تۈركى تىللارنى شۇ تىللاردا سۆزلەشكۈچى خەلقلەرنىڭ تارىخى بىلەن بىرلەشتۈرۈپ تەتقىق قىلىش تۈركىي تىلشۇناسلىقىدىكى ئاساسلىق مەسىلىلەرنىڭ بىرىدۇر .
بۇ مەسىلە ، تۈركى تىللارنى تەتقىق قىلىشنىڭ پۈتكۈل تارىخى داۋامىدا ئالىملار تەرىپىدىن كۆپ قېتىم ئوتتۇرىغا قويۇلغان ئىدى . ئالىملار ، ئىلىم-پەندە تەتقىق قىلىدىغان شەيئىگە ئىككى خىل ئۇسۇلنى بىرلەشتۈرۈپ قاراشنىڭ زۆرۈرلىكىنى قەيت قىلغان . يەنى بىرىنچى ، يىغىنچاقلاش ئۇسۇلى بولۇپ ، ئۇنىڭدا ئىنچىكىلەپ بۆلەكلەش ئارقىلىق ئايرىم تۈركى تىللارنىڭ پاكىتلىرى ۋە ئىپادىلىرى ئۈستىدىن نۇرغۇنلىغان ماتىرىياللار توپلىنىدۇ ؛ ئىككىنچى ، يېشىش ئۇسۇلى بولۇپ ، بۇنىڭدا بىرىكتۈرۈش يولى بىلەن تۈركى تىللارنىڭ تەرەققىياتىدىكى ئومۇمى يۆنۈلۈش بەلگىلىنىدۇ .
تۈركى تىللار ساھەسىدىكى سېلىشتۇرما تەتقىقاتىنىڭ پىشىۋاسى «تۈركى تىللار دىۋانى» نىڭ ئاپتورى بولغان مەھمۇد قەشقەرى ئىدى (11 - ئەسىر) . مەھمۇد قەشقەرى سېلىشتۇرما ئاساستا ئۇيغۇر تىلىدىن مىساللارنى كەلتۈرىدۇ . بۇ تىل دىۋاندا تۈركى تىل ياكى خاقانىيە تۈركلىرىنىڭ تىلى دېگەن ئاتالغۇ بىلەن تەرىبلىگەن . شۇنداقلا  قىپچاق ، ئوغۇز تىللىرىدىن ماتېرىياللار كەلتۈرۈلگەن بولۇپ ، بۇ تىللار ئۆزئارا يېقىنلاشتۇرىلىدۇ ۋە ئۇيغۇر تىلىغا قارشى قويۇلۇپ ، ئۇيغۇر تىلى بىلەن سېلىشتۇرىلىدۇ .
دىۋاندا باشقا تۈركى تىللار ۋە دىيالېكتىكىلاردىنمۇ مىساللار كالتۈرىدۇ . ئۇ تۆۋەندىكى قەبىلىلەرنىڭ تىللىرىنى يېقىن تۇققان تىللار دەپ ھېسابلايدۇ : قىزغىز ، قىپچاق ، توخسى ، ياغما ، چىڭىل ، ئۇغراق ، چارۇق ؛ ئۇلارغا يېقىن بولغانلىرى يەنەك (ئېھتىمال ، ھازىرقى تاتارلارنىڭ ئېتنىك ئەجدادلىرى بولۇشى مۈمكىن . __ ن .ب .) ۋە باشقىرت قەبىلىلىرىنىڭ تىللىرى دەپ ھېسابلايدۇ . ئۇ ، بۇلغار ۋە سۇۋار تىللىرىنى ئالدىنقىلاردىن بىرئاز پەرقلىنىدىغان تۈركى تىللار دەيدۇ . ھەمدە ۋىزانتىيىگە تۇتۇشىدىغان جايلاردا ياشىغۇچى پەچەنەكلەرنىڭ تىلىنىمۇ شۇ تىللارنىڭ قاتارىغا قوشىدۇ . مەھمۇد قەشقىرىنىڭ تەبىرىچە چۈمۈل ، قاي ، ياباقۇ ، تاتار ، باسمىل قەبىلىلىرى ئەسلىدە باشقا تىللاردا سۆزلىشىدىغان بولۇپ (ئېھتىمال ، موڭغۇل تىلىنىڭ دىيالېكىتلىرى بولسا كېرەك __ ن . ب .) ، يەنە تۈركى تىللارنىمۇ قوللىناتتى . ئۇ ، ئوغۇز تىلىنى ئەڭ يېنىك تىل ، تۇخسى ۋە ياغما قەبىلىلىرىنىڭ تىللىرىنى ئەڭ توغرا تىللار (ئەدەبىي تىلغا ئەڭ يېقىن دېمەكچى بولسا كېرەك __ ن .ب .) دەيدۇ . ئۇ زاماندىكى ئەدەبىي تىل ئۇيغۇر تىلى ئىدى ، ياكى ئىككىنچى تۈرلىك قىلىپ ئېيتقاندا ، مەھمۇد قەشقەرىنىڭ تىللار تىزىملىكىدە يېزىلىشىچە ، ئۇيغۇر -قارلۇق قەبىلىلىرىدىن ۋە ئۇرۇقلىرىدىن تەركىپ تاپقان خاقانىيە تۈركلىرىنىڭ تىلى ئىدى .
جامالىدىن ئىبنى مۇھەننانىڭ ئوغۇز تىللىرىدىن بىرىنىڭ لۇغىتىگە ۋە گرامماتىكىسىغا ئائىت بولغان «ھىليەتۇللىسان ۋە ھەلىبەتۇل بەيان» ناملىق مەشھۇر تىلشۇناسلىق تەتقىقات ئەسىرىنى كۆرسىتىپ ئۆتۈش كېرەك . بۇ ئەسەر تاكلىماكان ئۇيغۇرلىرىنىڭ تىل ئېلېمېنتلىرى خېلى زور سالماقنى ئىگەللىگەنلىكى بىلەن خارەكتېرلىنىدۇ . پ . م . مېلىئورانىسكىنىڭ تەخمىن قىلىشىچە ، بۇ ئەسەر 14-ئەسىردە غەربىي شىمالىي ئىراندا ، يەنى ھازىرقى ئەزەربەيجاندا يېزىلغان ئىكەن ، ئىبنى مۇھەننانىڭ بۇ ئەسىرىدە ئوغۇز تىلى بىلەن باشقا تۈركى تىللار ئوتتۇرىسىدىكى ئۆزىگە خاس فونېتىكىلىق پەرقلەر كۆرسۈتىلىدۇ .
ھازىرقى زاماندىكى تۇركى مىللەتلەرنىڭ ۋە خەلقلەرنىڭ تىللىرى ، بىر پۈتۈن تۇققان تىللار گۇرۇپىسى سۈپىتىدە ، قەدىمكى قەبىلە ۋە ئۇرۇقلارنىڭ تىللىرىدىن كېلىپ چىققان ھازىرقى زاماندىكى تۈركى تىللار تۈرلۈك ئۇرۇق-قەبىلە ئىتتىپاقلىرى ۋە ئومۇملۇقلىرى ئىچىدىكى تىللار تەرەققىياتىنىڭ تارىخىي جەريانىنىڭ نەتىجىسىدۇر  . ئۇرۇق-قەبىلە ئىتتىپاقلىرى ۋە ئومۇملۇقلىرى ئىچىدىكى تىللار ئۆزلىرىنىڭ ئالاھىدە ئىزلىرىنى ۋە ئالامەتلىرىنى قالدۇرۇپ ، ھازىرقى زاماندىكى ھەرقايسى تىللارنىڭ خارەكتىرلىق پەرقلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان . بىز ئەڭ ئالدى بىلەن شۇنداق پىكىرنى چىقىش نوقتىسى قىلىشىمىز لازىمكى ، بۇ تىللارنىڭ ياكى تىللار گۇرۇپىسىنىڭ ئېلېمېنتلىرى ئەڭ قەدىمكى زامانلاردا پەيدا بولغان .
تۈركى تىللار ھەققىدىكى ۋە شۇ تىللاردا سۆزلەشكۈچى خەلقلەر ھەققىدىكى تارىخىي مەلۇماتلار ، شۇنداقلا ، بۇ تىللاردا يېزىلغان قەدىمكى يادىكارلىقلار خەلقلەر تەرەققىياتىدىكى مۇھىم دەۋرلەرنى ئېنىقلاشقا ئىمكان بېرىش بىلەنلا قالماستىن ، بەلكى يەنە ، شۇ خەلقلەر تىللىرىنىڭ قەدىمكى زامانلاردىن ھازىچغىچە بولغان ئارىلىقتىكى فونېتېكىلىق تۈزۈلۈشى ، گراماتىكىلىق قۇرۇلۇشى ۋە لۇغەت تەركىۋىنىڭ ئۆزگىرىش جەريانلىرىنى ئومۇمى يۈزلۈك يورۇتۇپ بېرەلەيدۇ .
ئاسىيا خەلقلىرىنىڭ تارىخىغا دائىر يېزىلغان تارىخىي ئەسەرلەر ۋە تۈركى ، موڭغۇل ، تۇنگۇس-مانجۇ تىللىرىغا دائىر ئېلىپ بېرىلغان تارىخىي سېلىشتۇرما (كاستىرىن ، رادلوۋ ، مېلىئورانسىكىي ، كوتۋىچ ،  رانسىكىي مالوۋ ، ۋالادىمىرتسوۋ ، رامىستېدت ، گريونبېك ، جافەرئوغلۇ ۋە باشقىلارنىڭ ئەسەرلىرى) تۈركى تىللارنىڭ ۋە ئاساسلىق تىل تۈركۈملىرىنىڭ تەرەققىياتىدىكى ئەڭ مۇھىم بولغان 6 دەۋرنى بەلگىلەپ چىقتى .
تۈركى تىللار ئاددىغىنا گراماتىكىلىق قۇرۇلۇشقا ئىگە بولغان قەدىمكى تىللاردىن تارتىپ تاكى بۇ تىللارنىڭ ھازىرقى زاماندىكى مۇكەممەللەشكەن ھالىتىگىچە بولغان ئۇزاق مۇددەتلىك تەرەققىيات جەريانىدا مۇشۇ 6 دەۋرنى بېسىپ ئۆتكەن . يەنى 1 - ئالتاي دەۋرى ، 2 - ھۇن دەۋرى (مىلادى 5-ئەسىرگىچە) ، 3 - قەدىمكى تۈرك دەۋرى (5 -10 - ئەسىرلەر) ، 4 - ئوتتۇرا تۈرك دەۋرى ياكى ئاساسلىق تۈركى قەبىلىلەر تىللىرىنىڭ تەرەققىي قىلىش ۋە شەكىللىنىش دەۋرى (10-15-ئەسىرلەر) ، 5 - يېڭى تۈرك دەۋرى ياكى تۈركى خەلقلەر تىللىرىنىڭ تەرەققىي قىلىش ۋە شەكىللىنىش دەۋرى (15-20- ئەسىرلەر) ، 6 - يېقىنقى زامان دەۋرى دىن ئىبارەت .


شەرق ئەدەبىياتى نەشرىياتىنىڭ 1960-يىلى موسكۋادا نەشر قىلىغان رۇسچە نەشرى (ن . ئا . باسكاكوۋ ) گە ئاساسەن تەرجىم قىلىنغان ، پەرھات جىلان ئۇيغۇرچىگە تەرجىمە قىلىپ 1986-يىلى مىللەتلەر نەشرىياتىدا نەشىر قىلىنغان «تۈركى تىللار» ناملىق كىتابتىن رەتلەپ يوللىدىم .

=====================================================
ﻣﻪﺯﻛﯘﺭ ﺗﯧﻤﺎ ﺩﯨﻴﺎﺭﯨﻢ ﻣﯘﻧﺒﯩﺮﯨﮕﻪ ﺗﻪﯞﻩ ، ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺟﺎﻳﻼﺭﺩﺍ رۇخسەتسىز يۆتكەپ ﺋﯩﺸﻠﻪﺗﻤﻪﯓ !

[ بۇ يازما Yulduzay تەرپىدىن 2008-01-02 12:47 دە قاي ]

[ بۇ يازما chayka تەرپىدىن 2007-12-05 21:31 دە قايتا ]

تۈركى تىللار ئاددىغىنا گراماتىكىلىق قۇرۇلۇشقا ئىگە بولغان قەدىمكى تىللاردىن تارتىپ تاكى بۇ تىللارنىڭ ھازىرقى زاماندىكى مۇكەممەللەشكەن ھالىتىگىچە بولغان ئۇزاق مۇددەتلىك تەرەققىيات جەريانىدا مۇشۇ 6 دەۋرنى بېسىپ ئۆتكەن .

1 . ئالتاي دەۋرى

تۈركى تىللار تەرەققىياتىدىكى ئەڭ قەدىمكى دەۋر ئالتاي دەۋرى بولۇپ ، بۇ دەۋرنىڭ خرونوگىيىلىك چەك-چېگىرىسى ئىلىم-پەن تەرىپىدىن تا ھازىرغىچە ئېنىقلانمىدى . بۇ ئالتاي تىل تۈركۈمى دەۋرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ . بۇ دەۋردە تۈركى تىللار موڭغۇل تىللىرىدىن ، تۈركى-موڭغۇل تىللىرى بولسا ، تۇنگۇس-مانجۇ تىللىرىدىن تېخى ئانچە ئېنىق ئايرىلىپ كەتمىگەن ئىدى . ئاكادېمىك ب.يا. ۋتادىمىرتسوۋ مۇنداق دەپ يازغان ئىدى : « . . . موڭغۇل تىلى تۈركى تىل ۋە تۇنگۇس تىللىرى بىلەن بىرلىكتە بىر ئومۇمىي ئەجدادقا ئىگە بولۇپ ، بۇ ئەجدادنى شەرتلىك ھالدا ئالتاي تىلى دەپ ئاتاشقا بولىدۇ . ئالتاي تىلى بىزگە مەلۇم ئەمەس ، لېكىن ، ئۇنىڭ تەرەققىياتى جەريانىدا كېلىپ چىققان ئالتاي تىللىرى يەنى ، موڭغۇل ، تۈركى ، تۇنگۇس تىللىرى بىزگە مەلۇم» .
بۇ تىللار گۇرۇپىسىنىڭ تەرەققىياتىدىكى ئالتاي دەۋرىگە ئائىت بولغان ھېچقانداق تارىخى يادىكارلىقلارمۇ ، تىل يادىكارلىقلىرىمۇ ھازىرغىچە تېپىلمىدى . شۇنىڭ ئۈچۈن ، ئىلىم-پەن ساھەسى بۇ دەۋردىكى خەلقلەر ۋە تىللارنىڭ ئەھۋالى ھەققىدىكى بىرەر ئېنىق مەلۇماتتىن ۋاقىپ ئەمەس . بۇ دەۋردىكى تىللارنى ۋە ئۇلارنىڭ بەزى خۇسۇسىيەتلىرىنى ، كېيىنكى مەزگىللەردىكى ئۆلۈك تىللار ۋە ھازىرقى زاماندىكى جانلىق تىللارنىڭ قەدىمكى ئالامەتلىرىنى تۇتقا قىلىپ ، تارىخي سېلىشتۇرما ئۇسۇل ئارقىلىق پەرەز بىلەن كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرىمىز ۋە شۇنىڭغا ئاساسەن ، ھازىرقى زامان تىللىرىنى تۇنگۇس-مانجۇ گۇرۇپىسى ۋە تۈركى-موڭغۇل گۇرۇپىسىدىن ئىبارەت ئىككى چوڭ گۇرۇپىغا ئايرىشقا بولىدۇ .
بۇ تىللارنىڭ ھازىرقى زاماندىكى ھالىتىدىمۇ كۆرۈلىدىغان ئەڭ قەدىمكى ۋە ئەڭ خارەكتىرلىك بۆلۈنۈش ئالامەتلىرىدىن بىرى ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشىدۇر . مەسىلەن : . . . (مەن بۇ يەردە كىتابتا كەلتۈرۈلگەن مىساللاردىكى تاۋۇش ئۆزگىرىشلىرى ۋە سېلىشتۇرمىلاردىكى بەزى ھەربلەرنى كومپويۇتېر كۇنۇپكىلاردا چىقىرالمىغانلىكىم سەۋەبلىك يوللاشقا ئامال بولمىدى) . . .
شۇنداق قىلىپ ، تۈركى تىللارنىڭ تەرەققىياتى جەريانىدا ئالتاي دەۋرىنى شۇنداق دەپ چۈشۈنىشكە بولۇدۇكى ، بۇ دەۋردە ، بىرىنچىدىن ، كېيىنكى ۋاقىتلاردا بۆلۈنۈپ كەتكەن تۈركلەر ، موڭغۇللار ۋە تۇنگۇس-مانجۇلارنىڭ بىر پۈتۈن ئوتاق تىلى بولغان ئىدى ، ئىككىنچىدىن ، بۇ بىر پۈتۈن تىل ئىككى تۈركۈمگە بۆلۈنۈپ كەتتى ، بۇلار 1 ) تۈرك-موڭغۇل تۈركۈمى ؛ 2 ) تۇنگۇس-مانجۇ تۈركۈمى . بۇ ئىككى تۈركۈمنىڭ ھەر بىرى بۆلۈنۈش جەريانىدا ئۆزىگە خاس اونېتىكىلىق ، لېكسىكىلىق ۋە گراماتىكىلىق ئالاھىدلىكلەرگە ئىگە بولدى .
ئەھۋالدىن قارىغاندا ، ئالتاي دەۋرىدە تۇگۇس-مانجۇ تىللىرى گۇرۇپىسىنىڭ بۆلۈنۈپ چىقىشى تۈگەللىنىپلا قالماستىن ، بەلكى تۈرك ۋە موڭغۇل تىللىرىنىڭمۇ مۇستەقىل ئىككى گۇرۇپىغا بكلۈنۈش جەريانى تۈگەللەنگەن .
جۈملىدىن ، ئەينى دەۋردە بىر گەۋدە بولغان تۈرك-موڭغۇل قەبىلىلىرىدىن ئوغۇزلار ۋە باشقىلار بۆلۈنۈپ چىقىپ ، تۈركى قەبىلىلەرنىڭ ئاساسىنى قۇردى (بولغارلارنىڭ ۋە كېيىنكى مەزگىللەردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇرۇق-قەبىلە ناملىرىنى سېلىشتۇرۇڭ) . شۇندىن كېيىن ، ئالتاي ۋە ھۇن دەۋرلىرىدە بۇلار يەنە ئوغۇز~ئۇيغۇر (بۇ شەكىل موڭغۇل تىللىرىغا r لىشىش ئالاھىدلىكىنى ساقلاپ قالغان تۈركى تىل __ بولغار تىلىغا خاس) ۋە ئوغۇز (بۇ شەكىل مۇتلەق تۈركى تىللارغىلا خاس) دەپ ئىككىگە بۆلۈنۈپ كەتتى . تۈركى تىللار تەرەققىياتىنىڭ ئومۇمىي ئىسخېمىسىدىكى ئالتاي دەۋرىدىكى تىللار تەرەققىياتىنىڭ ئىسخېمىسىغا قارالسۇن . (تېما ئاخىرىدا مەن كىتابتىا بېرىلگەن« تۈركى تىللار تەرەققىياتىنىڭ ئومۇمى ئىسخېمىسى» نى رەسىملىك ھۆججەت شەكلىدە يوللاپ قويىمەن)

=====================================================
ﻣﻪﺯﻛﯘﺭ ﺗﯧﻤﺎ ﺩﯨﻴﺎﺭﯨﻢ ﻣﯘﻧﺒﯩﺮﯨﮕﻪ ﺗﻪﯞﻩ ، ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺟﺎﻳﻼﺭﺩﺍ رۇخسەتسىز يۆتكەپ ﺋﯩﺸﻠﻪﺗﻤﻪﯓ !

[ بۇ يازما Toghrak731 تەرپىدىن 2007-12-06 20:42 دە ق ]

[ بۇ يازما chayka تەرپىدىن 2007-12-07 01:40 دە قايتا ]

2 . ھون دەۋرى (مىلادى 5-ئەسىرگىچە)

ئەنە شۇ تىللارنىڭ تەرەققىياتىدىكى ئىككىنچى دەۋر ، ۋاقىت جەھەتتىن ئېيتقاندا ، ئەڭ قەدىمكى بولغان (ئالتاي دەۋرىدىن كېيىنكى) ھون دەۋرىدۇر .
ھۇن دەۋرى (مىلادىدىن بۇرۇنقى111 - ، مىلادى 4 ئەسىرلەر) ھون ئىمپېرىيىسى دەپ ئاتالغان زور ۋە قۇدرەتلىك قەبىلىلەر ئىتتىپاقىنىڭ تەرەققىياتى بىلەن خارەكتېرىلىنىدۇ . بۇ ئىمپېرىيە مەركىزىي ئاسىيادىن شەرقىي ياۋروپاغىچە بولغان زىمىننى ۋە نۇرغۇنلىغان تۈرك-موڭغۇل ، تۇنگۇس-مانجۇ ۋە باشقا قەبىلىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولۇپ ، بۇلارنىڭ بىر قىسمى ، ئاساسىي جەھەتتىن تۈرك-موڭغۇل نەسلىدىكى قەبىلىلەر مىلادىنىڭ دەسپەلكى ئەسىرلىرىدە شەرقىي ياۋروپاغا سىڭىپ كىرگەن ئىدى .
مىلادى 1-ئەسىرنىڭ ئاىىرقى مەزگىللىرىدە ، ھون دۆلىتى ئىچكى توقۇنۇشلار ۋە شيەنبىلەرنىڭ ھۇجۇم قىلىشلىرى تۈپەيلىدىن ، غەربىي ھونلار ۋە شەرقىي ھونلاردىن ئىبارەت ئىككى قىسىمغا بۆلۈنۈپ كەتتى . كېيىنرەك غەربتە ۋە شەرقتە تۈركلەرنىڭ باشچىلىقىدىكى بىر-نەچچە قەبىلىلەر ئىتتىپاقلىرى تۈزۈلۈپ چىقتى . ئىككى ھون ئىتتىپاقىنىڭ پەيدا بولۇشى ۋە بۇ ھالەتنىڭ نىسبەتەن ئۇزاقراق داۋاملاشقانلىقى تۈركى قەبىلىلەرنىڭ ۋە تۈكى تىللارنىڭ تەرەققىياتىغا زور تەسىر كۆرسەتتى . بۇنداق بۆلۈنۈش نەتىجىسىدە ، تۈركى تىللار ئۆزىنىڭ بىرلىكىنى ساقلاپ قېلىش بىلەن بىر قاتاردا ، يەنە ھازىرقى زاماندىكى ھەممە تۈركى تىللارنى شەرقىي ۋە غەربىي تارماقلارغا ئايرىپ تۇرىدىغان ئالاھىدە خۇسۇسىيەتلەرنىمۇ كەلتۈرۈپ چىقاردى .
بارتولدنىڭ كۆرسىتىپ ئۆتكىنىدەك ، مىلادى 1- ئەسىردىن 4- ئەسىلەردىكى شەرقىي ئاسىيا خەلقلىرىنىڭ تىل جەھەتتىكى ئالاھىدلىكلىرى مەسىلىسى ھازىرغا قەدەر ئېنىقلانمىغان مەسىلە بولغان رىئال يادىكارلىقلارنىڭ قىدىرىش ئىشى تېخى مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشمىدى . بىزگە جۇڭگو تىرانسىكىرىپسىسىدىن مەلۇم بولغان ئايرىم سۆزلەر ، خاس ئىسىملار ۋە مەنسەب-ئۇنۋان ناملىرى قەدىمكى تۈركى خەلقلەرنىڭ تىل ئالاھىدلىكلىرىنى توغرا بەلگىلەشكە ئىمكان بەرمەيدۇ . ئەگەر ب.پېللىئونىڭ ئېيتقانلىرى توغرا بولۇپ ، جۇڭگونىڭ تارىخىي ئەسەرلىرىدە جۇڭگولۇقلار تەرىپىدىن تۈزۈلگەن بىرنەچچە خىل ئوخشىمىغان تىللارنىڭ ، شۇ قاتاردا شيەنبى تىلىنىڭمۇ لۇغەتلىرى ھەقىقەتەن مەۋجۇت بولسا ، ئۇ چاغدا ، ئاشۇ لۇغەتەلەر ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن تۈركى تىللارنىڭ قەدىمكى يادىكارلىقلىرى بولۇپ قالىدۇ . پ.پېللىئونىڭ پىكرىچە ، ئاشۇ لۇغەتلەرگە ئاساسلانغاندا ، شيەنبىلەرنىڭمۇ تۈرك نەسلىدىن بولغانلىقى ئىسپاتلىنىدىكەن .
ۋ.ۋ بارتولد «تۈركى تىللار گۇرۇپىسىنىڭ ئۆزىگە خاس خۇسۇسىيەتلىرى تېخى مۇقۇملاشمىغان بىر دەۋردە» شەكىللەنگەن چۇۋاس تىلىغا دائىر تەتقىقاتلارغا ئاساسلىنىپ ، ھونلارنىڭ تىلى نەسەب جەھەتتىن چۇۋاس تىلى بىلەن بىر بولغان ، دېگەن كۆز قاراشقا مايىل بولدى ۋە بۇنى دەلىللەش يۈزىسىدىن ، چېنگىر تىلىدىكى تۈركى تىللارنىڭ ئېلېمېنتلىرى بىلەن چۇۋاس تىلىنىڭ ئېلېمېنتلىرىنىڭ ئوخشاشلىقىنى كۆرسىتىپ ئۆتتى .
ھازىرقى زاماندىكى تۈرك ، موڭغۇل ۋە تۇنگۇس-مانجۇ تىللىرىنىڭ ھەرقايسى گۇرۇپىلىرىنى تەشكىل قىلغان تۈرك قەبىلىلەر تىللىرىنىڭ ھون دەۋرىدىكى شەكىللىنىش ۋە چېتىشىش ھركىتىگە خەنزۇ ۋە سانسكىرت تىللىرى ، شۇنداقلا سلاۋيان تىللىرى ھەمدە شەرقىي ياۋروپادا ، ئوتتۇرا ۋە مەركىزىي ئاسىيادا ياشىغان نۇرغۇنلىغان قەدىمكى ئىران قەبىلىلىرىنىڭ شىۋىلىرىمۇ قاتناشقان . خەنزۇ ۋە سانسكرىت تىللىرىنىڭ تەسىرى كۆپىنچە شەرق تەرەپتىكى تۈركى قەبىلىلەرنىڭ تىللىرىدا ئاكس ئەتكەن . قەدىمكى ئىران ۋە سلاۋيان ئېلېمېنتلىرى بولسا ، غەرب تەرەپتىكى تۈركى قەبىلىلەر تىللىرىغا خاس .
ھون دەۋرىدە ، ئۇششاق تۈركى قەبىلىلەرنىڭمۇ ، جۈملىدىن x ~ z تىللاردا سۆزلەشكۈچى قەبىلىلەرنىڭمۇ بۆلۈنۈش ھەم قوشۇلۇش ھەرىكەتلىرى باشلىنىپ كەتكەن ئىدى .
مەلۇمكى ، مەھمۇد قەسقەرى ئۆزىنىڭ لۇغىتى «تۈركى يىللار دىۋانى» دا قىپچاقلار بىلەن ئوغۇزلارنى ئۆزئارا يېقىنلاشتۇرىدۇ ۋە ئۇلارنى بىر قاتار اونېتىكىلىق ئالامەتلەرگە ئاساسلىنىپ ئۇيغۇر قەبىلىلىرىگە (تۈركلەرگە) قارشى قويىدۇ .
مەھمۇد قەشقەرىنىڭ قىپچاق ۋە ئوغۇز تىللىرىنى ئۇيغۇر تىلىغا قارشى سېلىشتۇرغانلىقى شۇنى كۆرسىتىدۇكى ، ئالدىنقى دەۋردە ، يەنى ھون دەۋرىدە بۇ تىللار تېخى رەسمىي بۆلۈنۈپ قەتمىگەن ئىدى ۋە بىر پۈتۈن ئوغۇز-قارلۇق-قىپچاق تۈركۈمىنى تەشكىل قىلاتتى . بۇ تۈركۈم كېيىنچە ، بىر تەرەپتىن ، قارلۇق (ئۇيغۇر) تۈركۈمىگە ، يەنە بىر تەرەپتىن ، ئوغۇز-قىپچاق تۈركۈمىگە بۆلۈنۈپ كەتتى . ئاخىرقىسى بولسا ، ئۇنىڭدىنمۇ كېيىنكى بىر مەزگىلگە بارغاندا ئوغۇز ۋە قىپچاق دەپ ئىككىگە بۆلۈنۈپ كەتتى .
دېمەك ، نەسەب جەھەتتىن ئېيتقاندا شۇنداق دەپ كىياس قىلىشقا بولىدۇكى ، ھون دەۋرىدە بارلىق تۈركى تىللار بىر بىرىەە يېقىن بولغان تىللارنىڭ  بىرنەچچە گۇرۇپپىلىرىدىن تەركىپ تاپقان بولۇپ ، ھەر بىر گۇرۇپىنىڭ تەركىۋى قىسمىدىكى پەرقلەر ئانچە كۆپ ئەمەس ئىدى . ئۇنىڭدىن باشقا ، بارلىق تۈركى تىللار ھون ئىتتىپاقىنىڭ غەربىي ۋە شەرقىي ھونلارغا بۆلۈنگەنلىكىگە مۇناسىۋەتلىك ھالدا غەربىي ۋە شەرقىي تارماقلارنى ھاسىل قىلدى .
ھون دەۋردىكى تۈركى تىللار گۇرۇپپىلىرىنىڭ تەركىۋى تۈركى تىللار تەرەققىياتىنىڭ ئومۇمىي ئىسخېمىسىدا كۆرسىتىلدى .

=====================================================
يىلتىزىمىز دىيارىمدا ، ئۈمىدىمىز دىيارىمدا ! تېمىنى يۆتكىگەندە يىلتىزىنى ئۇنۇتماڭ!

[ بۇ يازما Yulduzay تەرپىدىن 2007-12-07 17:38 دە قاي ]

3 . قەدىمكى تۈرك دەۋرى (5-10-ئەسىرلەر)

تۈركى تىللار تەرەققىياتىنىڭ ئۈچىنچى دەۋرى قەدىمكى تۈرك دەۋرىدىن ئىبارەت .
بۇ دەۋر ئۆز ئىچىدىن يەنە ئۈچ تارماق دەۋرگە بۆلۈنىدۇ . 1) تۈرك دەۋرى (5-8-ئەسىرلەر) ؛
2) قەدىمكى ئۇيغۇر دەۋرى (8-9-ئەسىرلەر) ؛ 3) قەدىمكى قىرغىز دەۋرى (9-10-ئەسىرلەر) .
قەسىمكى تۈرك دەۋرى تۈرك ۋە موڭغۇل تىللىرىنىڭ ئۈزۈل-كېسىل بۆلۈنگەنلىكى بىلەن خارەكتېرلىنىدۇ . شۇنىڭ بىلەن ، بۇ دەۋردىكى موڭغۇل تىللىرىنىڭ تەرەققىياتى ئاساسىي جەھەتتىن شەرقىي ھون قەبىلىلىرىنىڭ تەركىۋىدىكى قەبىلىلەر بىلەن چېتىشلىق بولدى . تۈركى تىللار بولسا ، ئۇنىڭدىن سىرت ، غەربتە كەڭ تارقالدى . چۈنكى تۈركى قەبىلىلەرنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى غەربىي ھونلار تەركىۋىگە كىرەتتى .
غەربىي ھونلار غەربكە يۈرۈش قىلىپ ، ئۆز يولىدا ئۇچۇرىغان تۈكى ھەم باشقا قەبىلىلەرنى بويسۇندۇرۇپ ، 4-ئەسىردە غەربىي ياۋروپاغا باردى ھەم كېيىنچە ، ھون دۆلىتى يىمىرىلگەندىن كېيىن ، ئەينى دەۋردە شەرقىي ياۋروپا زىمىنىدا تەشكىل تاپقان بولغار ۋە شەرقىي ھونلار جۇرجانلار (ئاۋارلار) نىڭ ھۆكۈمىرانلىقى ئاستىغا چۈشۈپ قالدى . ئارىدىن ئىككى ئەسىر ئۆتۈپ ، 4-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىسىغا (مىلادى 552-يىلى) كەلگەندە ، تۈرك قەبىلىسى باشچىلىقىدىكى تۈركى قەبىلىلەر باش كۆتىرىپ چىقتى ۋە جۇرجانلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاپ ، تۈرك كۆچمەن ئىمپېرىيىسىنى بەرپا قىلدى . بۇ ئىمپېرىيىنىڭ چېگىرلىرى ئامۇ دەريا ، مەرۋ ، بەلخ ۋە ھىندىستانغىچە كېڭەيدى . بىراق ، قەبىلىلەر ئارا ئىچكى توقۇنۇشلار تۈپەيلىدىن ۋە جۇڭگونىڭ كۈچلىنىپ كەتكەنلىكىدىن ، 580-584-يىللىرى تۈرك ئىمپېرىيىسى ئىككى دۆلەتكە بۆلۈنۈپ كەتتى ؛ بۇلارنىڭ بىرى ، يەتتە سۇنى مەركەز قىلغان غەربىي تۈركلەر ۋە يەنە بىرى ، موڭغۇلىيىنى مەركەز قىلغان شەرقىي تۈركلەردىن ئىبارەت بولدى .
تۈرك ئىمپېرىيىسىنىڭ ئىككىگە بۆلۈنۈپ كەتكەنلىكى ھەمدە ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىڭ ۋە جۇڭگونىڭ بارغانسېرى كۈچلىنىپ كەتكەنلىكى بۇ تۈرك دۆلەتلىرىنىڭ گۇمران بولۇشىغا ۋە ئۆز مۇستەققىلىكىدىن ئايرىلىپ قېلىشىغا سەۋەب بولدى . شەرقىي تۈرك دۆلىتى 7-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا جۇڭگو تەرىپىدىن مۇنقەرز قىلىندى ، غەربىي تۈرك دۆلىتىنىڭ جەنۇبىي قىسمى ئاۋال (7-ئەسىردە) جۇڭگونىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاستىغا چۈشۈپ قالدى ، كېيىن (8-ئەسىردە) يېڭى تاجاۋۇزچىلار __ ئەرەبلەرنىڭ ئىشغالىيىتى ئاستىغا ئۆتتى . غەربىي تۈرك دۆلىتىنىڭ يەتتە سۇ زىمىدىكى شىمالىي قىسمىدا بولسا ، ھاكىمىيەت تۈركلەردىن تۈركەشلەرنىڭ قولىغا ئۆتتى . ئاندىن (8-ئەسىردە) ئوغۇزلار بىلەن قارلۇقلارنىڭ بېسىم ئىشلىتىشى ئارقىسىدا تۈركەشلەر ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنى قارلۇقلارغا ئۆتكۈزۈپ بەردى . شۇنىڭ بىلەن ، قارلۇقلار پۈتۈن يەتتە سۇ زېمىنىنى ۋە تۈركەشلەرنىڭ چۇ دەرياسى بويىدىكى خان شەھىرى سۇياپنى ئىشغال قىلدى . ئوغۇزلار بولسا ، يەنىمۇ غەرب تەرەپكە سىلجىپ ، 8-ئەسىرنىڭ ئۆزىدە ، سىر دەرياسىنىڭ تۆۋەنكى ئېقىمىدىكى جايلاردا ئۆزلىرىنىڭ دۆلىتىنى قۇردى . بۇ دۆلەتنىڭ چېگىرىسى قاراقۇم چۆللىرىگە كېڭەيدى .
شەرقىي تۈرك قەبىلىلەر ئىتتىپاقىنىڭ ئەڭ يۈكسىلىش دەۋرى 682-745-يىللارغا تەئەللۇقتۇر . 745-يىلى شەرقىي تۈرك دۆلىتى ئۇيغۇرلار تەرەپىدىن ئۈزۈل-كېسىل بەربات قىلىندى .
گەرچە ، 4-ئەسىردىن ئىلگىرىكى تۈركى خەلقلەرنىڭ تىللىرى ھەققىدكى ماتېرىياللار جەھەتتە بىز تېخى بىرەر ئەمەلىي مەلۇماتقا ئىگە بولالمىغان بولساقمۇ ، لېكىن ، 4-8-ئەسىرلەردىكى تۈرك ئىتتپاقىغا تەۋە بولغان خەلقلەرنىڭ تۈركى تىللىرى رۇس ئالىملىرى تەرىپىدىن تېپىلغان يېنسەي-ئورخۇن يادىكارلىقلىرىدىن بىزگە ناھايىتىمۇ ياخشى تونۇشلۇق . بۇنىڭ ئىچىدىكى ھەممىدىن قىممەتلىكىرەك بولغىنى 1889-يىلى سىبىرىيىنى تەكشۈرگۈچى ئالىم ن.م.يادرىنتسېۋ تەرىپىدىن تېپىلغان ئورخۇن يادىكارلىقلىرى بولوپ ھېسابلىنىدۇ . بۇ يادىكارلىقلارنىڭ جايلاشقان ئورنى موڭغۇلىيىدىكى ئورخۇن دەرياسىنىڭ ۋادىسىدا بولغانلىقى ئۈچۈن ، ئۇلارغا ئورخۇن نامى قويۇلغان . يېنسەي-ئورخۇن يادىكارلىقلىرىدىكى تاش پۈتۈكلەر خېلى بىر ۋاقىتلارغىچە ئالىملار ئۈچۈن بىر سىر بولۇپ كەلگەن ئىدى ، كېيىن دانيە ئالىمى ۋ.تومسېن بىلەن رۇس ئالىمى ۋ.رادلوۋ ئۆزئارا تەجرىبە ئالماشتۇرۇش ئارقىلىق بىرلا ۋاقىتتا دېگۈدەك بۇ يېزىقلارنىڭ مەنىسىنى يېشىپ چىقىشتى . بۇ پۈتۈكلەر تۈركى تىللارنىڭ ئەڭ قەدىمكى يادىكارلىقلىرى بولۇش سۈپىتى بىلەن ، تۈركولوگىيە ئىلمى ئۈچۈن ئىنتايىن زور ئەھمىيەتكە ئىگە بولۇپ تۇرماقتا . بۇ يادىكارلىقلارنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ چوڭلىرى تۆۋەندىكىلەر :
1) گۇدۇلخان مەڭگۈ تېشى . بۇ «ئۆنگىن تېشى» دەپمۇ ئاتالغان . بۇ تاش چوڭ يادىكارلىقلار ئىچىدىكى ئەڭ قەدىمقىسى بولۇپ ، مىلادى 692-693-يىللارغا تەئەللۇق ؛ 2) كۈل تېگىن موجىلەن خان (ياكى بىلگە خان) مەڭگۈ تاشلىرى . بۇ يادىكارلىقلارنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ چوڭلىرى ۋە ئەڭ ياىشى ساقلانغانلىرى بولۇپ ، مىلادى 732-يىلىغا تەئەللۇق ؛ 3) 1897-يىلى يى.كلىمېنتسېۋ تەرىپىدىن تېپىلغان تونيۇقۇق مەڭگۈ تېشى ؛ 4) ۋ.كوتۋىچ تەرىپىدىن تېپىلغان كۇلىچۇر مەڭگۈ تېشى ؛ ۋە باشقا تاش پۈتۈكلەر .
ئۇيغۇرلارنىڭ قەبىلىلەر ئىتتىپاقى ، خۇددى 682-745-يىللاردىكى تۈرك ئىمپېرىيىسىگە ئوخشاش ، ئىلگىرى تۈرك ئىمپېرىيىسىنىڭ پەقەت شەرقىي قىسمىغىلا تەۋە بولغان قەبىلىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئىدى . غەربىي تۈركلەرنىڭ بۆلۈنۈپ چىقىپ كېتىشى ئۇيغۇر دۆلىتىنى ئاجىزلاشتۇرۇپ قويدى . شۇ سەۋەبتىن ، ئۇيغۇرلار 840-يىلى قىرغىزلار تەرىپىدىن مەغلۇب قىلىندى .
موڭغۇلىيىنى قىتانلار بېسىۋالغانغا قەدەر ، يەنى مىلادى 840-يىلىدىن مىلادى 10-ئەسىرگىچە بولغان ئارىلىقتىكى دەۋر قىرغىزلارنىڭ ھاكىمىيەت يۈرگۈزگەن دەۋرى ئىدى . قىرغىزلارنىڭ يېنسەي يېزىقى شۇ دەۋرنىڭ دەسلەپكى مەزگىللىرىگە تەئەللۇقتۇر .
ئۇيغۇر قابىلىلىرىنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى قىرغىزلار تەرىپىدىن مەغلۇب قىلىنغاندىن كېيىن ، يەنىلا ئۆزلىرىنىڭ بىرلىكىنى ساقلاپ قالغان ھالدا غەرب تەرەپكە كۆچۈپ كەتتى  ۋە جۇڭغارىيە يېڭى ئۇيغۇر دۆلىتىنى تەشكىل قىلدى . بۇ دۆلەت ئەرەبلەرنىڭ تارىخىي ھۆججەتلىرىدە توققۇز ئوغۇز دۆلىتى دېگەن نام بىلەن ئاتالغان بولۇپ، تاكى موڭغۇل ئىستىلاسىغىچە مەۋجۇت بولۇپ تۇردى ۋە شەرقىي ئۇيغۇر دۆلىتىنىڭ ئەنئەنىلىرىنى داۋاملاشتۇرۇپ ، ئۆزىنىڭ بۈيۈك مەدەنىيىتىنى ياراتتى .
تۈركلەرنىڭ (كۆك تۈركلەرنىڭ) بىۋاستە ۋارىسلىرى بولغان ئۇيغۇرلار ئۆزلىرىدىن كېيىن كۆپلىگەن تىل يادىكارلىقلىرىنى قالدۇرۇپ كەتتى ، بۇ يادىكارلىقلار خرونولوگىيە جەھەتتىن ئىككى دەۋرگە بۆلۈنىدۇ .
بۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ قەدىمكىلىرى تاشقا ئويۇلغان بەلگىلەر بولۇپ ، ئورخۇن تۈركلىرىنىڭ يېزىقى بىلەن ئوخشاش . بۇلار گ.رامىستېدت تەرىپىدىن تېپىلغان ئابىدىلەردىن ئىبارەت : 1) شىنە ئۇسۇ ئەتراپىدىن تېپىلغان يادىكارلىق . بۇ بۇ «سېلىنگا تېشى» دەپمۇ ئاتالغان بولۇپ (8-ئەسىر) ، ئۇيغۇرلارنىڭ تۈركلەرنى مەغلۇب قىلغان دەۋرىگە تەئەللۇق ؛ 2) سۇجى دېگەن جايدىن تېپىلغان يادىكارلىق . بۇ 840-862-يىللارغا ، يەنى ئۇيغۇرلارنىڭ مەغلۇب بولغان ۋاقتىغا تەئەللۇق .
ئىككىنچى دەۋرنىڭ يادىكارلىقلىرى بۇرۇنقىلىرىدىن باشقىچە يېزىق بىلەن خارەكتېرلىنىدۇ . بۇ يېزىقنى ئۇيغۇرلار ئەسلىدە سوغدىلاردىن قوبۇل قىلغان . بۇ يېزىقنىڭ سوغدىلاردىن قوبۇل قىلىنغانلىقىنى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆزىنىڭ يادىكارلىقىدىن (سېلىنگا تېشى) كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ . شۇ قاتاردىكى يادىكارلىقلارنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ مۇھىملىرى ئاساسىي جەھەتتىن 4-5-ئەسىرلەردە يېزىلغان بولۇپ ، ئەينى زاماندىكى ئەدەبىي يېزىق تىلىنى ئەكىس ئاتتۈرىدىغان مانى ۋە بۇددا دىنلىرىنىڭ دىنىي ۋە دىنىي-پەلسەپىۋى ئەسەرلىرى ، شۇنداقلا ئەدەبىي يېزىق تىلى بىلەن خەلقنىڭ جانلىق تىلى ئوتتۇرسىدىكى ئارىلىق ھالىتىدە بولغان نۇرغۇنلىغان ئۇيغۇرچە سىياسى-قانۇن ھۆججەتلىرىدىن ئىبارەتتۇر . بۇ ھۆججەتلەر تۈرلۈك دەۋرلەرگە __ 5-8-ئەسىرلەردىن 10-ئەسىرگىچە ۋە ئۇنىڭدىنمۇ كېيىنكى مەزگىللەرگە تەئەللۇق .
ئۇيغۇر تىلى ۋە يېزىقى كېيىنكى دەۋرلەردىكى ئەدەبىي تىللارنىڭ ، يەنى ئەڭ ئالدى بىلەن ، قاراخانىلار دەۋرىدىكى (10-12-ئەسىرلەر) تىلىنىڭ ، ئاندىن ئوغۇز-قىپچاق ئەدەبىي تىلىنىڭ (12-13-ئەسىرلەر) ، چاغاتاي تىلىنىڭ (13-14-ئەسىرلەر) ، ئالتۇن ئوردا ئەدەبىي تىلىنىڭ (13-14-ئەسىرلەر) ، كېيىنكى ۋاقىتلاردا كونا ئۆزبەك تىلىنىڭ (15-19-ئەسىرلەر) ، كونا تۈركمەن تىلىنىڭ (17-19-ئەسىرلەر) ۋە باشقا تىللارنىڭ شەكىللىنىشىگە زور تەسىر كۆرسەتتى . ئۇيغۇر يېزىقى موڭغۇللار تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنىپ ، تاكى ھازىرقى كۈنلەرگىچە ئىشلىتىلىپ كەلدى .

========================================================
يىلتىزىمىز دىيارىمدا ، ئۈمىدىمىز دىيارىمدا ! تېمىنى يۆتكەپ ئىشلەتكەندە يىلتىزىنى ئۇنۇتماڭ!