ئىدىقۇت ئۇيغۇرلىرى نېمە ئۈچۈن موڭغۇللارغا بەيئەت قىلغان؟

admin

13 – ئەسىرنىڭ دەسلىپىدە، چىڭگىزخان چۆللۈكنىڭ شىمالىدىكى يايلاقلارنى بىرلىككە كەلتۈرۈپ ئەمەلىي كۈچى كۈنسېرى كۈچىيىۋاتقان ۋاقىتتا، غەربىي يۇرت ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى كەڭ رايونلارغا ھۆكۈمرانلىق قىلغان غەربىي لياۋ خانلىقى (1211 — 1124) كۈندىن – كۈنگە زاۋاللىققا يۈزلەندى، پادىشاھ جرۇغۇ ئوردىدا ھاكىمىيەت بىلەن كارى بولماي ئەتىدىن – كەچكىچە كەيپ – ساپاغا بېرىلىپ راھەت – پاراغەتتە كۈن ئۆتكۈزۈپ، پۇقرالار ۋە تەۋە ئەللەرنى ئېكسپىلاتاتسىيە قىلىشنى ئۈزلۈكسىز كۈچەيتتى. ئىدىقۇت ئۇيغۇر دۆلىتى قاتارلىق قارام ئەللەر خەلقلىرىنىڭ ئىدىيىسىدە ئۆزگىرىش يۈز بەردى.

ئەينى ۋاقىتتا، غەربىي لياۋ سۇلالىسى قۇجۇ (بۈگۈنكى تۇرپان)غا ئەۋەتكەن «نازارەتچى» (شاھنا ياكى شاۋكېم دەپمۇ ئاتىلىدۇ) ئىنتايىن ئاچكۆز ۋە ئۇچىغا چىققان شەھۋانىي ئادەم ئىدى. ئۇ ھوقۇقىغا تايىنىپ خەلقنىڭ بېشىغا بالايىئاپەت كەلتۈردى، ئۇ يەرلىك ئەمەلدارلارنى كۆزگە ئىلمايلا قالماي، ھەتتا ئۇيغۇرلارنىڭ «ئىدىقۇتى» (پادىشاھ) بارچۇق ئارت تېگىنگىمۇ ھاكاۋۇرلۇق قىلدى. شۇڭا پادىشاھ، ئەمەلدار ۋە پۇقرالار ئۇنىڭغا چىش – تىرنىقىغىچە ئۆچ بولۇپ كەتتى.

دەل مۇشۇ چاغدا چىڭگىزخاننىڭ شىمالىي چۆللۈكىنى زىلزىلىگە سالغانلىق خەۋىرى يېتىپ كەلدى. «ئىدىقۇت» بارچۇق ۋەزىيەتنى تەھلىل قىلىپ، موڭغۇللارنىڭ نام – شۆھرىتىدىن پايدىلىنىپ قىتانلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقىدىن قۇتۇلۇشنى قارار قىلدى.

1209 – يىلنىڭ بىر كۈنى بارچۇق ئەمەلدارلىرى بىلەن ئەتراپلىق پىلان تۈزگەندىن كېيىن، ۋەزىر بىلگە بۇقا ئەسكەر – سەرۋازلارنى باشلاپ غەربىي لياۋ سۇلالىسىنىڭ «شاھنا» مەھكىمىسىنى تۇيۇقسىز قورشىۋالىدۇ. ئادەتتە ھېچكىمنى كۆزگە ئىلمايدىغان بۇ نەرسە قىتان مۇھاپىزەتچىلىرىنىڭ قوغدىشى بىلەن راۋاققا چىقىۋېلىپ قارشىلىق كۆرسەتمەكچى بولىدۇ. بىلگە بۇقا ئالدى بىلەن راۋاققا چىقىپ قىلىچ بىلەن قىتان «شاھنا»سىنىڭ كاللىسىنى ئالىدۇ.

بۇ ۋەقەدىن كېيىن «ئىدىقۇت» بارچۇق ئارت تېكىن موڭغۇللارغا ئەلچى ئەۋەتىپ، بەيئەت قىلىدىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ. 1211 – يىلى بارچۇق نۇرغۇن ئۈنچە – مەرۋايىت ۋە يەرلىك مەھسۇلاتلارنى ئېلىپ، قۇرۇلۇن دەرياسى (بۈگۈنكى ئىچكى موڭغۇلنىڭ شەرقىي قىسمىدا) بويىچە بېرىپ چىڭگىزخان بىلەن كۆرۈشىدۇ. چىڭگىزخان ناھايىتى خۇش بولۇپ قىزىنى بارچۇق ئارت تېكىنگە ياتلىق قىلىدۇ ھەمدە ئۇنى ئۆزىنىڭ 5 – ئوغلى قاتارىدا كۆرۈپ، ئۆزىنىڭ تۆت شاھزادىسىنى ئۇنىڭغا ئاكا قىلىدۇ، ئۇ ئىدىقۇت ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرىنىڭ قۇجۇ ئۇيغۇرلىرىغا مەڭگۈ ھۆكۈمرانلىق قىلىشىغا ئىجازەت بېرىدۇ.

مەنبە: «شىنجاڭ تارىخىدىن تەربىيە»، تەرجىمە قىلغۇچى: ئابلەت نۇردۇن، مەسئۇل مۇھەررىر: نۇربىيە ئەزىزى، شىنجاڭ گۈزەل سەنئەت – فوتو سۈرەت نەشرىياتى

قۇم

پەرھات جىلاننىڭ ئىدقۇت يۇلتۇزى دىگەن كىتاپتا بارچۇق ئارتېكىن چىڭگىزخانغا  كۈيئوغۇل بۇلۇش مەقسىتىدە مەكتۇپ يازغانلىقى سۆزلىنىدۇ.

تورداش

پەرھات جىلاننىڭ ئىدقۇت يۇلتۇزى نى ئۇقۇسا ، ھەممىنى تولۇق بىلگەندەك بولىدۇ .

ئىزنا

پەرھات جىلاننىڭ ئىدقۇت يۇلتۇزى نى ئۇقۇسا ، ھەممىنى تولۇق بىلگەندەك بولىدۇ

بايغۇ

مەن مۇشۇ ئىشقا ھەيران ؛ بارچۇق ئارت تىگىن نىمە ئۈچۈن چىڭگىزخانغا بەيئەت قىلىدۇ ،تەڭ باراۋەر ئاساستا دوستلاشسا بولمامدۇ ؟ ئەينى چاغدا موڭغۇللار موڭغۇل ئىگىزلىكىنىلا بىرلىككە كەلتۈرەلىگەن تېخى ئالتۇن خانلىقىنىمۇ يوقاتمىغان تۇرسا ، ئوتتۇرا ئاسىيادا قۇدرەتلىك ھېساپلانغان قارا قىتانلاردىن يۈز ئۆرۈپ موڭغۇللارغا بەيئەت قىلىشنىڭ سەۋەبى نىمىدۇ ؟ بۇ ئىككى مىللەتنىڭ ئوتتۇرىسىدا قانداق سىرلىق باغلىنىش بار ؟ دۇساننىڭ : ‹‹ موڭغۇللارنىڭ مەخپى تارىخى ›› دېگەن كىتابىدا شەرقى ئۇيغۇرلارنىڭ 8 - ئەسىردىكى جەڭگىۋار ئىش - ئىزلىرىنى ئەجداد تارىخىم دەپ خاتىرىلىگەن . 500 يىلدىن ئارتۇق ھۆكۈم سۈرگەن ئېدىقۇت خانلىقىدا ئاھالە مىسلىسىز كۆپەيگەن ، ئىسلام كۈچلىرىنىڭ ئۈزلۈكسىز ھۇجۇمى تۈپەيلىدىن بىر بۆلۈم ئاھالە مۇسۇلمان بولۇپ ئۆز ئورنىدا قېپقالغان ، ئىسلامغا كىرىشنى خالىماي تاغ ئارىسىغا قېچىپ كەتكەن ، ئەسلى ئېتىقادىنى ساقلاپ قالغان ( قالماق ) لار كېيىن ئۇيرات (ئۇيغۇر ئات ) لار نامىدا تارىخ سەھنىسىدە پەيدا بولغان ۋە بىر مەھەل دەۋىر سۈرۈپ موڭغۇللارغا قوشۇلۇپ كەتكەن . 17 -ئەسىردە ياشىغان خىۋە خانى ئوبۇلغازى باھادۇرخان : قالماقلار تۈركى خەلق دىگەنىدى . شۇنداقلا چاغاتاي نەسلىدىن بولغان يۈنۈسخان ، مەنسۇرخان ، سەئىدخانلار ئۇيغۇرلىشىپ كەتتى ، بۇ نىمە ئۈچۈن ؟ قارىغاندا 840 -يىلىدىكى چوڭ كۆچۈشتە كۆچمەي ئەسلى ئورنىدا قېپقالغان بىر بۆلۈك ئاھالە كېيىن چىڭگىزخان نامىدا ئۇيۇشقان بولۇشى مۈمكىن ، بۇنى بىلگەن بارچۇق ئارت تىگىن چىڭگىزخانغا بويسۇنغانمىكىن ...  

admin

بايغۇ يوللىغان ۋاقتى  2013-3-27 03:10
مەن مۇشۇ ئىشقا ھەيران ؛ بارچۇق ئارت تىگىن نىمە ئۈچۈن چى ...

  ئىدىقۇت  خانلىقى قارا قىتانلارغا  بويسۇنغاندىن كىيىن  قارا قىتانلار  ئۆكتەملىك بىلەن  ئىدىقۇت خانىلىرىغىمۇ  زورلۇق  ئۆكتەملىك قىلىلىشقا باشلايدۇ  . بارچۇق ئارت تىگىن  دەۋرىدا  قارا قىتانلارنىڭ ئىدىقۇتتا تۇرۇشلۇق باشقۇرغۇچىلىرى  ئىدىقۇت خانىنى كۆزگە ئىلمايدىغان ئەھۋاللار يۈزبەرگەن ئىكەن  . ئاخىردا بارچۇق ئارت تىگىن چىگىزخانغا بەيئەت قىلىش ئۈچۈن ئەلچى ئەۋەتىپ چىڭگىزخاننىڭ ماقۇلۇقىدىن كىيىن  .  قارا قىتان باشقۇرغۇچىلىرىنى بىر ئۆيگە تەكلىپ قىلىپ  ئەكىرىپ ئارقىتىن تامنى ئۆرۈپ ئۆلتۈرۈپتىكەن  . مۇشۇ  تارىخنى ئوقۇسام  پۈتۇن ئىدىقۇت خانلىقىدىن ئاشۇ باشقۇرغۇچىنى قېلىچلاپ ئۆلتۈرەلىگۈدەك ئەزمەت  يوق بولغۇيمىتى دەپ قالىمەن  ...

بايغۇ

مانى دىنىي ئەقىدىسىدە يورۇقلۇق ۋە زۇلمەت تەڭرىلىرى ئايرىم - ئايرىم بولۇپ ، كىشى جەۋرى -جاپاغا چىداپ ، سۈكۈت قىلغاندىلا يورۇقلۇق تەڭرىسىنىڭ ئىلتىپاتىغا ئېرىشەلەيدۇ دەيدۇ . بۇددا دىنىدا بولسا ھېچقانداق جانلىققا زىيان يەتكۈزۈشكە (كىچىككىنە قۇرۇتتىن ئىنسانلارغىچە ‹‹ گەرچە ئۇ سېنىڭ دۈشمىنىڭ بولسىمۇ ›› ) بولمايدۇ نى تەشەببۇس قىلىدۇ . ئېھتىمال بۇ ئىككى دىن ئۇيغۇرلارنىڭ جەڭگىۋارلىقىنى يوقىتىۋەتكەن بولىشى مۈمكىن

گېتلېر

قىتانلاردىن  قۇتۇلۇش  ئۇچۇن   موڭغۇللارغا  بەيئەت   قىلدى    ئەگەر   موڭغۇللار  خارازەمگە  يېڭىلغان  بولسا    خارازەمگىمۇ   بەيئەت  قىلار   بولغۇيمىتى   دەپمۇ   قالىمەن     ئەمما   شۇ  بەيئەت  قىلغاننىڭ   بەدىلىگە   ئۇيغۇر  ئەسكەرلىرىنى    موڭغۇللارنىڭ     ئۇرۇش  لىرىغا  سېلىپ  بەردى     نىمە  پايدا  ئالدى  دەيمەن      、ئەگەر  ئالدى  دىسەك    شۇ  ئىدىقۇت  خانلىقى   يەنە  بقىندىلىق  ھالدا   يەنە  بىر  مەزگىل  تۇردى  شۇ