشى .  نەشىرگە تەييارلىغۇچى: يالقۇن روزى .
      ئەبەي تارىم .2012-10-29

abaytarim

ئۆزۈم يوللىغان بۇ تېمىنى  بۇ يەردە كۆرۈپ بەك خۇش بولدۇم ...