2

«تەۋارىخى مۇسىقىيۇن» نىڭ ئاپتورى موللا ئىسمەتۇللا بىننى موللا نېمەتۇللا مۆجىزىنىڭ ھاياتى توغرىسىدا ھازىرغىچە مۇشۇ ئەسەردىكى بايانلاردىن باشقا مەلۇماتقا ئىگە ئەمەسمىز . بىراق ، مۇشۇ ئەسەردىكى ماتىرياللارنىڭ ئۆزىمۇ بىزنىڭ مۆجىزى ئوبرازىنى خېلى روشەن ھالدا كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرۈشىمىزگە ئىمكانىيەت بېرىدۇ .
مۆجىزى ئۆز رىسالىسىنىڭ كىرىش قىسمىدا مەزكۇر رىسالىنى يېزىش ئۈچۈن «تارىخى رەشىدى» ، «تەۋارىخى رەۋزەتۇسسەفا» ۋە «تەۋارىخى ئەجەم» قاتارلىق پارىس تىلىدا يېزىلغان ئەسەرلەردىن ۋە «تەۋارىخى تەبىرى» ، «تەۋارىخى ھۆكەما» ، «تەۋارىخى ئەرەپ» قاتارلىق ئەرەبچە يېزىلغان ئەسەرلەردىن پايدىلانغانلىقىنى ، فارابىنىڭ ئەرەب تىلىدا يېزىلغان «رىسالەئى مۇغەننىيۇن» ناملىق كىتابىنى تەرجىمە قىلىش نىيىتىدە ئىكەنلىگىنى يازىدۇ . بىز بۇ بايانلاردىن ئۇنىڭ ئۆز ئانا تىلىدىن باشقا ئەرەپ ، پارىس تىللىرىنىمۇ پۇختا ئىگەللىگەن مەلۇماتلىق بىر كىشى ئىكەنلىكىنى بىلىمىز .
مۆجىزى ئۆز ئەسىرىنىڭ كۆپ جايلىرىدا ئەلىشىر نەۋائىنى <<پىرىم>> ، <<ئۇستازىم>> دەپ ئاتايدۇ ۋە ئۇنىڭ «كۇللىيات» ، «چاھار دىۋان» ، «خەمسە» لىرىدىن ھەم بۇلاردىن باشقا ئىلگىرى- كېيىن بولۇپ يازغان 36 پارچە كىتابىدىن بەھرىمان بولۇپ ، ئۇنىڭ خىسلەت ۋە ئىشقى مۇھەببىتىدىن خەۋەردار بولدۇم - دەپ يازىدۇ . ئۇ يەنە لۇتفى ، ئابدۇراخمان جامى ، مۇھەممەت كۈشتۈڭۈرلەرگە باھا بەرگەندە ، ئۇلارنىڭ ئالىيجاناپلىقىغا نەۋائىنىڭ ئۇلارغا تۇتقان پوزىتسىيىسىنى پاكىت قىلىدۇ . مانا بۇلاردىن مۆجىزىنىڭ نەۋائىغا چەكسىز ئىخلاس قويغانلىقىنى ، نەۋائىنىڭ يۈكسەك بەدىئىي ماھارىتىگىلا ئەمەس ، بەلكى ئەڭ مۇھىمى ئۇنىڭ تەرەققىپەرۋەر ئىدىيىسى بىلەن ئالىجاناپ پەزىلىتىگە قايىل ئىكەنلىكىنى كۆرگىلى بولىدۇ .
مۆجىزى فىساغۇرس (پىپاگور ) ئۈستىدە توختالغان ۋاقتىدا ، ئۇنىڭ ئاغزىدىن <<ئۆزەڭنى تۈزلىمەي تۇرۇپ كىشىگە نەسىھەت قىلما ؛ ئەيىبىڭنى ساڭا كۆرسەتكەن كىشىنى دوست بىلىپ ئەزىز تۇت ؛ چىرايلىق لىباس كىيىپ يۈرگۈچە چىرايلىق سۆز قىلىپ يۈرۈشنى ئۆرگەنگىل ؛ ياخشى سۆزنى ئەيتۇرغە قۇدرەتىڭ بولماسا ، ياخشى سۆزنى ئېيتقۇچىدىن ئۆرگەنگىل ؛ ئىلىم ئۆرگەنىشدىن نومۇس قىلما ، ئىلىمسىزلىكتىن نومۇس قىل >> - دېگەن ھىكمەتلىك سۆزلەرنى كەلتۈرىدۇ . فارابى ئۈستىدە توختالغىنىدا بولسا ، ناھايىتى باتۇرلۇق بىلەن ئۇنىڭ << يۈز يىل ئىبادەت قىلىپ ئالالمىغان فەيزنى مېنىڭ قانۇنۇمنىڭ (قالۇنۇمنىڭ) سىملىرىدىن ئاڭلىغايسىزلەر>> - دېگەن سۆزنى نەقىل كەلتۈرىدۇ . ھازىرمۇ ئۇنىڭ ئەھمىيىتىنى يوقاتمىغان بۇ ھىكمەتلىك سۆزلەر ئەمىلىيەتتە مۆجىزىنىڭ ئۆز دۇنيا قارىشىنىڭ ئىنكاسى بولۇپ ، بۇ يەردە ئۇلارنى ئەينى زاماندىكى نادانلىق ، تەركى دۇنيالىق ۋە قۇللۇقنى تەشەببۇس قىلغۇچى جاھىل كۈچلەرگە قارىتىپ ئېتىلغان ئوق ، خەلق ئاممىسىغا بېرىلگەن سەمىمى مەسلىھەت سۈپىتىدە قوللانغان .
مۆجىزىنىڭ فېئوداللىق- دىنىي چەكلىمىلەر بولۇپمۇ تەرىقەتچىلىكنىڭ چەكلىمىلىرى تۈپەيلى تارىختا كۆمۈلۈپ قالغان مۇزىكا ئالىمى ۋە شائىرە ئاماننىساخان نەفىسىنى تارىختىكى 17 نەپەر مۇزىكا پىرى قاتارىغا كىرگۈزۈپ، زور ھۆرمەت بىلەن خالايىققا تونۇشتۇرىشىمۇ ئۇنىڭ شۇ دەۋردىكى تەرەققىپەرۋەر زىيالىلار قاتارىدىن ئورۇن ئېلىشقا پۈتۈنلەي مۇناسىپ ئىكەنلىگىنى ئىسپاتلايدۇ .
مۆجىزى «تەۋارىخى مۇسىقىيۇن» نىڭ مۇقەددىمىسىدە ئاللاغا مۇناجەت قىلىپ <<ئاسى قۇلۇڭدۇرمەن فەقىر ، جافى قۇلۇڭدۇرمەن ھەقىر ، غەم ئىلكىدە بولدۇم ئەسىر ، سەنسەن ماڭا فەريادىرۇس'' - دېگەن مىسرالارنى يازىدۇ ۋە ئۆز ئەسىرىنى <<تۈگەت سۆزنى مۆجىز غەرىب بىناۋا ، ئۇلۇغ يولغە كىرگىل بولۇپ ناسىۋا>> - دېگەن بېيىت بىلەن ئاخىرلاشتۇرىدۇ . بىز بۇ مىسرالاردىن ئۇنىڭ يوقۇرقىدەك مەزمۇنلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان «تەۋارىخى مۇسىقىيۇن» رىسالىسىنى يازغانلىغىنىڭ فېئوداللىق دىنىي پىرىنسىپلارغا بولۇپمۇ تەرىقەتچىلىك پىرىنسىپلىرىغا زىت كېلىدىغانلىقىنى ئۆزىمۇ ئېنىق بىلىپ تۇرغانلىقىنى ۋە شۇ چاغلاردا يەنىلا خېلى سالماقنى ئىگەنلەپ تۇرغان مۇتەئەسسىپ جاھىل كۈچلەرنىڭ زىيانكەشلىكىگە ئۇچرىماسلىق ئۈچۈن ئۆز ھەركىتىنى مۇشۇ يول بىلەن ئاز-تولا نىقاپلىغانلىقىنى كۆرىمىز.
«تەۋارىخى مۇسىقىيۇن» نىڭ تەشەببۇسچىسى ئەلىشىر ھېكىم بەگ مۆجىزىنى <<سەنكىم كەسبىڭ ھەم مۇسىقىدۇر ھەم ئەبيات مەملىكىتىنىڭ بۇلبۇلۋار سۇلتانى ، ئەدەبىيات مۈلكىنىڭ تۇتى شەرىن لىسانىدۇرسەن ھەم خۇش پۈتكۈچى ھەم دىلكەش ئەيتقۇچى سەندۇرسەن>> دەپ تەرىپلەيدۇ . گەرچە بۇ سۆزلەر ئىنتايىن مۇبالىغىچىلىك بىلەن ئەيتىلغان بولسىمۇ ، ھەرھالدا مۆجىزىنىڭ شۇ دەۋىردە داڭلىق كەسپىي مۇزىكانت ھەم نۇرغۇن ئەسەرلىرى بىلەن تونۇلغان مەشھۇر شائىر بولۇپ ئۆتكەنلىگىدىن دېرەك بېرىدۇ . ئەپسۇسكى ، ئۇنىڭ باشقا ئەسەرلىرى بىزگىچە يېتىپ كېلەلمىگەن ياكى تېخى قولىمىزغا چۈشمىگەن .

3

مۆجىزى ئۆز ئەسىرىدە تونۇشتۇرغان 17 نەپەر مۇزىكا پىرى ئىچىدە ئۇنىڭ قىدىرخان يەركەندى بىلەن ئاماننىساخان نەفىسى توغرىسىدىكى مەلۇماتلىرى بىزنىڭ مەدەنىيەت تارىخىمىزدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدىغان بۇ شەخسلەر توغرىسىدىكى تۇنجى يازما مەلۇمات بولۇپ ھىسابلىنىدۇ .
مۆجىزى قىدىرخان يەركەندىنىڭ نادىر مۇزىكا ئالىمى ، تەڭداشسىز ناخشىچى ۋە ئۇستا شائىر ئىكەنلىكىنى، راۋاپ بىلەن خۇشتارنى كەشپ قىلغانلىقىنى ، «»ۋىسال» ناملىق بىر مۇقامنى ئىجات قىلغانلىقىنى ، مۇزىكا ئىلمى توغرىسىدا كۆپلىگەن مېغىزلىق ماقالىلارنى يازغانلىقىنى ، «دىۋانى قىدىر» ناملىق شېئىرلار توپلىمى چىقارغانلىقىنى ، يەركەن خانلىغىنىڭ مەرىپەتپەرۋەر پادىشاسى سۇلتان ئابدۇرېشىتخاننىڭ كېچە-كۈندۈز ئايرىلمايدىغان ئەڭ يېقىن كىشىسى بولۇپ ئۆتكەنلىگىنى ۋە ئىران ، ئىراق، تەبرىز ، خارازىم ، سەمەرقەند ، ئەنجان ، ئىسلامبۇل (ئىستامبۇل) ، كەشمىر ، بەلىخ ، شىراز قاتارلىق جايلاردىن كەلگەن شاگىرتلىرى بولۇپ ، ئۇلارغا مۇزىكا ئىلمىدىن دەرس بەرگەنلىكىنى يازىدۇ . لۇتفى ئۈستىدە توختالغىنىدا ئۇ <<ئالىملىقتا ھەزرەتى ئەبۇ نەسىر فارابىدەك ، ھەكىملىقدا ھەزەتى ئىبنى سىنادېك ، شائىرلىقتا ھەزرەتى ئەمىر نىزامىددىن ئەلىشىر نەۋائىدېك ، مۇغەنىلىقدا تەخى قىدىرخاندېك ئىردىلەر>> دەپ قىدىرخاننى شۇ زاماننىڭ ئەڭ كاتتا ئالىملىرى قاتارىغا قويىدۇ . بىز مۆجىزىنىڭ بۇ بايانلىرىدىن 16-ئەسىردە ئۆتكەن بۇ ئۇيغۇر ئالىمى ھەققىدە خېلى تەپسىلى مەلۇماتقا ئىگە بولىمىز . بۇ يەنە يەركەن خانلىغىنىڭ پايتەختى يەركەن شەھرىنىڭ شۇ دەۋرلەردە پۈتۈن شەرق ئەللىرىنىڭ بىر مۇزىكا ئۆگۈنۈش يۇرتى بولغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ .
مۆجىزىنىڭ فېئوداللىق دىنىي چەكلىمىلەر تۈپەيلى نەچچە ئەسىر كۆمۈلۈپ قالغان شائىرە ، مۇزىكا ئالىمى ئاماننىساخان نەفىسىنى يورۇق دۇنياغا چىقارغانلىغى ئۇنىڭ ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخىغا قوشقان يەنە بىر زور تۆھپىسى بولۇپ ھىسابلىنىدۇ . بىرمۇنچە پاكىتلار مۆجىزىنىڭ ئاماننىساخان نەفىسى توغرىسىدىكى بايانلىرىنىڭ ئەمىلىيەتكە ئۇيغۇن ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلايدۇ .
بىرىنچىدىن ، 1956-1959-يىللىرى سابىق جوڭگو پەنلەر ئاكادىمىيىسى تەتقىقات ئىنستىتۇتىنىڭ شىنجاڭ ئازسانلىق مىللەتلەر جەمىيىتى ۋە تارىخنى تەكشۇرۇش گۇرۇپپىسى قەشقەر ،يەركەن ، قاغىلىق ، خوتەن قاتارلىق جايلاردىن ئاماننىسا بېگىم ناملىق بىر شائىرە توغرىسىدا بەزى ھىكايە-رىۋايەتلەرنى توپلىغان ئىدى . بۇ رىۋايەتلەرنىڭ بىرىدە ئاماننىسا بېگىمنىڭ يەركەن خانلىغى زامانىدا ئۆتكەن قىدىرخان يەركەندىنىڭ قىزى ئىكەنلىكى ، ئۇنىڭ سۇلتان ئابدۇرېشىتخانغا ياتلىق قىلىنغانلىقى ، نۇرغۇن شېئىر-داستانلارنى يازغانلىغى، «ئىشرەت ئەنگىز» ناملىق بىر مۇقام ئىجات قىلغانلىقى ، كېيىن تۇغۇتتا ۋاپات بولغانلىقى ، ئارىدىن يۈز يىل ئۆتۈپ ئاپپاق خۇجا تەختكە چىققاندىن كېيىن ئۇنىڭ خەلق ئىچىگە تارقالغان بارلىق شېئىر-غەزەللىرى كۆدۈرۈلۈپ ، «ئىشرەت ئەنگىز» مۇقامىنى ئېيتىشمۇ چەكلەنگەنلىكى ، سۇلتان ئابدۇرېشىتخاننىڭ «دىۋان رەشىدى» ، «غەزەلياتى رەشىدى» ، «سىلاتىننامە» قاتارلىق ئەسەرلىرىمۇ كۆيدۈرۋەتىلگەنلىكى ھىكايە قىلىنىدۇ . دېمەك ، مۆجىزىنىڭ ئاماننىساخان ھەققىدىكى بايانى ئاساسىي جەھەتتىن مۇشۇ رىۋايەتكە ئوخشايدۇ . بىراق ، مۆجىزىنىڭ بايانىدا ئاماننىساخان قىدىرخان يەركەندىنىڭ قىزى ئەمەس ، بەلكى تارىم بويىدىكى ئوتۇنچى مەخمۇتنىڭ قىزى دېيىلىدۇ .
ئىككىنچىدىن ، مەخمۇت جۇراس ئۆزىنىڭ «تارىخى رەشىدى_زەئىلى» ناملىق ئەسىرىدە تارىخچى مىرزا ھەيدەر تەرىپىدىن يېزىلغان «تارىخى رەشىدى» ناملىق ئەسەردىن نەقىل كەلتۈرۈپ ، سۇلتان ئابدۇرېشىتخان <<ھەر كارۇدىيارىدا بەمەسەلمانىدا ئىدى يەنى ھەم تېڭى يوق ئىدى ، ئىلمى مۇسىقىدا ماھىر ئىدى ، بەلكى مۇسەننىف ئىدى ، ئىشرەت ئەنگىز دەپ بىر ساز پەيدا قىلىپ ئىدى>> دەپ يازىدۇ . 19-ئەسىردە ياشىغان مەشھۇر ئۇيغۇر تارىخچىسى موللا موسا سايرامىمۇ ئۆزىنىڭ «تارىخى ئەمنىيە» ، «تارىخى ھەمىدى» ناملىق ئەسەرلىرىدە <<ئابدۇرېشىتخان… . . . موللا فازىل شائىر ، فارسى ۋە تۈركى نەزمىنى ياخشى ئەيتۇر ئىدى ، ئىلمىي مۇسىقىدا گوياكى فىساغۇرۇس سانى ئىدىلەر ، ئىشرەت ئەنگىز دەپ بىر مۇقام ئىختىرا قىلدى>> دەپ يازىدۇ . بۇ بايانلار ، بىر تەرەپتىن ، سەنئەتپەرۋەر ئابدۇرېشىتخاننىڭ ئاماننىساخاننى ئۇچرىتىپ ئۇنىڭ چالغان تەمبۇرىنى ۋە ئېيتقان غەزىلىنى ئاڭلاش بىلەنلا ئۇنىڭغا ئاشىق بولۇپ ، ئۇنى ئۆز ئەمرىگە ئالغانلىقىنىڭ مەنتىقىگە پۈتۈنلەي ئۇيغۇن ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلىسا ، يەنە بىر تەرەپتىن ، ئاماننىساخان ئىجاد قىلغان «ئىشرەت ئەنگىز» مۇقامىنى ئابدۇرېشىتخان ئۆزىنىڭ قىلىۋالغان ئىشىنىڭمۇ ھەقىقەتەن بولغان ئىش ئىكەنلىگىنى ئىسپاتلايدۇ .
ئاماننىساخان نەفىسى تەكلىماكان بويىدىكى كەمبەغەل ئوتۇنچى مەخمۇتنىڭ قىزى بولۇپ ، 13 ياش چېغىدىلا ئۇستا مۇزىكانت ، شائىرە ۋە خەتتات بولۇپ يېتىلگەن . پۇخراچە ياسىنىپ ئۇلارنىڭ ئويىگە كەلگەن ئابدۇرېشىتخان ئۇنىڭ چېلىپ بەرگەن تەمبۇرىنى ۋە ئابدۇرېشىتخانغا بېغىشلانغان بىر غەزىلىنى ئاڭلاپلا ئۇنىڭغا ئاشىق بولىدۇ . ئابدۇرېشىتخان ئۇنىڭ يازغان خەتلىرىنى كۆرۈپ ، بۇ خەتلەرنى شۇنچىلىك كىچىك بىر قىزنىڭ يازغانلىغىغا ئىشەنمەي ، ئۇنىڭدىن بۇ سورۇننىڭ ئۆزىدە خەت يېزىپ بېقىشنى تەلەپ قىلغاندا ، ئاماننىساخان دەرھال : <<يارەپ بۇ بەندە ئەجەپ قىلدى سۇئىزەن ماڭا ، گويا بۇ ئۆيگە ئۈندى بۇ ئاخشام تىكەن ماڭا>> ( خۇدا، بۇ بەندە ماڭا تولىمۇ گۇمانلىق كۆزدە قارىدى ، گويا بۇ ئۆيدە بۈگۈن ئاخشام مەن ئۈچۈن بىر تىكەن ئۈندى ) - دېگەن ھازىر جاۋاپ بېيىتنى يېزىپ ئابدۇرېشىتخاننى مات قىلىدۇ . ئابدۇرېشىتخاننىڭ قىزغا بولغان مۇھەببىتى تېخىمۇ كۈچىيىپ ، شۇ كېچسىلا ئەلچى ئەۋەتىپ قىزنى ئۆز نىكاھىغا ئالىدۇ .
ئاماننىساخان خەلق ئاممىسى ، خەلق نەغمىچىلىرىدىن ئىبارەت ناخشا-مۇزىكا بۇلىغىدىن بىۋاستە ئوزۇقلىنىپ يېتىلگەن تالانتلىق مۇزىكانتتۇر . 13 ياشلىق بىر يېزا قىزىنىڭ مۇزىكىدا شۇنچىلىك كامالەتكە يېتىشى ئۇيغۇر ناخشا-مۇزىكىلىرىنىڭ شۇ دەۋردىلا يۈكسەك دەرىجىدە راۋاجلانغانلىقىنى ، جەمئىيەتنىڭ ھەممە قاتلاملىرىغىچە ئومۇملاشقانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ .
ئاماننىساخان نەفىسىنىڭ ئابدۇرېشىتخان سارىيىدا تۇرغان مەزگىلەردە ئابدۇرېشىتخاننىڭ ئەڭ يېقىن ئادىمى بولغان داڭلىق مۇزىكا ئالىمى قىدىرخان يەركەندىنى ئۇستاز تۇتۇپ ، ئۆزىنىڭ مۇزىكا ۋە ئەدەبىيات جەھەتتىكى بىلىم ۋە ماھارىتىنى تېخىمۇ ئۆستۈرگەنلىكى ، قىدىرخان يەركەندى بىلەن بىرلىكتە ئۇيغۇر مۇزىكىلىرىنى رەتلەش ۋە كېڭەيتىش جەھەتتە نۇرغۇن خىزمەتلەر ئىشلىگەنلىكى شۈبھىسىز . ئاماننىساخان توغرىسىدىكى رىۋايەتتە ئۇنىڭ قىدىرخان يەركەندىنىڭ قىزى دەپ ھىكايە قىلىنىشى تاسادىپى ئىش ئەمەس . مۇنداق رىۋايەتنىڭ تارقىلىشىدا ، بىر تەرەپتىن ، ئاماننىساخاننىڭمۇ خۇددى قىدىرخان يەركەندىدەكلا ئۇستا مۇزىكانت بولۇپ يېتىلگەنلىگى سەۋەب بولغان بولسا ، يەنە بىر تەرەپتىن ، ئۇنىڭ قىدىرخان بىلەن بىرلىكتە ئۇيغۇر مۇزىكىچىلىقىنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈن سىڭدۈرگەن ئەمگەكلىرى سەۋەپ بولغان .
لېكىن ئاماننىساخان نەفىسىنىڭ مۇزىكا ۋە ئەدەبىيات ساھەسىدىكى پائالىيەتلىرى جەمئىيەتتىكى ھەتتا ئابدۇرېشىتخان ئوردىسىدىكى مۇتەئەسسىپ جاھىل كۈچلەرنىڭ قاتمۇ-قات توسقۇنلۇقلىرىغا دۇچ كەلگەن . ئۆزنىڭ مەرىپەتۋەرلىكى بىلەن شۆھرەت قازانغان ھەم ئاماننىساخاننى جېنىدىنمۇ ئارتۇق ياخشى كۆرىدىغان ئابدۇرېشىتخاننىڭ ئاماننىساخان ئىجات قىلغان «ئىشرەت ئەنگىز» مۇقامىنىڭ ئاماننىساخان نامىدا تارقىلىشىنى مۇۋاپىق كۆرمەي ، ئۇنى ئۆزىنىڭ قىلۋالغانلىقىدىن ئىبارەت مۇشۇ پاكىتلار ئاماننىساخاننىڭ قانچىلىك توسقۇنلۇقلارغا دۇچ كەلگەنلىگىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ . شۇڭا ئۇنىڭ بۇ ساھەدىكى نۇرغۇن پائالىيەتلىرى خاتىرلەنمىگەن . تۈرلۈك توسقۇنلۇقلارنى يېڭىپ ، جەمئىيەتكە تارقالغان ئەسەرلىرىمۇ كېيىنكى كۈنلەردە جاھىل كۈچلەرنىڭ قاتتىق بۇزغۇنچىلىغىغا ئۇچرىغان . مۆجىزىنىڭ بىزگە بەرگەن مەلۇماتلىرى شۇ بۇزغۇنچىلىقلاردىن ئامان قالغان ، ئەڭ مۇھىمى ، خەلق ئىچىدە ساقلىنىپ قالغان ماتىرياللارنى ئاساس قىلغان . شۇ سەۋەبتىنمۇ ئۇنى ھەسسىلەپ قەدىرلەشكە ئەرزىيدۇ .

4

«تەۋارىخى مۇسىقىيۇن» دىكى بەزى ماتىرياللار ئۇيغۇر مۇزىكىلىرىنىڭ تەرەققىيات تارىخىدىكى بولۇپمۇ ئۇيغۇر خەلق كىلاسسىك مۇزىكىسى ___ ئون ئىككى مۇقامنىڭ تەرەققىيات تارىخىدىكى بەزى مەسىلىلىرىنى ئايدىڭلاشتۇرىۋېلىشىمىز ئۈچۈن بىزنى مۇھىم يىپ ئۇچى بىلەن تەمىنلەيدۇ .
«تەۋارىخى مۇسىقىييۇن» نى ئوقۇغاندا مۆجىزىنىڭ <<مۇقام>> سۆزى ئۈستىدىكى چۈشەنچىسى بىزنىڭ دىققەت-ئېتىبارىمىزنى قوزغايدۇ .
مۆجىزى ئۆز ئەسىرىدە «راك» ، «ئوشاق» ، «ئۆزھال» ، «چۆل ئىراق» ، «ئەجەم» ، «ناۋا» ، «ۋىسال» ، «چاھار زەرپ» ، «چاھارگاھ» ، «دۇگاھ» ، «پەنجىگاھ» ، «مۇشاۋرەك» ، «بەيادەك» ، «سىگاھ» ، «بايات» ، «ئىشرەت ئەنگىز» دىن ئىبارەت 16 مۇقامنى تىلغا ئالىدۇ . لېكىن ئۇ ھازىرقى «ئون ئىككى مۇقام» نىڭ ناملىرىنى ئاساسەن ئۆز ئىچىگە ئالغان بۇ ناملارنى يۈرۈشلەشتۈرگەن ، <<چوڭ نەغمە>> ، <<داستان>> ۋە <<مەشرەپ>> تىن ئىبارەت 3  قىسىمغا بۆلۈنۈپ ، ھەربىر قىسمى بىرقانچىلىغان نەغمىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان چوڭ تىپتىكى مۇزىكا مەنىسىدە ئەمەس ، بەلكى ئېشىپ كەتسە بىرنەچچە مەرغۇلى بولغان بىر يەككە نەغمە مەنىسىدە تىلغا ئالىدۇ . مەسىلەن ، ئۇ فارابى ئۈستىدە توختالغىنىدا ئۇنىڭ «راك» ، «ئوشاق» ۋە «ئوشاق» نىڭ مەرغۇلىنى ئىجات قىلغانلىقىنى ، <ئۆزھال> مۇقامىنى بىرىنچى، ئىككىنچى،ئۈچىنچى مەرغلىغىچە ئىجاد قىلغانلىقىنى يازىدۇ ؛ مۇھەممەت كۈچتۈڭگۈر ئۈستىدە توختالغىنىدا ، ئۇنىڭ «چارىگاھ» مۇقامىنى ئىجاد قىلىپ ، ئۇنىڭغا مەۋلانە تۇتىنىڭ بىر غەزىلىنى سالغانلىقىنى ، «دۇگاھ» مۇقامىنى ئىجاد قىلىپ ، ئۇنىڭغا مىرخىسروۋ دېھلىۋىنىڭ بىر غەزىلىنى سالغانلىقىنى ، «پەنجىگاھ» مۇقامىنى ئىجاد قىلىپ ، ئۇنىڭغا مەۋلانە كاتىبنىڭ بىر غەزىلىنى سالغانلىقىنى يازىدۇ . مەلىكە ئاماننىساخان ھەققىدە توختالغىنىدىمۇ ، ئۇنىڭ يولۇچى سۈپىتىدە ئۆيىگە كىرگەن سۇلتان ئابدۇرېشىتخانغا پەنجىگاھ مۇقامىغا تەمبۇر چېلىپ بېرىپ ، بۇ مۇقامغا ئۆزىنىڭ ئابدۇرېشىتخانغا بېغىشلاپ يازغان بىر غەزىلىنى سېلىپ ئوقۇغانلىقىنى يازىدۇ . مانا بۇ مىساللاردىن گەپنىڭ بىر يۈرۈشلەشتۈرۈلگەن نەغمىلەر سېستىمىسى ئۈستىدە ئەمەس ، بەلكى ئايرىم بىر نەغمە ئۈستىدە كېتىۋاتقانلىقى ناھايىتى ئېنىق كۆرۈنىدۇ .
مۆجىزى <<مۇقام>> دەپ ئاتىۋاتقان بۇ يەككە نەغمىنى ھازىرقى يۈرۈشلەشتۈرگەن مۇقاملاردا باشلىنىش مۇزىكىسى دېيىلىدىغان چاچما ئۇدارلىق (داپ چېلىنمايدىغان) نەغمە دەپ ھۆكۈم قىلىشقا بولىدۇ . چۈنكى ، بىرىنچىدىن، <<مۇقام>> سۆزى ھازىرمۇ ئەل ئىچىدە چاچما ئۇدارلىق باشلىنىش مۇزىكىسى مەنىسىدە قىللىنىلىدۇ . مەسىلەن، قۇمۇل مەشرەپلىرىنىڭ يالغۇز غىجەك بىلەن ئورۇنلىنىدىغان چاچما ئۇدارلىق باشلىنىش مۇزىكىسى ئادەتتە <<مۇقام>> دەپلا ئاتىلىدۇ ؛ دولان مۇقاملىرىدىمۇ باشلىنىش مۇزىكىسى <<مۇقام>> دەپلا ئاتىلىدۇ ؛ ئىككىنچىدىن ، مۆجىزى <<مۇقام>> سۆزىنى ھامان <<ناخشا>> ، <<ئاھاڭ>> سۆزلىرى بىلەن قاتار قويىدۇ . مەسىلەن ، مۇھەممەت كۈچتۈڭگۈر ئۈستىدە توختالغىنىدا ، ئۇنىڭ <<بىھەد ۋە بىئەدەد غەزەل ، مۇقاملار ، ئاھاڭلار ئىجاد قىلغان>> لىقىنى يازىدۇ . مانا بۇنىڭدىن ئۇنىڭ <<مۇقام>> سۆزىنى باشقا نەغمىلەردىن پەرقلىق بولغان بىر نەغمە مەنىسىدە ئىشلىتىۋاتقانلىقى ناھايىتى ئېنىق كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇ . ئۈچىنچىدىن ، مۆجىزى <<مۇقام>> ئۈستىدە سۆزلىگىنىدە ھامان ئۇنىڭغا قايسى شائىرنىڭ قايسى غەزىلى سېلىنغانلىقىنى ئېيتىپ ، مۇقامنىڭ سۈپىتىنى ئۇنىڭغا سېلىنغان غەزەلنىڭ سۈپىتى بىلەن ئۆلچەيدۇ . تېكىستنىڭ رولىنى ئالاھىدە گەۋدىلەندۈرىدىغان بۇ خىل ئەھۋال تولاراق چاچما ئۇدارلىق نەغمىگە مۇۋاپىق كېلىدۇ ، چۈنكى بۇ خىل نەغمىلەر ئادەتتە ساتار ، غىجەك ياكى تەمبۇر قاتارلىق ئاساسىي ساز بىلەن يالغۇز كىشى تەرىپىدىن ئورۇنلىنىدىغانلىقى ، چاچما ئۇدارلىق بولغانلىقى ھەم تاللانغان غەزەللەر سېلىنىدىغانلىقى ئۈچۈن كىشىلەرنىڭ دىققىتى مۇزىكىدىن كۆرە كۆپرەك تېكىستكە مەزكەزلىشىدۇ .
مۆجىزى تونۇشتۇرغان 17 نەپەر مۇزىكا پىرىدىن 14 نەپىرىنى 15-16-ئەسىردە ئۆتكەن ئاتاقلىق شائىرلار تەشكىل قىلغان بولۇپ ، ئەسەردە تىلغا ئېلىنغان 16 مۇقامدىن 13 ئى مۇشۇ شائىرلارنىڭ نامى بىلەن باغلانغان . مۆجىزى يەنە نەۋائىنىڭ ھەر كېچىسى ساتار ياكى تەمبۇر بىلەن ئۆزى يازغان غەزەللەرنى ئوقۇپ بىھۇش بولۇپ كېتىدىغانلىقىنى يازغان .
يوقۇرىدىكى ئەھۋاللارغا ئاساسەن مۇنداق خۇلاسىگە كېلىشىمىز مۇمكىن : بىرىنچىدىن ، «تەۋارىخى مۇسىقىيۇن» دا <<مۇقام>> دەپ ئاتالغان بۇ چاچما ئۇدارلىق نەغمىلەر شۇ دەۋىردە شائىرلار دائىرىسىدىلا ئەۋج ئالغان بولۇپ ، تېخى خەلقنىڭ ئەسىرلەردىن بۇيانقى مۇزىكا بايلىقىنىڭ جەۋھىرى سۈپىتىدە تاللىنىپ يۈرۈشلەشتۈرۈلۋاتقان چوڭ نەغمىلەر تەركىۋىگە كىرگۈزۈلمىگەن ؛ ئىككىنچى ، ھازىرقى «ئون ئىككى مۇقام» تەركىۋىدىكى يۈرۈشلەشتۈرۈلگەن چوڭ نەغمىلەر ھە دېگەندىلا ھازىرقى نامى بىلەن ئاتالمىغان ، ئۇلار ھازىرقى نامىغا شۇ نامدىكى چاچما ئۇدارلىق يەككە نەغمىلەرنى كېيىنكى كۈنلەردە ئۇلارنىڭ باشلىنىش مۇزىكىسى قىلىپ كىرگۈزۈلىشى بىلەن ئېرىشكەن ؛ ئىككىنچى تۈرلۈك قىلىپ ئېيتقاندا ، <<مۇقام>> ئاتالغۇسى 15-16-ئەسىرلەردە ، ھەتتا ئۇنىڭدىنمۇ كېيىنكى مەلۇم دەۋر ئىچىدە پەقەت تار مەنىدىلا قوللىنىلىپ ، چاچما ئۇدارلىق نەغمە ئۇقۇمىنى ئىپادىلىگەن . كېيىنكى دەۋىرلەردە شۇ چاچما ئۇدارلىق نەغمىلەرنىڭ يۈرۈشلەشتۈرۈلگەن چوڭ نەغمىلەرگە باشلىنىش مۇزىكىسى قىلىپ كىرگۈزۈلىشى بىلەن كەڭ مەنىدە - يۈرۈشلەشتۈرۈلگەن چوڭ نەغمە مەنىسىدىمۇ قوللىنىلىدىغان بولغان ؛ ئۈچىنچى ، <ئون ئىككى مۇقام> تەركىۋىدىكى چوڭ نەغمىلەر ئۇيغۇر خەلق مۇزىكىلىرىنىڭ ئۇزۇن ئەسىرلىك تارىخىي تەرەققىياتىنىڭ نەتىجىسى ، ئۇلار ئاساسەن خەلق ئىجادىيىتى ئاساسىدا شەكىللەنگەن، لېكىن ئۇلارغا ھەرقايسى دەۋرلەردىكى ئايرىم شەخسلەرنىڭ ئىجادىي ئەمگەكلىرىمۇ سىڭگەن .

داۋاملىق يوللىنىدۇ . . .

مەنبە :  «تەۋارىخىي مۇسىقىييۇن» مىللەتلەر نەشرىياتى 1982-يىل 6-ئاي تۇنجى نەشىرى .
نەشىرگە تەييارلىغۇچى :
ئەنۋەر بايتۇر
خەمىت تۆمۈر

=====================================================
ﻣﻪﺯﻛﯘﺭ ﺗﯧﻤﺎ ﺩﯨﻴﺎﺭﯨﻢ ﻣﯘﻧﺒﯩﺮﯨﮕﻪ ﺗﻪﯞﻩ ، ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺟﺎﻳﻼﺭﺩﺍ رۇخسەتسىز يۆتكەپ ﺋﯩﺸﻠﻪﺗﻤﻪﯓ !

5

بۇ ئەسەرنىڭ تىلى ئاساسىي جەھەتتىن 14-ئەسىردىن 20-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە قوللىنىلغان ئۇيغۇر يېزىق تىلى ___ چاغاتاي تىلىغا مەنسۇپ بولسىمۇ ، لېكىن ، زور دەرىجىدە شۇ دەۋردىكى جانلىق ئۇيغۇر  تىلىغا يېقىنلاشتۇرۇلغان ، بەزى قىسىملىرى ، مەسىلەن ، ئاماننىساخان قىسمى ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا دېگۈدەك يېزىلغان ؛ قوليازمىنىڭ ئىملاسىدا چاغاتاي يېزىقىنىڭ ئىملا قائىدىلىرىدىن چەتنەپ جانلىق تىلغا  يېقىنلاشتۇرۇلغان جايلار تېخىمۇ كۆپ . مەسىلەن ، چاغاتاي تىلىنىڭ ئىملا قائىدىسى بويىچە <<چاليب>> ، <<باريب>> ، <<بولغانينى>> ، <<چالماقيدين>> ، <<قيلماغايسيزلار>> ، <<الالماغان>> شەكلىدە  ئاجىزلاشتۇرۇلماي يېزىلىشقا تېگىشلىك سۆزلەر بەزى جايلاردا <<چيليب>> ، <<بيريب>> ، <<بولغينى نى>> ، <<چالميقيدين>> ، <<قيلميغايسيزلار>> ، <<الالميغان>>  شەكلىدە ئايېزىلىشقا تېگىشلىك سۆزلەر بەسىدە جانلىق قىزلاشتۇرۇپ يېزىلغان ؛ <<نامۇس>> ، ''شاگرت''، <<امر>>  شەكلىدە يېزىلىشقا تېگىشلىك سۆزلەر بەزىدە جانلىق تىلدىكى تەلەپپۇزى بويىچە <<نومۇس>> ، <<شاگرت>> ، <<امرى>> قىلىپ يېزىلغان . چاغاتاي يېزىغىنىڭ ئىملا  قائىدىسىگە توغرا  كېلمەيدىغان بۇ خىل ئەھۋاللار قوليازما كېيىن كۆچۈرۈلگەندە يۈز بەرگەن بولىشى ئېھتىمالغا ناھايىتى يېقىن . مەيلى قانداق بولمىسۇن ، بۇ ئەسەر ئۇيغۇر يېزىق تىلىنىڭ چاغاتاي تىلى دەۋرىنى بولۇپمۇ چاغاتاي تىلىنىڭ  ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىغا ئورۇن بېرىش جەريانىنى تەتقىق قىلىشتا بەلگىلىك پايدىلىنىش قىممىتىگە ئىگە .

6

«تەۋارىخى مۇسىقىيۇن» رىسالىسى بىزنىڭ مەدەنىيەت تارىخىمىزنى ، بولۇپمۇ مۇزىكا تارىخىمىز بىلەن ئەدەبىيات تارىخىمىزنى تەتقىق قىلىشتا بىزنى خېلى مۇھىم ماتىرياللار بىلەن تەمىنلەيدىغان ياخشى  ئەسەر بولۇش بىلەن بىر ۋاقتتا ، بىرمۇنچە ئېغىر نۇقسانلاردىنمۇ خالى ئەمەس . مۆجىزى پەقەت كۆپرەك شائىرلار ۋە زىيالىلار دائىرىسىدە ئەۋج ئالغان چاچما ئۇدارلىق يەككە نەغمىلەرنىلا ( تار مەنىدىكى << مۇقام>> لارنىلا ) مۇزىكا ھىساپلاپ ، خەلق مۇزىكىلىرىغا بولۇپمۇ ئۇيغۇر ئەمگەكچىلىرى ئىچىدە ئەسىرلەردىن بۇيان ئىجات قىلىنىپ ، رەتلىنىپ ، يۈرۈشلەشتۈرۈلۈپ كېلىۋاتقان چوڭ نەغمىلەرگە (كەڭ مەنىدىكى  <<مۇقام>> لارغا ) پۈتۈنلەي ئېتىبارسىز قارىغان ، شۇڭا پەقەت شۇ چاچما ئۇدارلىق يەككە نەغمىلەرنىڭ ئىجاتچىلىرىنى تەتقىق قىلىش بىلەنلا بولۇپ ، خەلق مۇزىكىلىرىنىڭ ، يۈرۈشلەشتۈرۈلگەن چوڭ  نەغمىلەرنىڭ ئاساسىي ئىجاتچىسى بولغان خەلق ئاممىسىنى ، خەلق مۇزىكىچىلىرىنى نەزەرگە ئالمىغان ؛ بىرمۇنچە جايلاردا ئاساسسىز ھەتتا ئەپسانىلەشتۈرۈلگەن رىۋايەتلەرنى ھەقىقى پاكىت سۈپىتىدە ئۆز  ئەسىرىگە كىرگۈزگەن ، مەسىلەن ، نەينىڭ كەشپ قىلىنىشىنى جەمشىتنىڭ خوتۇنى مەلىكە دىلسۇزغا ، داپنىڭ كەشپ قىلىنىشىنى دىۋىلەرگە باغلاپ قويغان ؛ مەۋلانە ساھىپ بەلخىنىڭ تەمبۇر چېلىشتىكى يۈكسەك  ماھارىتىنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن مەۋلانە ساھىپ بەلخى بابۇرشاھنىڭ كابۇل شەھرىدىكى بىر باغدا ئۆتكۈزگەن شاھانە ئولتۇرۇشىدا تەمبۇر چالغاندا بىر بۇلبۇل ئۇچۇپ كېلىپ تەمبۇرنىڭ قۇلىغىغا قونغانلىقىنى ۋە ئۆزىنى  بىرنەچچە قېتىم تەمبۇرغا ئۇرۇپ ئۆلگەنلىكىنى ، بۇ ھالنى كۆرۈپ ئولتۇرۇشتىكىلەرنىڭ ھەممىسى ھۇشسىزلىنىپ كەتكەنلىكىنى يازغان ؛ كۆپچىلىك ئىسلام تارىخچىلىرىغا ئوخشاش ، مۆجىزىمۇ ئىنسانىيەتنىڭ پەيدا  بولۇشىنى نوھ ۋە ئۇنىڭ ھام ، سام ، يافەس ناملىق ئوغۇللىرى توغرىسىدىكى يەھۇدى-خىرىستىيان دىنى رىۋايەتلىرىگە تاقاپ ، مۇزىكىنىڭ پەيدا بولۇشىنىمۇ شۇلار بىلەن باغلىغان ؛ بەزى يەر ئىسمى ۋە يىلنامىلەرنى  خاتا قىلىپ قويغان ، ۋاھاكازا .
بىز «تەۋارىخى مۇسىقىيۇن» رىسالىسىنى ئوقۇغان ۋاقتىمىزدا ئۇنىڭغا تەنقىدىي مۇئامىلىدە بولۇپ ، ئۇنى ئوبدان تەھلىل قىلىشىمىز ، شاكىلىنى چىقىرىپ تاشلاپ ، مېغىزىنى قوبۇل قىلىشىمىز لازىم .
سەۋىيىمىز چەكلىك بولغانلىقى سەۋەبىدىن بىزنىڭ بۇ ئەسەر ئۈستىدىكى مۇلاھىزىمىز ، قوليازمىنىڭ تىرانسكىرىپسىيىسى ، تەرجىمىسى ۋە ئىزاھلاردا كەمچىلىك ، خاتالىقلارنىڭ بولۇشى تەبىئى .  كىتابخانلارنىڭ بۇ ھەقتىكى تەنقىدىي پىكىرلىرىنى سەمىمىي قارشى ئالىمىز .

داۋاملىق يوللىنىدۇ . . .

مەنبە :  «تەۋارىخىي مۇسىقىييۇن» مىللەتلەر نەشرىياتى 1982-يىل 6-ئاي تۇنجى نەشىرى .
نەشىرگە تەييارلىغۇچى :
ئەنۋەر بايتۇر
خەمىت تۆمۈر

=====================================================
ﻣﻪﺯﻛﯘﺭ ﺗﯧﻤﺎ ﺩﯨﻴﺎﺭﯨﻢ ﻣﯘﻧﺒﯩﺮﯨﮕﻪ ﺗﻪﯞﻩ ، ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺟﺎﻳﻼﺭﺩﺍ رۇخسەتسىز يۆتكەپ ﺋﯩﺸﻠﻪﺗﻤﻪﯓ !

تەرجىمە



بىسمىلاھىر رەھمانىررەھىم

ئەي ، ھىكمەتىدىن گۈلغە بېرىپسەن بۇي-رەڭ ،
بۇلبۇلنى قىلىپ چەمەندە ىۇش ئاھەڭ .
سۇنئۇڭلە قىلۇر نالە رەبابۇ-تەمبۇر ،
دۇتار ، سەتار ، ئۇد ئىلە قالۇن يەنا چەڭ .

*    *    *    *    *    *    *
مەرھەمەتلىك ۋە رەھمەتلىك ئاللانىڭ ئىسمى بىلەن باشلايمەن
ئەي <خۇدا > ⁽¹⁾ ، ھىكمەت كۆرسۈتۈپ گۈلگە پۇراق ۋە رەڭ  بەردىڭ ، بۇلبۇلنى چىمەندە يېقىملىق سايرايدىغان قىلدىڭ .
سېنىڭ قۇدرىتىڭدىن راۋاپ ، تەمبۇر ، دۇتتار ، سەتتار ، ئۇد ، قالۇن ۋە چاڭلار نالە قىلىدۇ .
خۇدا ⁽²⁾ ، شەۋقىڭنىڭ چىمەنزارىدا گۈل-چىچەكلەرنى كۈلدۈرگۈچىسەن ؛گۈل ئىشقىدا  بۇلبۇل ، تۇتىلارنى سايراتقۇچى ، يىغلاتقۇچىسەن . لەيلىنىڭ چېچىنى مەجنۇننىڭ كۆڭلىگە سىرتماق قىلغاندەك ، پەرھاتنىڭ قېىنىدىن شېرىننىڭ لېۋىنى قىزارتقاندەك ، ئۇزرا جامالىنىڭ ئوتى ھارارىتىدىن ھامۇقنىڭ  تېنىنى ياش گىرداۋىغا غەرق قىلغاندەك ، زۆھرانىڭ ئىشقىدا تاھىرنى ساندۇققا سېلىپ تارىمدا ئېقىتقاندەك ، يۈسۈپ ھۆسنىدىن ، زۇلەيخا ئىشقىدىن گۈزەل ھىكايە تۈزگەندەك مېنى ئۇ نىگار ئىشقىدا ئەسىر ۋە سەرگەردان  قىل ؛ ئۇ قۇياش ئەتراپىدا مەندەك بىر زەررىنى تاقەتسىز ئاشىق قىل ؛ مەن شۇنداق دەرىجىگە يېتەيكى ، ئۇنىڭ ئىشقىدا تەمبۇرۇمنى قولغا ئالاي ؛ ئۇنىڭ سۆزىنى سېغىنغاندا ئۇنى چالاي ؛ گاھى نەۋائى ^[2] بېيىتلىرىدىن ھەمد <ئاللاغا مەدىيە> ئىلغاپ ، بەزەن لۇتفى ^[2] شېئىرلىرىدىن نەئىت < رەسۇللۇللا تەرىپلەنگەن مىسرالار> يادلاپ ، تەمبۇرۇم سىملىرىغا زەخمەك ئۇراي ؛ ئۇ مېھىر نىگارىم شەۋقىدە باغرىمنىڭ قارا قېنىنى سىيا قىلىپ  ئېزەي ؛ ئۇنىڭ ئىشقىدا چۆل-باياۋاننى كېزەي ؛ سېنى مەدھىيىلەپ بېيىتلەر يازاي ؛ ھەبىبىڭنى تەرىپلەپ شېئىر يازاي .

مۇناجات

ئەي خۇدا ، سەن مېنىڭ مەقسىدىم سەن ،
مېنىڭ ئىبادەت قىلىدىغىنىم سەن ،
مېنىڭ سەجدە قىلىدىغىنىم سەن ،
سەن مېنىڭ مەدەتكارىمسەن .

مەن سېنىڭ ئاسى قولۇڭمەن ،
مەن سېنىڭ گۇناكار قولۇڭمەن ،
مەن غەم ئىلكىدە ئەسىر بولۇپ قالدىم ،
سەن مېنىڭ مەدەتكارىمسەن .

ئەي قەدىمدىن رىسىق بەرگۈچى ،
كېچىرگۈچىسەن، ئەي رەھىم ،
مېنى ھاجەتتىن چىقارغىن، ئەي كەرىم ،
سەن مېنىڭ مەدەتكارىمسەن .

ئىشقىڭنى دىلىمغا كىرگۈزگىن ،
مەن سەتار بىلەن دۇتارنى چالاي ،
مەندە خاتالىق بار، ئەپۇ قىلغىن ،
سەن مېنىڭ مەدەتكارىمسەن .

مەن مۆجىزى تاقەتسىز ئاشىق بولدۇم ،
سەن بىر ئاللاغا يالۋۇردۇم ،
رەھمىڭگە ئىنتىزار بولدۇم ،
سەن مېنىڭ مەدەتكارىمسەن  .

< ئايەتنىڭ مەنىسى > :
<< ماختاش پۈتۈن ئالەمنى تەربىيىلىگۈچى تەڭرىگە خاستۇر ، رەھمەت ۋە تېنىچلىق پۈتۈن پەيغەمبەرلەرنىڭ غۇجىسى <مۇھەممەت> گە ۋە ئۇنىڭ ئائىلە-تاۋابىات ۋە ھەمرالىرىنىڭ ھەممىسىگە بولسۇن ! >>
ھەمد ۋە  نەئىتتىن كېيىنكى سۆز شۇكى ، ئادالەت مەملىكىتىنىڭ ئەڭ كاتتا پادىشاسى ، سەخىلىك كېچىسىنىڭ تولۇن ئېيى ، ئېسىللىق چىمەنزارىنىڭ گۈزەل سەرۋى ، ئۇلۇغلۇق دېڭىزىنىڭ بىردىن-بىر گۆھىرى ، غېرىپ- يېتىملەرنىڭ ئاتىسى، پېقىر-مىسكىنلەرنىڭ يېتاكچىسى ، جەمشىتتەك ^[3]سۆلەتلىك ، سۇلايماندەك ^[4] دۆلەتلىك ، يولۋاستەك غەزەپلىك ، ئىسكەندەردەك ^[5] مەرتىۋىلىك ، خاقان سۈپەت ، دەرۋىش مىجەز ، ۋەتەننىڭ چىرىغى ،  خوتەننىڭ شاھى ئەلىشىر ھېكىم بېگىم ^[6] ھەزرەتلىرى قۇياشىدىن مەندەك بىر ئەرزىمەس غېرىپ-بىچارە ، جۇدالىق دەشتىدە ئاۋارە ، غەم ئىلكىدە ئەسىر ، بارچە ئادەمدىن تۆۋەن<كىشىگە> يەنى موللا نېمەتۇللا ئوغلى  موللا ئىسمەتۇللا مۆجىزىگە بىر يورۇق نۇر چۈشۈپ ، مەندەك بىر زەررىنى پەلەك قۇياشىدىن ئۆتكۈزۈپ شۇنداق يارلىق بولدى : << مۇزىكا-كۈي خوشاللىق ۋە تۇرمۇش ھوزۇرىنىڭ سەۋەپچىسىدۇر ، شۇڭا  پادىشادىن گادايغىچە ، ئەۋلىيادىن خىرىستىيانغىچە ھەممە ئىنسانە بۇ پەندىن شاتلىنىدۇ ، ئەمما ، بۇ پەننىڭ ئالىملىرى ۋە كەشپىياتچىلىرى كىملەر ، ئىخلاسمەن يېتەكچىلىرى كىملەر ، ئۇستىلىرى كىملەر __ بۇنى كۆپ  سازاندىلەر تا ھازىرغىچە بىلمەيدۇ . سەن بولساڭ مۇزىكىنى كەسىپ قىلغانسەن ھەم بېيىت مەملىكىتىنىڭ بۇلبۇلدەك سۇلتانى ، ئەدەبىيات دۆلىتىنىڭ شېرىن سۆزلۈك تۇتىسىدۇرسەن ، شۇنىڭدەك خۇش پۈتۈكچى ۋە  دىلكەش ئېيتقۇچىدۇرسەن . مۇشۇ غېرىپ پەننىڭ كەشپىياتچىلىرى تارىخىدىن بىر رىسالە پۈتۈپ باشقا سازەندىلەرگە يادىكار قىلساڭ قانداق ؟ >> <بۇنىڭ بىلەن> گويا بىر غېرىپ چۆمۈلە ئۈستىگە تاغ يۈكلەندى ،  گويا بىر زەيىپ بىچارە ئۈستىگە ئاسمان يېقىلدى . بۇ بۈيۈك ئەمىرنى ئىجرا قىلغۇدەك قۇۋۋەت <مەندە> يوق ئىدى ! ھەيرەت دېڭىزىغا غەرىق بولۇپ <تۇرغىنىمدا> ، <<دېگىنكى ، ئاللاغا ، ئۇنىڭ ئەلچىسىگە ۋە  ئۆزەڭلەردىن بولغان باشلىقلارغا بوي سۇنۇڭلار>> دېگەن ئۇلۇغ ئايەتنىڭ مەزمونى ئىسىمگە كەلدى-دە بۇ ۋاجىپ ئەمىرنى ئىجراسىز قالدۇرۇشقا چارە تاپالمىدىم . تەۋەككۈلنى تەڭرىمگە قىلىپ ، بۇ ئالى ئەمىرنى بەجا  كەلتۈرۈش ئۈچۈن مۇناسىپ تارخ-تەزكىرىلەرنى يېغىپ ، «تارىخى رەشىدى» <رەشىدى تارىخى> ^[7] ، «تەۋارىخى تەبىرى» <تەبىرى تارىخى> ^[8] ، «تەۋارىخى رەۋزەتۇسسەفا» <ساپالىق باغ تارىخى> ^[9] ، «تەۋارىخى  ھۆكۈما» <دانىشمەنلەر تارىخى> ^[10] ، «تەۋارىخى ئەجەم» <ئەجەم تارىخى> ^[11] ، «تەۋارىخى ئەرەپ» <ئەرەپ تارىخى> ^[12] لەردىن<ئاساس> تاللىدىم ۋە زور ئالىم ، مۇزىكا ئۇستازلىرىدىن فىساغۇرس^[13] ، فارابى^[14] ،  پەھلىۋان مۇھەممەت كۈچتىنگىر ^[15] ، ئەمىر نىزامىددىن ئەلىشىر نەۋايى پىرىمنىڭ بۇ پەن ھەققىدە يازغان كىتاب ۋە رىسالىلىرىدىن پايدىلاندىم . ئاخىر قۇدرىتىمگە لايىق ، قابىلىيىتىمگە مۇۋاپىق بۇ رىسالىنى  يېزىپ ، ئالەم خەلقىغە سوغا قىلدىم . بۇ رىسالىگە «تەۋارىخى مۇسىقىيۇن» <مۇزىكانتلار تارىخى> دەپ ئات قويدۇم .
ئەقىل ئىگىلىرىگە ، چوڭ-كىچىك سازەندىلەرگە، مەرتىۋىلىك ۋە ئادەتتىكى كىشىلەرگە ، شاھ ۋە گادايلارغا نامەلۇم قالمىسۇنكى ، تارىخى رەۋزەتۇسسەفا ۋە تارىخى رەشىدىدە مۇنداق يېزىلغان . نوھ ^[16] ئەلەيھىسسالامنىڭ ئوغلى يافەسنىڭ ^[17] تۈرك ^[18] ئىسىملىك بىر ئوغلى بار ئىدى ، خۇدايىتائاللا ئۇنىڭغا بىر ئوغۇل بەردى . ئۇنىڭ بۇ ئوغلىنىڭ ئىسمىنى خىزىر ^[19] قويدى . بۇ ئوغۇل چوڭ بولغاندا تۈلكە تۇتۇپ ، ئۇنىڭ تېرىسىنى  كىيىم قىلىپ كېيىشنى ، غىزاغا تۇز سېلىپ يېيىشنى ، تەمبۇر ، بەربەت ، ئۇدلارنى ياساپ چېلىشنى كەشپ قىلىپ ئالەم خەلقىغە ئۆگەتتى . ئۇ زاماندا ئاتا-ئانىسى ، بالىلىرى ئۆلگەن كىشىلەر مۇسىبەت ماتىمىدە تەمبۇر  چېلىپ يىغلاپ ، ئاندىن ئۆلۈكنى كۆيدۈرىدىغان قائىدە بار ئىدى . خىزىر يافەس ئەلەيھىسسالامنىڭ نەۋرىسى ئىدى . يەركەن ، خوتەن رايونلىرىنى شۇ خىزىرنىڭ ئەۋلاتلىرى ئاۋات قىلغان . دېمەك بىز يەركەنلىك  ۋە خوتەنلىكلەر خىزىرنىڭ ئەۋلاتلىرىدىن بولۇپ ھىساپلىنىمىز . ئۇ زاماندىن ھازىرغىچە 5850 يىل ئۆتكەن . ئۇ چاغلاردا تەمبۇرغا قوي-ئۆچكىنىڭ ئۈچەي-پەيلىرىدىن تار ئېشىپ سالاتتى .


ئەسكەرتىش : بۇ يەردىكى ۋە باشقا يەرلەردىكى ئۇچلۇق تىرناق <> ئىچىگە ئېلىنغان سۆزلەرنى مۇشۇ كىتابنى نەشىرگە تەييارلىغۇچىلار قوشقان . __ مۇھەرىردىن .
مۇھەرىردىن : بۇ يەردىكى [1] ، [2] ، [3] ، . . . بەلگە ئالدىدىكى ئۇقۇملار يوللانمىنىڭ داۋامىدىكى ئىزاھلاردا چۈشەندۈرۈلىدۇ  .
قېنىق ھەربلەر بىلەن يېزىلغان سۆزلەرنىڭ ھەممىسى ئەسلىي ئەسەردە قىزىل سىيا بىلەن يېزىلغان . بۇ تېمىدا مەن شۇ سۆزلەرنى قىزىل رەڭدە يوللىدىم . ( يۇلدۇزئاي دىن)

داۋاملىق يوللىنىدۇ . . .

مەنبە :  «تەۋارىخىي مۇسىقىييۇن» مىللەتلەر نەشرىياتى 1982-يىل 6-ئاي تۇنجى نەشىرى .
نەشىرگە تەييارلىغۇچى :
ئەنۋەر بايتۇر
خەمىت تۆمۈر

=====================================================
ﻣﻪﺯﻛﯘﺭ ﺗﯧﻤﺎ ﺩﯨﻴﺎﺭﯨﻢ ﻣﯘﻧﺒﯩﺮﯨﮕﻪ ﺗﻪﯞﻩ ، ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺟﺎﻳﻼﺭﺩﺍ رۇخسەتسىز يۆتكەپ ﺋﯩﺸﻠﻪﺗﻤﻪﯓ !

مۇزىكا ئىلمىنىڭ ئىككىنچى پىرى فىساغۇرس بولۇپ ھىساپلىنىدۇ . بۇ كىشى سۈررى^[20] شەھىرىدىن ئىدى . ئۇ ساياھەتچىلىكنى ئىنتايىن ياخشى كۆرەتتى . ئۇ خەلقنى ئىلىم بىلەن شۇغۇللىنىشقا ، ياخشى پەزىلەتلىك بولۇشقا ئۈندەيدىغان ، يامان ئىشلاردىن توسىدىغان كىشى ئىدى . ھەرگىز  ساۋاپ تاما قىلمايتتى ۋە گۇنادىنمۇ قورقمايتتى . بىراق ساۋاپ-جازاغا قايىل ئىدى . شەھەرمۇ-شەھەر يۈرۈپ ئىلىم ئۈگىنەتتى . ئۇنىڭ خوشال بولغىنىنىمۇ ، خاپا بولغىنىنىمۇ بىلگىلى بولمايتتى . ئۇ ، مال-دۇنيا  كىشى ئۈچۈن دوست-دۈشمەننىڭ ئوتتۇرىسىدا تۇرىدىغان نەرسە دەيتى. . . ھەرقاچان ، ھەرجايدا بولسۇن ، ئۇ بار يەردە كىشىلەر بىر مۇھىم ئىشقا دۇچ كەلسە ، ئۇنىڭدىن مەسلىھەت سورايتى . ھازىرقى پەرەڭىستان ئۇ  چاغدا ئەنتاكىيە ^[21] شەھىرى دەپ ئاتىلاتتى ، ئۇ شۇ يەرگە بېرىپ ئۆزى كەشپ قىلغان ساتارىنى چېلىپ شېئىر ئوقۇدى .  بۇ شېئىر <<سەن ئۆزەڭنى تۈزىمەي تۇرۇپ باشقىلارغا نەسىھەت قىلما ؛ ئەيىبىڭنى كۆرسىتىپ بەرگەن كىشىنى دوست بىلىپ قەدىرلە ؛ ئىسىل كىيىملەرنى كىيىپ يۈرگىچە، ئىسىل سۆزلەرنى قىلىپ يۈرۈشنى  ئۆگەن؛ ياخشى سۆزلەرنى قىلالمىساڭ، ياخشى سۆزلەرنى قىلالايدىغان ئادەملەردىن ئۆگەن؛ ئىلىم ئوگۈنۈشتىن نومۇس قىلما، ئىلىمسىزلىكتىن نومۇس قىل؛ ھايۋان تىلسىزلىقتىن جاپا-مۇشەققەتكە ئۇچرايدۇ ، ئىنسان ئۆز  تىلىدىن بالا-مۇسىبەتكە ئۇچرايدۇ>> دېگەن مەزموندا ئىدى . ئەنتاكىيە شەھىرىدە شۇ چاغقىچە شېئىر ، مۇزىكا بولۇپ باقمىغان ئىدى . كىشىلەر 25 ياشلىق بىر يىگىتنىڭ غارايىپ سۆزلەرنى قىلىپ ، ئاجايىپ  نەرسىنى چالغىنىدىن ھوزۇرلىنىپ ئۇنىڭ كەيىڭە كىرىۋالدى ، ئۇ كىشىلەرگە چوڭقۇر مەنىلىك ۋە نەسىھەت خارەكتىرلىق سۆزلەردىن تۈزۈلگەن شېئىرلارنى سەتار بىلەن ئوقۇپ بېرەتتى . بۇ ۋەقە پادىشاھقا  ئاڭلاندى . پادىشاھ دۆلەت ئەربابلىرى بىلەن بىللە چىقىپ ، بۇ ئەھۋالنى كۆرۈپ ، قاتتىق ھەيران بولدى <ھەيرەت قولىنى تەئەجۈپ چىشلىرى بىلەن چىشلىدى> ، ئۇنى ئوردىغا تەكلىپ قىلىپ ئېلىپ كەتتى . شاھ  غىزادىمۇ ، يېتىش-قوپۇشتىمۇ ئۇنىڭدىن ئاجرىمايدىغان بولدى ، ئۇنى پەرزەندىم دەپ ئاتىدى . مۇزىكا ئىلمىنى تارقىتىش ئۈچۈن جاي راسلاپ ، ئەنتاكىيە خەلقىغە بۇ ئىلىمنى ئۆگۈنۈش توغرىلىق بۇيرۇق چۈشۈردى . ئۇ  ئون يىل ئىچىدە 40 مىڭ شاگىرت مۇزىكا ئىلمىدە يېتىشىپ چىقتى . فىساغۇرس پادىشاھدىن روخسەت سوراپ ھىندىستانغا كېلىپ ئىلمىي نۇجۇم <ئاستىرونومىيە> ئۆگەندى ، ھىندىستان خەلقى فىساغۇرستىن  مۇزىكا ئۆگەندى ، جەمشىت ، كەيقىباد ^[22] پادىشاھلاردىن كېيىن ئالەمگە مۇزىكىنىڭ ئۇرۇغىنى سالغان دانا ئالىم فىساغۇرس بولۇپ ھىسابلىنىدۇ . ئۇ ھىندىستاندىن يېنىپ مىسىرغا بېرىپ سېھىرگەرلەردىن سېھىر  ئىلمى بىلەن 3 خىل يېزىق ئۆگەندى . ئۆتكۈنچى دۇنيادىن مەڭگۈلۈك دۇنياغا سەپەر قىلىش ۋاقتىدا ، 500 شاگىرتى بار ئىدى . پىشقەدەم تالىپلىرىدىن بىرى <<بىز <سىزدىن كېيىن قالغاندا> قانداق ئىش  تۇتىشىمىز كېرەك ؟ دەپ سورىغاندا ، ئۇ<<خالايىققا پايدىسى تەگمەيدىغان سۆز ۋە ھەرىكەتلەرنى قىلماڭلار>> دەپ كۆز يۇمدى . ئۇ ھەزرىتى ئىسكەندەرنىڭ ۋاپاتىدىن بىر يىل كېيىن ۋاپات بولدى . 93 يىل ئۆمۈر  كۆردى . كىشىلەرنىڭ قۇدرىتى يېتمىگەن ئىشلارنى قىلىپ بېرىشنى ، مۇھتاجلارغا ساخاۋەت قىلىشنى ياخشى كۆرەتتى .

ئۈچىنچى پىرى ئالتاينىڭ بالاساغۇن ^[23] دېگەن يېرىدە ئۆتكەن مەۋلانە شەيخ ئەبۇ نەسىر فارابىدۇر . بۇ ئەزىز ھەزرىتى ئىمام مۇھەممەت غەززالى ^[24] ھەزرىتى ئىمام پەخرى رازىلاردىن ^[25]   ئارتۇق كامالەت تاپقان ، دىننىي ئىلىملەردە يوقۇرى سەۋىيەگە يەتكەن ، پەننى ئىلىملەردە ئىبنى سىنادىنمۇ ^[26] ئۈستۈن ئىدىكى ، شەرىئەت ئىلمى ، تەرىقەت ئىلمى ، تەفسىر <قۇرئاننىڭ شەرھى> ، ھەدىس ، تىۋىپلىق ، پەلسەپە ، ئىدىئولوگىيە ، ئەدەبىيات ھەتتا شاھمات ، نەرد ئويۇنلىرىغىچە  بىلمەيدىغىنى يوق ئىدى . جۈملىدىن مۇزىكا ئىلمىدىمۇ ناھايىتى يېتىلگەن ئىدى . قالۇننى ئۆز قولى بىلەن ياساپ ، سىم تارتىپ چالغان ۋە سازەندە شاگىرتلىرىغا ئۆگەتكەن ئىدى . راك ، ئۇشاق مۇقاملىرىنى ۋە  ئۇشاقنىڭ مەرغۇللىرىنى ئىجات قىلىپ ئالەمگە يايغان ھەم شاگىرتلىرىغا ئۆگەتكەن ئىدى . ھازىرمۇ ھەممە سازەندىلەرگە مەلۇم بولغان ئۆزھال مۇقامىنى ۋە ئۇنىڭ بىرىنچى ، ئىككىنچى ، ئۈچىنچى مەرغۇللىرىنى  كەشپ قىلغان ئىدى .«رىسالەئى مۇغەننىيۇن» <سازەندىلەر رىسالىسى> دېگەن كىتابىدا <<مۇزىكىنىڭ تىلسىز مۇڭلىرى ئىنساننىڭ روھىغا مەنىۋى ئوتنى تۇتاشتۇرغۇچى ئامىلدۇر . ئەگەر ئۇنىڭغا شېئىر <تېكست> قوشۇلسا ، بۇ مۇڭنىڭ نىمە ئىكەنلىگى مەلۇم بولىدۇ>> دەپ ئېيتقان ۋە يەنە <<يۈز يىل ئىبادەت قىلىپ ئالالمىغان پەيزىنى مېنىڭ قالۇنۇمنىڭ سىملىرىدىن ئالغايسىزلەر>> دېگەن . بۇ ئەزىز تۈرلۈك ئىلىملەر  ھەققىدە 114 پارچە كىتاپ يازغان . بۇ كىتاپلارنىڭ بىرى «رىسالەئى مۇغەننىيۇن» دۇر . لېكىن بۇ كىتاب ھازىرغىچە ئەرەپچىدۇر . مۇشۇ رىسالىنى تامام قىلىپ بولغاندىن كېيىن كۈچۈمنىڭ يېتىشىچە ۋاقتىمنىڭ بارىچە شۇ كىتاپنى تۈركچىگە تەرجىمە قىلىشنى نىيەت قىلىۋاتىمەن . خۇدايىم بۇيرۇسا .
بۇ پەننىڭ تۆتىنچى دەرىجىلىك پىرى مەۋلانە ئەلى ھەزرەتلىرىدۇر^[27] . ئۇ خۇراساننىڭ^[28] شابۇك دېگەن يېرىدىن ئىدى . ئۇ بۇ پەندە ئۆز ئەسىرىنىڭ تەڭداشسىزى ئىدى ، ئۇ بۇ پەن ھەققىدە «ئەسلۇلۋەسىل» < ۋەسىللەرنىڭ نېگىزى> ئاتلىق بىر كىتاب يازغان ، كېيىن «مۇرتاز» <نەپسىدىن كەچكۈچى> يەنە بىر كىتاب يازغان ئىدى . نەغمىچىلەر ئىچىدە مەشھۇر بولۇپ كېلىۋاتقان چۆل ئىراق مۇقامىنى شۇ كىشى ھەج  سەپىرىدە ئىراق چۆلىدىن ئۆتۈپ كېتىۋېتىپ ئىجاد قىلىپ ، شۇ نام بىلەن ئاتىغان . دۇتارنىمۇ شۇ كىشى كەشپ قىلغان . ئۇ شېئىر يېزىش ۋە مۇزىكا ئۆگىتىشتىمۇ ئۆز زامانىنىڭ تەڭداشسىزى ئىدى . ئۇ باشقا  ئىلىملەر بويىچىمۇ ناھايىتى چوڭقۇر مەنىلىك ياخشى كىتاپلارنى يازغان . ئاخىرقى ئۆمرىدە ئەپيۇننى كۆپ ئىستىمال قىلغان سەۋەپتىن ئەقلىنى يوقۇتۇپ ۋاپات بولغان .
بەشىنچى پىرى خۇجە شاھابىدىن^[29]   بولۇپ ، بۇ پەندە ئۆز ئەسىرى بويىچە بىردىن-بىر ئىدى ، ئۇ بۇ پەن بويىچە  200دىن ئارتۇق شاگىرت يېتىشتۈردى ھەم رىسالە يازدى . 
ئالتىنچى پىرى ئابدۇللا مەرۋارىت^[30]   ھەزرەتلىرى بولۇپ ، سەمەرقەنتتىن ئىدى . بۇ ئەزىزمۇ بۇ پەننىڭ ئۇستازلىرىدىن ھىساپلىناتتى. بۇ پەن ھەققىدە نۇرغۇنلىغان ياخشى رىسالىلەرنى يازغان ھەم 100 دىن  ئارتۇق شاگىرت چىقارغان ئىدى . ئۆز زامانىسىدا ناھايىتى داڭلىق مۇزىكىچىلاردىن بولغان ئىدى . ھىجرىيە 881-يىلى<مىلادى 1476-يىلى> ھىسار ۋىلايىتىدە^[31]   دەپنە قىلىندى .
يەتتىنچى پىرى مەۋلانە نۇرىددىن ئابدۇراخمان جامى^[32] ئىدى . بۇ ئەزىزنىڭ خىسلەت-پەزىلەتلىرى خىلمۇ-خىل كىتاپلاردا تەرىپلەنگەن . ئۇنىڭ قانچىلىك قابىلىيەتلىك ئىكەنلىكىنى شۇنىڭدىن كۆرگىلى  بولىدۇكى ، ئۇ ئەمىر نىزامىدىن ئەلىشىر نەۋايىدەك ئالىمغا ھەممە ئىلىم ۋە ئەمەللەر بويىچە ئۇستاز بولغان . نەۋايىدەك زاتنىڭ ئۇنى ئۇستازىم ، پىرىم دېگەنلىكى ئۇنىڭ سۈپەت ۋە تەرىپى ئۈچۈن يېتەرلىكتۇر . نەۋائىي  ھەزرەتلىرى ئۆز «خەمسە» سىدە بەش جايدا بۇ ئەزىز ئۈستىدە توختالغان بولۇپ ، نىمە دەپ تەرىپلىگەنلىگىنى ئۆزەڭلار كۆرىۋالساڭلار بولىدۇ . بۇ ئەزىز ھەممە ئىلىمدە ھەزرىتى فارابىدەك ماھىر ئىدى . ئۇنىڭ  شائىر ھەم ئالىم بولغىنىدىن مەپتۇنلىغى تېخىمۇ كۈچلۈك ئىدى . تەمبۇر ، سەتار ، قالۇن قاتارلىق بارلىق سازنى ئۆز قولى بىلەن چالاتتى. ئەجەم دېگەن بىر مۇقامنى ھەم ئۇنىڭ ئىككى مەرغۇلىنى ئىجات قىلدى .  نۇرغۇن شاگىرتلارنى مۇزىكا ئىلمىگە مۇكەممەل قىلىپ چىقاردى . بۇ پەن ھەققىدە «رىسالەئى دەۋۋار»< دەۋر قىلغۇچى رىسالە> ناملىق بىر كىتاب يازدى . ھەزرىتى ئەلىشىر نەۋائىمۇ بۇ پەننى ھەزرىتى  جامىدىن ئۆگەندى . ھەزرىتى جامى 898-ھىجرىيەدە<مىلادى 1492-1493-يىلى> 79 يېشىدا خۇراساننىڭ ھىرات^[33]   شەھىرىدە ۋاپات بولدى .
سەككىزىنچى پىرى ھەزرىتى ئەمىر نىزامىدىن ئەلىشىر نەۋائىدۇر . بۇ ئەزىزنىڭ ھەممە پەزىل-شاراپەتلىرى ئۆزى يازغان شېئىر كىتابلىرىدىن ئايان بولىدۇ . مەن ئۇنىڭ «كۇللىيات» ، «چاھار دىۋان» لىرىدىن ، «خەمسە» سىدىن ھەم بۇلاردىن باشقا ئىلگىرى كېيىن ، ئاز-كۆپ بولۇپ ، پۈتكەن 36 پارچە كىتابىدىن بەھرىمان بولۇپ ، ئۇنىڭ خىسلەت ۋە ئىشقى مۇھەببىتىدىن خەۋەردار بولدۇم . ئۇ مۇشۇنداق  قىممەتلىك ئىلىملەرنىڭ ئۈستىگە يەنە ئۆزىنىڭ پىر ئۇستازى بولغان ھەزرىتى جامىدىن مۇزىكا ئىلمىنى ياخشى ئۆگەندى . ھەر كېچىسى سەتار ياكى تەمبۇر چېلىپ ، ئۆزى يازغان غەزەللەر بىلەن ھەمىد ئېيتىپ  بىھۇش بولۇپ كېتەتتى . نەۋا دېگەن بىر مۇقامنى ئىجات قىلىپ ئالەمگە تارقاتتى . بۇ ئەزىز ھىجرىيە 843-يىلى<مىلادى 1439-يىلى> 6-ئايدا دۇنياغا كېلىپ ، 63 يىل ئۆمۈر كۆرۈپ ، 63 پارچە كىتاب  يېزىپ ، ھىجرىيە 906-يىلى<مىلادى 1500-يىلى> ھىرات شەھىرىدە سەكتە<مېڭىگە قان چۈشۈش> كېسىلى بىلەن ۋاپات بولدى .
توققۇزىنچى پىرى ئۇستاز مۇھەممەت خارازىمى^[34] بولۇپ ، ئۆز ئەسىرىدە مۇزىكا پەنى بويىچە كۆپ تىرىشچانلىق ۋە ماھارەتلەر كۆسەتتى . 200200 دىن كۆپرەك شاگىرتنى يېتىلگەن ئۇستازلاردىن قىلىپ چىقاردى .  بۇ پەننىڭ چوڭقۇر سىرلىرى ھەققىدە رىسالە يازدى . ھىجرىيە 852-يىلى <مىلادى 1448-يىلى> ۋاپات بولدى .
ئونىنچى پىرى مەۋلانە نەمان سەمەرقەندىدۇر^[35] بۇ ئەزىز ئۇستا قارى بولۇپ ، 500 كىشى نۆۋەت بىلەن ئۇنىڭدا قۇرئان ياد ئالغان ئىدى . ئۇ شۇنداقلا ناھايىتى ئۇستا ناخشىچى ھەم دىلكەش چالغۇچى ئىدى . ئالىملار  سۆھبىتى ۋە ماشايىخلار ئولتۇرۇشلىرىدا ساز چېلىپ ناخشا ئېيتاتتى . بىر كۈنى سەمەرقەند ئالىملىرى ئولتۇرىشىدا مەۋلانە شەمشىددىن تەبرىزنىڭ ^[36] غەزەللىرىنى ئوقۇپ سەتارنى سايراتتى . ئالىملار بىردىن  باشلىرىنى تۆۋەن قىلىپ ئويغا چۆمۈپ كەتتى ، ئون نەچچە كىشى بىھۇش بولدى ، مەۋلانە ئەلى ھەزرەتلىرى بىھۇش بولغىنىچە شۇ ئولتۇرۇشتا ئالەمدىن كەتتى . بۇ خەۋەر ھەممە ياققا تارقىلىپ كەتتى ، پادىش ئاڭلاپ ، بۇ  ئەزىزنى زىندانغا ھۆكۈم قىلدى . ئۇ 5 يىل زىنداندا يېتىپ ھىجرىيە 865-يىلى <مىلادى 1461-يىلى> ۋاپات بولدى . بۇ ئەزىزنىڭ تەربىيىسىدە 300دىن ئارتۇق نەغمىچى مۇزىكا ئىلمىدە كامالەتكە  يەتكەن ئىدى . بىرنەچچە يۈز كىشى شەرىئەت ئىلمىدە ئالىم بولدى ، نەچچە مىڭ سوپىلىرى بار ئىدى . ئۇ تەرىقەتى چەشتىيە^[37] ماشايىخلىرىدىن ئىدى . مۇزىكىنىڭ تەرىقەت ئەھلىگە بەخش ئەتكەن  نەتىجىلىرى توغرىسىدا«مىئىراجۇسسالىكىن»<سوپىلىق يولىنى تۇتقۇچىلارنىڭ شوتىسى> ناملىق بىر كىتاب يازغان ئىدى .
ئون بىرىنچى پىرى مەۋلانە ساھىپ بەلخى^[38] ھەزرەتلىرىدۇر . بۇ ئەزىز مۇدەررىس ئىدى ، بەش- ئالتە يۈز تالىپ ئۇنىڭ تەربىيىسىدە كامالەتكە يەتكەن ئىدى . ئۇ تەمبۇرنى سېھىرلىك بىر تەرىزدە سۆزلىتەتتى .  بابۇر شاھ^[39] ئۇنىڭدىن بىر دەممۇ ئايرىلمايتتى . كېيىن ئۇ مۇدەررىسلىكتىن بوشىنىپ زاھىرىددىن بابۇر ھوزۇرىدا قالدى . بىر كۈنى كابۇل^[40]   شەھرىدىكى بىر باغدا شاھانە ئولتۇرۇش ئويۇشتۇرۇلۇپ ، ئۇلۇغ زاتلار ،  ئەمىر-ۋەزىرلەر ، ئۆلىما ۋە ئەۋلىيالارنىڭ ھەممىسى يېغىلدى . تۈرلۈك-تۈرلۈك تائاملار تارتىلىپ ، داستىخان يېغىلغاندىن كېيىن ، بابۇر شاھ مۇزىكىغا ئىشارەت قىلغان ئىدى ، بۇ ئەزىز تەمبۇرىنى قولىغا ئېلىپ ، چۆل  ئىراق مۇقامىغا چېلىشقا باشلىدى ، مۇزىكا ئىككىنچى ئەۋجىدىن ئۆتۈپ ئۈچىنچى ئەۋجىگە يەتكەندە بىر بۇلبۇل كېلىپ تەمبۇرنىڭ قۇلىغىغا قونىۋېلىپ سايراشقا باشلىدى . مەجلىس ئەھلى چۇقان-سۈرەن كۆتۈرۈشتى ،  بىرمۇنچە كىشىلەر يىغلاپ بىھۇش بولۇپ يۇمۇلىنىشقا باشلىدى . بۇلبۇل يىراقتىن ئۇچۇپ كېلىپ تەمبۇرغا ئۆزىنى ئۇرۇشقا باشلىدى ۋە يەتتە-سەككىز قېتىم ئۆزىنى تەمبۇرغا ئۇرغاندىن كېيىن يەرگە چۈشۈپ ئۆلدى .  بەك تەسىرلىنىپ كەتكەن مەۋلانە تەمبۇرنى تاشلاپ يىغلىغىنىچە بىھۇش بولدى . بىر ئازدىن كېيىن بىھۇشلارغا گۇلاپلار سېپىلدى ، شاتلىق شارابلىرى ئىچۈرۈلدى ، بىھۇشلار ھۇشىغا كەلدى ، لېكىن مەۋلانە ساھىپ  بەلھى ھۇشىغا كېلەلمىدى ، ھېكىملەر ھەرقانچە قارە-تەدبىر قىلىشقان بولسىمۇ پايدا چىقمىدى . شۇنداق قىلىپ ، مەۋلانە ھىجرىيە 844-يىلى<مىلادى 1440-يىلى> ئالەمدىن كەتتى . بابۇر شاھ يازغان« ئەسرارى مۇسىقى»<مۇزىكىنىڭ سىرى> ناملىق رىسالىدە بۇ قىسسە ئالاھىدە تەپسىلى بايان قىلىنغان .
ئون ئىككىنچى پىرى شەيخ سەفايى سەمەرقەندى^[41] ھەزرەتلىرىدۇر . بۇ ئەزىز بىلمەيدىغان مۇقام ئاھاڭلىرى ، بۇ ئەزىز چالالمايدىغان چالغۇ ئەسۋاپلىرى يوق دىسىمۇ بولىدۇ . بۇ پەن بويىچە ئىككى يۈزدىن ئارتۇق  شاگىرتنى ماھىر قىلىپ چىقاردى . «نەشائەتى مۇسىقى» <مۇزىكىنىڭ ئۈنۈمى>ناملىق بىر رىسالە يازدى ، بىر قانچە تۈرلۈك ناخشا-غەزەللەرنى ئىجات قىلدى . ھىجرىيە 869-يىلى<مىلادى 1464 -1465-يىلى> 56 يېشىدا پالەچ كېسىلى بىلەن ۋاپات بولدى .
بۇ پەننىڭ ئون ئۈچىنچى پىرى قىدىرخان يەركەندىدۇر^[42]   . بۇ پەندە بۇ ئەزىزدەك ماھارەت كۆرسەتكەن ئۇستاز ئاز . بۇ ئەزىز كۆپرەك ئەمىر نىزامىدىن ئەلىشىر نەۋائى ھەزرەتلىرىنىڭ غەزەللىرىنى ئاھاڭغا سېلىپ  ئېيتاتتى . ئالەم ئۆتۈپ ئۇنىڭدەك خۇش ئاۋاز ئادەم بولمىغان دىيىشكە بولىدۇ . ئىراقتىن ، ئىراندىن ، تەبرىزدىن^[43] ، خارازم ، سەمەرقەند ، ئەنجان ، ئىستامبۇل^[44] ، كەشمىر ، بەلخ^[45]   ، شىراز^[46]   قاتارلىق يىراق شەھەرلەردىن  مۇزىكا ئۆگۈنۈشكە كەلگەن شاگىرتلىرى بار ئىدى . راۋاپنى ۋە ھەشتتار < 8 تارلىق بىر خىل چالغۇ> نى بۇ ئەزىز كەشپ قىلدى . ئۇ يەنە شائىر ئىدى ، «دىۋان قىدىرى» <قىدىرخان شېئىرلىرى توپلىمى> بار  ئىدى . ئۇنىڭدىن باشقا ، ئۇ ئۆزىنىڭ مۇزىكا ئىلمى ھەققىدىكى رىسالىلىرىدە چوڭقۇر مەنىلىك پىكىرلەرنى ئوتتۇرىغا قويغان ئىدى . جەندە-كۇلا كېيىپ يۈرەتتى . داڭلىق سۇلتان ئابدۇرىشىتخان^[47] غىزادىمۇ ، يېتىپ-قوپۇشتىمۇ قىدىرخاندىن ئاجرىمايتتى . قىدىرخان ۋىسال ناملىق بىر مۇقامنى ئىجات قىلىپ شاگىرتلىرىغا ئۆگەتتى . ئۇ ئابدۇرىشىتخان پادىشادىن ئىككى يىل كېيىن ئالەمدىن كەتتى .

ئەسكەرتىش : بۇ يەردىكى ۋە باشقا يەرلەردىكى ئۇچلۇق تىرناق <> ئىچىگە ئېلىنغان سۆزلەرنى مۇشۇ كىتابنى نەشىرگە تەييارلىغۇچىلار قوشقان . __ مۇھەرىردىن .
مۇھەرىردىن : بۇ يەردىكى [1] ، [2] ، [3] ، . . . بەلگە ئالدىدىكى ئۇقۇملار يوللانمىنىڭ داۋامىدىكى ئىزاھلاردا چۈشەندۈرۈلىدۇ  .
قېنىق ھەربلەر بىلەن يېزىلغان سۆزلەرنىڭ ھەممىسى ئەسلىي ئەسەردە قىزىل سىيا بىلەن يېزىلغان . بۇ تېمىدا مەن شۇ سۆزلەرنى قىزىل رەڭدە يوللىدىم . ( يۇلدۇزئاي دىن)

داۋاملىق يوللىنىدۇ . . .

مەنبە :  «تەۋارىخىي مۇسىقىييۇن» مىللەتلەر نەشرىياتى 1982-يىل 6-ئاي تۇنجى نەشىرى .
نەشىرگە تەييارلىغۇچى :
ئەنۋەر بايتۇر
خەمىت تۆمۈر

=====================================================
ﻣﻪﺯﻛﯘﺭ ﺗﯧﻤﺎ ﺩﯨﻴﺎﺭﯨﻢ ﻣﯘﻧﺒﯩﺮﯨﮕﻪ ﺗﻪﯞﻩ ، ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺟﺎﻳﻼﺭﺩﺍ رۇخسەتسىز يۆتكەپ ﺋﯩﺸﻠﻪﺗﻤﻪﯓ !

بۇ پەننىڭ ئون تۆتىنچى پىرى ھەزرىتى پەھلىۋان مۇھەممەت كۈشتىنگىردۇر. خۇدايىتائاللا ئۆز ئۈستۈنلۈگى ۋە كارامىتى بىلەن بۇ كىشىگە شۇنداق بىر قابىلىيەت ئاتا قىلغان ئىدىكى، ئۇ ھەم ئۇلۇغ ئۆلىما ھەم ئەڭ كاتتا  ئەۋلىيا ھەم زەبەردەست پەھلىۋان ئىدى. مىڭ يىللار ئۆتۈپ ئۇنىڭدەك پەھلىۋان چىقمىغان . ئۇ ھەم شائىر ھەم نەغمىچى ھەم زور باي ئىدى ، شۇنىڭغا مۇۋاپىق ئۇنىڭدەك خۇش خۇلۇق ، خۇش سۆز ئادەم يوق ئىدى .  ئۇ يوقۇرىدا ئىسمى ئېيتىلغان ئۇلۇغ ئۇستازلار باراۋىرىدە مۇزىكا ئىلمى ھەققىدە ئەسەرلەر يازدى ، پائالىيەتلەر ئېلىپ باردى ، تۈرلۈك-تۈرلۈك ناخشا ، سۆز ، ئاھاڭلار ئىجات قىلدى . ئۇ ئىشلىگەن مۇقام كۈيلىرىنىڭ بىرى  چاھارزەرپ بولۇپ ، ھەممە ئۇستازلارنىڭ كۈيلىرىدىن ياخشى ھەم يېقىملىق بولغان ۋە تېزلا داڭ چىقارغان ئىدى . مەشھۇر ئىجادىي مۇقاملىرىنىڭ بىرى چاھارزەرپ ، بىرى چاھارگاھ مۇقامى ئىدى . چاھارگاھقا  مەۋلانە تۇتى^[48]ئەلەيھىررەھىمنىڭ مۇنۇ غەزىلىنى سالغان ئىدى ( باشلانما بېيىتنىڭ مەنىسى)  :

ئەي ساقى ، ئەجەپكى ئەتىنىڭ دەھشەتلىك ئىشلىرى نامەلۇم كېتىۋاتىدۇ .
بۈگۈن ئۆزىمىزنى خۇش تۇتايلى، ئەتىنى كىم بىلىدۇ .
بۇ مىربۈزرۈك تىرمىزى^[49]نامىغا باغلىنىپ تولىمۇ مۇۋاپىق ئىش بولغان ، شۇڭا خۇراسان مەملىكىتىدە ، ئىراق ، سەمەرقەند ۋە يەركەن خانلىقى ئىچىدە بۇنى بىلمەيدىغان نەغمىچى يوق . يەنە بىرى دۇگاھ مۇقامى  بولۇپ ، بۇنىڭغا مىرخىسرو دېھلىۋىنىڭ^[50]مۇنۇ شېئىرىنى سالغان ئىدى (شېئىر) :

ئەي سېنىڭ مەڭزىڭنىڭ نۇرىدىن ھەر بىر ئۆي يورۇپ كەتتى ،
سېنىڭ چېچىڭنىڭ ھەر بىر بۈدرىسى ئۈچۈن بىر كۆڭۈل ۋەيرانە ۋە ئەسىردۇر .

بۇ بابۇر سۇلتان نامىغا باغلىنىپ تولىمۇ تەسىرلىك ھەم مۇۋاپىق مۇقام بولغان . يەنە پەنجىگاھ مۇقامىنى ئىجات قىلىپ ، ئۇنىڭغا ھەزرىتى مەۋلانە كاتىبىنىڭ^[51]بىر شېئىرىنى سالغان ئىدىكى ، ئۇنى ئاڭلىغان كىشى  ھوزۇرلىناتتى . بۇ مۇقام ئەجەم ، مۇۋەرە ئۇننەھرى^[52]  شەھەرلىرىدە مەشھۇر بولدى . مەۋلانە كاتىبىنىڭ بۇ شېئىرىنىڭ باشلانما بېيىتى مۇنداق (مەنىسى) :

سېنىڭ رەڭگىڭ بەزىدە ئادەم ئۆلتۈرىدىغانلار قىياپىتىگە كىرىپ قالىدۇ ،
بىر تەلەپنىڭ گۇۋاچىلىغى ئۈچۈن يۈز شاھىت كېلىدۇ .

ئۇ بۇ شېئىرنى سېلىشتا ئۇنىڭ مۇنۇ چۈشۈرگە بېيىتىنى كۆزلىگەن ئىدى (مەنىسى) :

كاتىبىدەك ئاخشىمى غەم قىلساڭ ، تاڭدا ئۈمۈت قىل ،
بۇ دۆلەتكە سۇلتان ئەبۇ سەئىد كەلدى .

بۇ سۇلتان ئەبۇ سەئىت مىرزا ^[53] نامىغا باغلىنىپ بەكمۇ كۆڭۈلدىكىدەك ئىش بولغان ۋە شۇنىڭ بىلەن خەلقى ئالەم ئىچىدە شۆھرەت تۇتقان . بۇ ئەزىزى بۇلاردىن باشقا يەنە بىھېساپ غەزەل ، مۇقام ، ئاھاڭلار ئىجات  قىلدى ، مەشھۇرلىرى مۇشاۋىرەك ، بايادەك ۋە يوقۇرىدا ئېيتىلغان چاھارزەرپ ، دۇگاھ ، سىگاھ ، چاھارگاھ ، پەنجىگاھلار بولۇپ ، غەرپ ۋە شەرق ئوتتۇرىسىدا مەشھۇردۇر ، ھەممىسىنى بۇ قىسقا رىسالىگە سىغدۇرۇش  مۇمكىن ئەمەس . بۇ ئەزىز ئاۋال بابۇر شاھنىڭ ھوزۇرىدا خىزمەت قىلدى ، كېيىن مىرزا ئەبۇ سەئىدنىڭ بەرگاھىدا يوقۇرى ئورۇن تۇتتى ، ئۇنىڭدىن كېيىن سۇلتان ساھىپ قىران ھۈسەيىن باھادىرخاننىڭ ^[54] دەرگاھىدا  مەھرەم بولدى ، بۇ ئەزىزنىڭ ئۇلۇغلىقىنى شۇ يەردىن كۆرۈشكە بولىدۇكى ، ئۇ ئەمىر نىزامىدىن ئەلىشىر نەۋائى ھەزرەتلىرىدەك ئالىجاناپ زات بىلەن 40 يىل ھەمسۆھبەت ، دوست بولۇپ ئۆتتى . ئەگەر بۇ  كىشىنىڭ تەبىيىتىدە زەررىچە ئەيىپ بولسا ئىدى، نەۋايى ئۇنى دوستلۇققا قوبۇل قىلمىغان بولار ئىدى. ئەكسىچە ، نەۋائى : <<مەن پەھلىۋان مۇھەممەت كۈشتىنگىر بىلەن 40 يىل ھەمسۆھبەت بولدۇم ، بۇ جەرياندا  كۆڭلۈم مالال بولغۇدەك ھىچقانداق ئىش ئۆتۈلمىدى ، بەلكى دوستلۇق مۇھەببىتىمىز كۈندىن-كۈنگە ئېشىپ باردى>> دەپ يازغان . مانا بۇنىڭدىن ئۇ ئەزىزنىڭ خۇي-پەيلىنىڭ نەۋايىغا ناھايىتى يارىغانلىقىنى كۆرگىلى  بولىدۇ . نەۋايىنىڭ قىممەتلىك ۋاقتىنى سەرپ قىلىپ، بۇ ئەزىزنى تەرىپلەپ تارىخ، ھىكايە يازغانلىقى بۇ ئەزىزگە بېرىلگەن ئەڭ يوقۇرى باھا بولۇپ ھىساپلىنىدۇ . بۇ ئەزىز شېئىرىي مۇئەمما <مەنىسى  يوشۇرۇن شېئىر> ئىلمىدە دەۋرىنىڭ يىگانىسى ، زاماننىڭ نادىرى ئىدى . بۇ پەن توغرىسىدا نۇرغۇن كىتاپلار يازدى . شۇ زاماندىكى شائىرلارنىڭ يۈزدىن بىرىدە مۇنداق قابىلىيەت يوق ئىدى . شائىرلار  ھەرقانداق شېئىر يازسا ، پەھلىۋانغا كۆرسىتىپ ، ئۇنىڭ پىكرىنى قوبۇل قىلاتتى . ئۇنىڭ بۇ پەندىكى سەمىمىيىتىنى ئۇنىڭ كۈشتىنگىر تەخەللۇسى بىلەن يازغان بىر شېئىرىنىڭ مۇنۇ باشلانما بېيىتىدىن كۆرگىلى  بولىدۇ (مەنىسى) :

مەن ئۇنىڭغا : ئىشقى ئالىمىڭدە مېنىڭ ئىشىم غەم يېيىشتۇر ، دىدىم .

ئۇ ھىراتتىكى بىر چوڭ يولنىڭ بويىغا 5 مىڭ كىشىلىك ئۆي-باغلاردىن تەركىپ تاپقان زور بىر ئىمارەت سالدۇردى ، بۇ بىر مۇساپىرخانا بولۇپ ، ئۇنىڭغا <<نىمەتى ئابات>> دەپ نام بەردى . پېقىرلار ،  دەرۋىشلەر ، مۇساپىرلار ۋە يولۇچىلار كېلىپ بىر ئاي ، ئىككى ئاي ھەتتا بىر يىل ، ئىككى يىل تۇرۇپ قالاتتى . ئۇنىڭغا ھەر كۈنى ئۈچ تۈرلۈك ئالى تاماق بېرىلەتتى ، ئۇلاقلىرىغا ئارپا-پىچان تەييار ئىدى . كاتتا-كىچىك  ھىرات خەلقى <<نىمەتى ئابات>> تىن تاماق يەيتتى ، پېقىرلاردىن باشقا بايلار ، شاھزادىلەر ، ۋەزىرلەرمۇ تاماق يەيتتى ، ھەتتا سۇلتان ھۈسەيىن باھادىرخانغىمۇ تەييار بولغان تاماقتىن ھەر كۈنى ئۈچ قېتىم يەتكۈزىلەتتى .  تەرەپ-تەرەپتىن كەلگەن ماشايىخ ۋە ئۆلىمالار ھەزرىتى پەھلىۋاندىن تەلىم ئېلىپ بەش-ئون يىل تۇرۇپ قالاتتى . ئۇ سېخىلىكتە ھاتەم تەيدىنمۇ ^[55]ئېشىپ كېتەتتى . ئۇ ھەزرىتى جامى بىلەن يېقىن ئۆتەتتى ، تەسەۋۋۇفتا  ئۇنىڭدىن مەخسۇس ئىلتىپاتلار كۆرگەن ئىدى. ئاللاتائاللا بىر قەترە خۇندىن تۆرەلگەن بەندىسىگە شۇنچىلىك كامالەت ۋە قابىلىيەت ئاتا قىلغان ئىدىكى ، ئۇ بىردىن-بىر ياراتقۇچىغا يۈز مىڭ ھەمدۇ-سانا ئوقۇش  كېرەك! بۇ ئەزىز پادىشادىن گادايغىچە دوست تۇتمايدىغان ئادەم يوق ئىدى . ھەرقانداق كىشى ئۇنىڭ بىلەن مۇئامىلە قىلسا ، پەھلىۋاننىڭ مەندىن يېقىن دوستى يوق ، دەپ ئويلاپ قالاتتى . مىڭ-مىڭلىغان كىشىلەر بۇ  ئەزىزنىڭ قولىدا قۇرئان ياد ئالدى . شەرىئەت ئىلمىنى ئۆگۈنۈپ ئالىم بولدى . ئۇ ھەربى ئىلىمدە سۇلتان ھۈسەيىن باھادىرخاننىڭ پۈتۈن قوشۇنىغا ئۇستاز ئىدى . ئۇ ، شائىرلارنىڭمۇ ئۇستازى ئىدى . مۇزىكا  ئىلمىدىمۇ ھەرخىل مۇقاملارنى ۋە مىڭلىغان شاگىرتلارنى يادىكار قىلدى . تەرىقەتتە ھەرخىل ئۇلۇغ شەيخ ۋە ھۆرمەتلىك ئەۋلىيالارنىڭ پىرى ئىدى . شۇ زاماندا دۇنيا بويىچە ئۇنىڭدەك باي يوق ئىدى . ھۈسەيىن  باھادىرخان ئۇنىڭسىز ئولتۇرۇش ئۆتكۈزمەيتتى ، ئۇنىڭ مەسلىھەتىسىز ئىش قىلمايتتى . پەھلىۋان بىر كۈنى تۇيۇقسىزدىن بۇھۇش بولۇپ يېقىلغىنىچە ئالەمدىن كەتتى . پادىشادىن گادايغىچە پۈتۈن خۇراسان خەلقى  ھازىدار بولۇپ ، گويا قىيامەت قايىم بولغاندەك بىر ئەھۋال يۈز بەردى . ئۆزى ھايات ۋاقتىدا راسلاپ قويغان ۋە ھەر كېچىسى كىرىپ ئىستىقامەت قىلىپ كەلگەن <<نىمەتى ئابات>> تىكى يەرلىكىگە ھىجرىيە  899-يىلى<مىلادى 1443-1444-يىلى> دەپنە قىلىندى .<ئايەتنىڭ مەنىسى> <<بىز ئاللانىڭ، ئاللا تەرەپكىلا قايتىمىز>> .
ئون بەشىنچى پىرى ھەزرىتى مەۋلانە لۇتفىدۇر . بۇ ئەزىز مۇشۇ موغلىستاندىن^[56] ئىدى ، ئۇ ئالىملىقتا ھەزرىتى ئەبۇ نەسىر فارابىدەك ، ھېكىملىقتا ھەزرىتى ئىبنى سىنادەك، شائىرلىقتا ھەزرىتى ئەمىر ئەلىشىر  نەۋائىدەك ، نەغمىچىلىكتە قىدىرخاندەك ئىدى . بۇ ئەزىز بىلمەيدىغان ئىلىم يوق ئىدى . زاماننىڭ ئەڭ كاتتا ئالىمى ئىدى . ئۇنىڭ قولىدا 500دىن ئارتۇق ئالىم ۋە قارى تەربىيىلىنىپ چىقتى ، 200چە كىشى  مۇزىكا ئىلمىدە كامالەت تېپىپ ماھارەت كۆرسەتتى . ئۇ 200دىن ئارتۇق كىتاپ يازدى . ھەزرىتى ئەلىشىر نەۋائى ئىلمىي پاساھەتتە <ئىستىلىستىكا ئىلمىدە> بۇ ئەزىزنى ئۇستازىم دەيتتى . لۇتفى بولسا  ھەزرىتى نەۋايىنى سەن مېنىڭ ئۇستازىم دەيتتى ۋە <<مېنىڭ ئۆمۈر بويى يازغان 10 مىڭ مىسرا شېئىرىمدىن سېنىڭ ئىككى مىسرا شېئىرىڭ ئارتۇق>> دەيتتى . ھىجرىيە 878-يىلى<مىلادى 1473- يىلى> ۋاپات بولدى .
ئون ئالتىنچى پىرى ھەزرىتى يۈسۈپ سەككاكىدۇر ^[57] بۇ ئەزىزمۇ ھەممە ئىلىمدە ھەزرىتى فارابى ۋە ھەزرىتى لۇتفىدەك ئىدى . مىڭلىغان تالىپلار ئۇنىڭ قولىدا تۈرلۈك-تۈرلۈك ئىلىملەرنى ئۆگىنەتتى . مەنتىق  ئىلمىدە ، ئىلمىي پاساھەت ۋە ئىلمى بەلاغەت <ناتىقلىق ئىلمى> دە ئەسىرنىڭ يەكتاسى ئىدى ؛ شېئىرىيەت ئىلمىدە بۇ ئەزىز موغۇللىستاندىن چىققان مۇتەپەككۈرلەرنىڭ ھەممىسىدىن ئۈستۈن ئىدى ، پاساھەت ۋە  بەلاغەت ھەققىدە «تەلخىس» <ئومۇمى بايان> ناملىق بىر كىتاپ تۈزدى ، مۇزىكا ئىلمى بويىچە رىسالىلەر يازدى . ھازىرغىچە نەغمىچىلەر ئارىسىدا مەشھۇر بولۇپ كېلىۋاتقان بايات ناملىق مۇقامنى بۇ ئەزىز  ئىجات قىلىپ شاگىرتلىرىغا ئۆگەتكەن ئىدى .
ئون يەتتىچى پىرى مەلىكەئى ئاماننىسا خېنىم ^[58] ئىدى . بۇ خېنىم سۇلتان ئابدۇرىشىتخاننىڭ خانىشى ئىدى . ئۇ ئۆز دەۋرىنىڭ يىگانە شائىرەسى بولۇپ ، «دىۋان نەفىسى» <نەفىسى شېئىرلىرى توپلىمى> ناملىق  شىرىن بىر كىتابنى يازغان ئىدى . خەتتاتلىقتا ئۈستۈن ماھارەتكە ئىگە ئىدى ، مۇزىكا ئىلمىدىمۇ شۇنداق كامالەت ئىگىسى ئىدىكى ، سۇلتان ئۇنىڭغا تاقەتسىز ئاشىق ۋە ئىختىيارسىز شەيدا بولغان ئىدى . سۇلتاننىڭ بۇ  مەلىكىنى ئۆز نىكاھىغا ئېلىش ۋەقەسى مۇنداق بولغان ئىدى ؛ سۇلتان ئۆز ۋەزىر-ئەمىر ۋە لەشكەرلىرى بىلەن پايتاختى يەركەندىن ئاتلىنىپ چىقىپ ، تارىم دەرياسىنى بويلاپ ، تەكلىماكان دەشتىگە شىكارغا يۈزلەندى ۋە  نەچچە كۈن شۇ ئەتراپتا بولدى . سۇلتاننىڭ كېچىلىرى دېھقانچە ساددا كېيىملەرنى كېيىپ قونۇچى مۇساپىر سۈپىتىدە سەھرا ياقىلىرىدىكى ئۆيلەردە غەرىبانە قونىدىغان ۋە شۇ يول بىلەن ئەمەلدارلارنىڭ رەئىيەتكە  زۇلۇم-سەتەم قىلغانلىقىنى تەكشۈرىدىغان ئادىتى بار ئىدى . بىر كۈنى سۇلتان شۇ يوسۇندا ئەكرەم ئاتلىق بىر مەھرىمى بىلەن بىر خارابە ئۆيگە قونۇچى سۈپىتىدە كىردى . بۇ ئۆي مەخمۇت ئاتلىق بىر ئوتۇنچىنىڭ  ئۆيى ئىدى ، بۇ مەلىكە بولسا شۇ مەخمۇتنىڭ قىزى ئىدى . سۇلتان ئۆينىڭ بۇلىڭىدا تۇرغان بىر تەمبۇرنى كۆرۈپ قېلىپ ، مەخمۇتتىن تەمبۇر چېلىپ بېرىشنى تەلەپ چىلدى . مەخمۇت : <<مەن تەمبۇر چېلىشنى  بىلمەيمەن ، مۇشۇ قىزىمىز ماڭا تەمبۇر ئېلىپ بەر دەپ خاپا قىلىپ ئالدۇرغان ، قىزىم چالىدۇ>> __ دەپ جاۋاب بەردى . سۇلتان : <<ئەمىسە ، قىزىڭىز چېلىپ بەرسۇن>> __ دېدى . مەخمۇت قىزىغا ئەمىر  قىلدى . قىز تەمبۇرنى ئېلىپ پەنجىگاھ مۇقامىغا شۇنداق چالدىكى ، سۇلتان ھەيران قالدى ، بولۇپمۇ قىز ئۆزى يازغان بىر شېئىرنى سېلىپ ئوقۇغاندا ، سۇلتان قىزنىڭ مۇھەببىتىدە كۆيۈپ ، بىھۇش بولۇپ كەتتى . شېئىرنىڭ  باشلانما بېيىتى مۇنداق ئىدى (مەنىسى) :

خۇدا ساڭا يۈز شۈكرى ، بىزگە ئادىل پادىشا بەردىڭ ،
پېقىر-مىسكىنگە ئابدۇرىشىتخاننى پانا قىلدىڭ .

بۇ بېيىتنىڭ چۈشۈرگە بېيىتى مۇنداق باشلانغان ئىدى (مەنىسى) :

ئەي نەفىسى، ئۇلۇغ تەڭرىگە كېچە-كۈندۈز دۇئا قىلغىن،
ئەگەر شاھ ھەققىدە دۇئا قىلمىساڭ ، قاتتىق گۇنا قىلغان بولىسەن .

غەزەل تامام بولىشىغا سۇلتان ئالدىراپ : <<نەفىسى دېگەن شائىر كىم ؟ سىز بۇ غەزەلنى نەدىن ئۆگەنگەن ؟ >> __ دەپ سورىغان ئىدى ، قىز : <<خەقنىڭ غەزىلىنىمۇ ياد ئېلىپ ئوقامدىكىن ، مەن نەۋائى ،  فۇزۇلى^[59]، زەلىلىنىڭ^[60] شېئىرلىرىدىن باشقىسىنى ئوقۇمايمەن>> __ دەپ جاۋاب بەردى . سۇلتان ئۇنىڭ نەچچە ياشقا كىرگەنلىگىنى سورىدى . ئاتىسى : << 13 ياشقا كىردى>> __ دەپ جاۋاب بەردى .  سۇلتان تېخىمۇ ھەيران بولدى . ئاڭغىچە ئاماننىسا خېنىم قوپۇپ ، ئۆزى يازغان بىرنەچچە شېئىرلارنى ئېلىپ كېلىپ كۆرسەتتى . خېتىنىڭ ھۆسنى ئۆزىنىڭ ھۆسنى بىلەن بەسلىشەتتى . پادىشا بۇ خەتنى شۇنچە كىچىك  نارسىدىنىڭ يازغىنىغا ئىشەنگۈسى كەلمەي : << قېنى ئەمىسە ، مەن قاراپ تۇراي ، بىر شېئىر يېزىپ بېقىڭ >> __ دېگەن ئىدى ، قىز دۆۋەت-قەلەم ۋە قەغەز ئېلىپ كېلىپ تۆۋەندىكى بېيىتنى يازدى (مەنىسى) :

خۇدا ، بۇ بەندە ماڭا تولىمۇ گۇمانلىق كۆزدە قارىدى ،
گويا بۇ ئۆيدە بۈگۈن ئاخشام مەن ئۈچۈن بىر تىكەن ئۈندى .

سۇلتان كۈلۈپ : << ئىشەندىم ، مېنى مەسخىرە قىلماڭ>> __ دېدى ۋە مەھرىمى بىلەن تاشقىرىغا چىقىپ : << بىز ھېلى كېلىمىز >> __ دەپ كېتىپ قالدى . ئۇ لەشكەرگاھىغا بېرىپ ، ۋەزىر-ئەمىرلەرگە  بولغان ئەھۋالنى بايان قىلدى . بېشىغا تاج كېيىپ ، ئۈستىگە دەۋاج ياپتى . دەرھال ئون قوي ۋە شايى-ئەتلەسلەر تەييارلاندى . تۈن يېرىمىدە قىرىق كىشى مەخمۇتنىڭ ئۆيىگە كېلىپ مەقسەتنى بايان قىلدى . پادىشاھ  ئۆزىنى ئاشكارا قىلىپ ، توي قىلىپ قىزنى نىكاھىغا ئالدى . بۇ مەلىكە 20 يىل پادىشاھنىڭ نىكاھىدا تۇردى . خۇدايتائاللا بۇ قىزغا شۇنداق ئەقىل-پاراسەت ئاتا قىلغان ئىدىكى ، تەرىپلەپ ئولتۇرۇشنىڭ ھاجىتى  يوق . «دىۋان نەفىسى» نى يازدى ، خوتۇن-قىزلارغا نەسىھەت قىلىش مەزمۇنىدا «ئەخلاقى جەمىلە» >گۈزەل ئەخلاق> ناملىق بىر كىتاب يازدى . «شۇرۇھۇلقۇلۇپ» <قەلبلەر شەرھى> ناملىق بىر رىسالە  يازدى . شائىرلىق ، نەغمىچىلىك ۋە خەتتاتلىق توغرىسىدا بۇنىڭدەك مەنىلىك كىتاب ئاز . «ئىشرەت ئەنگىز» <شاتلىق قوزغىغۇچى> ناملىق مۇقامنىمۇ بۇ مەلىكە ئىجات قىلغان ئىدى . كۈچلۈك رەشك  يۈزىسىدىن سۇلتان ئۇنى ئۆز نامىدا قىلىۋالغان ۋە شۇ بويىچە نەغمىچىلەرگە ئۆگەتتى بۇ مەلىكە 34 يېشىدا تۇغۇتتا ۋاپات بولغان ، دېيىلىدۇ . مەلىكە ئالەمدىن ئۆتكەندىن كېيىن ، سۇلتان ئۆزىنى ئۆلتۈرگۈدەك ھالەتكە  يېتىپ ، سەۋدايىلىق كېسىلىگە مۇپتىلا بولدى . سۇلتان ئاخىرى يىغلاپ ئالەمدىن ئۆتتى ، دېيىلىدۇ .
بۇلاردىن كېيىن مۇقام ، غەزەل ئىجات قىلغۇدەك بىر ئۇستازنىڭ ئالەمگە كەلگەنلىگى مەلۇم ئەمەس ، شۇنى بىلىش كېرەككى ، نەينى جەمشىت پادىشانىڭ مەشھۇر خوتۇنى مەلىكە دىلسۇز ^[61]كەشپ قىلدى . سۇنەينى ئاۋال  كەيكۇبات شاھنىڭ نەزىرىدە لەشكەرلىرى ئارىسىدا ئەردىشىر ئاتلىق بىر كىشى بۇغا مۈڭگۈزىدە ياساپ چالدى . نۇشىرۋان^[62]نىڭ زامانىسىدا ياغاچتا سۇنەي ياساپ چالدى . داپنى سۇلايمان ئەلەيھىسسالامغا دىۋىلەر  ياساپ بەردى . ناغرا ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىن زامانىدا كەشپ بولد ى ، دېيىلىدۇ .<دۇ’ئانىڭ مەنىسى> <<بۇ كىتاپ بەك بىلگۈچى ئاللانىڭ ياردىمى بىلەن ئاياقلاشتى>> .

*                     *                      *
يەنە شۇنى ئېيتىپ ئۆتۈش كېرەككى ، مۇزىكا ئىلىمنىڭ ئۇستازلىرى ۋە ئەسىر ، ھەر شەھەردە يۈزلەپ بەلكى مىڭلاپ ئۆتكەن . ئۇلارنىڭ ھەر بىرىنىڭ ئەھۋالاتىنى بايان قىلساق بۇ قىسقا رىسالىگە سىغمايدۇ . شۇڭا  مىڭدىن بىرى تاللاپ ئېلىندى ، يەنى بىرەر ناخشا-مۇقام ئىجات قىلغان ياكى بىرەر چالغۇ ئەسۋابى ياسىغان ياكى بۇ ئىلىم توغرىسىدا بىرەر رىسالە يېزىپ داڭ چىقارغانلىرىلا قىسقىچە تونۇشتۇرۇلدى .

خۇدايىمغا يۈز مىڭ سانا ۋە تەشەككۈر ،
يەنە ئۇنىڭغا چەكسىز ھەمىد ۋە شۈكۈر .

ئەلىشىر ھېكىم بەگكە ئەمەل بەردى ،
ئۇنى خوتەن خەلقىغە پادىشا قىلدى .

ئۇ مېنى بۇ شاھ دەۋرىدە تۆرەلدۈردى ،
بېشىمغا كۇلا ، ئۈستۈمگە جەندە كەيگۈزدى .

زامانە ئادالەتلىك شۇ قەدەر،
قولۇڭغا دۆۋەت ۋە قەلەم ئالغىن .

مەن بۇ ئەمىرگە ئىتائەت قىلدىم ،
شىرىن سۆزلەرنى يىغىپ جەم قىلدىم .

نەغمىچى ھەققىدە رىسالە بولسا ،
تارىخ ئېتى بار كىتاپلار بولسا .

يېغىپ تۈزدۈم بۇ تارىخنى مەن ،
ياخشى دېگەي بۇنى ئوقۇپ ئەھلى خوتەن .

بولسىمۇ ئەقلىم قىسقا ، بويۇم پاكار ،
خوتەنلىككە قىلدىم بۇنى يادىكار .

سەۋەپ بولدى بۇنىڭغا ئەلىشىر ھېكىم ،
كۆپ ئەجرى بەرگەي ئاڭا ئاللا كەرىم .

ئوقۇپ ئاڭلىغانغا بۇدۇر ئىلتىجا :
ئەلىشىر ھېكىمگە قىلىڭلار دۇئا .

يەنە مېنىمۇ تۇتۇڭلار ئەستە ،
سېخى ئۆلسە بولۇر ئورنى جەننەتتە .

تارىخنىڭ پۈتۈلگەن ۋاقتىن تارىخىن دېدىم ،
بىلەلمەسمىكىن دەپ بەكمۇ غەم يېدىم .

تۈگەت سۆزنى مۆجىز غەرىپ بىناۋا ،
باشقىچە ئىش تۇت، كىر ئۇلۇغ يولغا .

تامام

1271-يىلى (موللا بىننى موللا نېمەتۇللا مۆجىزى)


ئەسكەرتىش: بۇ يەردىكى ۋە باشقا يەرلەردىكى ئۇچلۇق تىرناق <> ئىچىگە ئېلىنغان سۆزلەرنى مۇشۇ كىتابنى نەشىرگە تەييارلىغۇچىلار قوشقان . __ مۇھەرىردىن .
مۇھەرىردىن : بۇ يەردىكى [1] ، [2] ، [3] ، . . . بەلگە ئالدىدىكى ئۇقۇملار يوللانمىنىڭ داۋامىدىكى ئىزاھلاردا چۈشەندۈرۈلىدۇ  .
قېنىق ھەربلەر بىلەن يېزىلغان سۆزلەرنىڭ ھەممىسى ئەسلىي ئەسەردە قىزىل سىيا بىلەن يېزىلغان . بۇ تېمىدا مەن شۇ سۆزلەرنى قىزىل رەڭدە يوللىدىم  . ( يۇلدۇزئاي دىن)

داۋاملىق يوللىنىدۇ . . .  مەن يۇقىرىدا «تەۋارىخى مۇسىقىييۇن» ھەققىدىكى كىرىش سۆز ۋە كىتابنىڭ ئەسلى تەرجىمىسىنى تورداشلارغا كۆچۈرۈپ يوللاپ تۆگەتتىم . داۋامىدا كىتابنىڭ تەرجىمە قىسمىدا بېرىلگەن [1] ، [2] ، . . . . [62] لەر ئالدىغا قويۇلغان نام ئاتالغۇلارنىڭ ئىزاھاتلىق قىسمىنى داۋاملىق يوللايمەن . ۋاقىت بولغايسىزلەر . (يۇلدۇزئاي)

مەنبە :  «تەۋارىخىي مۇسىقىييۇن» مىللەتلەر نەشرىياتى 1982-يىل 6-ئاي تۇنجى نەشىرى .
نەشىرگە تەييارلىغۇچى :
ئەنۋەر بايتۇر
خەمىت تۆمۈر

=====================================================
ﻣﻪﺯﻛﯘﺭ ﺗﯧﻤﺎ ﺩﯨﻴﺎﺭﯨﻢ ﻣﯘﻧﺒﯩﺮﯨﮕﻪ ﺗﻪﯞﻩ ، ﺑﺎﺷﻘﺎ ﺟﺎﻳﻼﺭﺩﺍ رۇخسەتسىز يۆتكەپ ﺋﯩﺸﻠﻪﺗﻤﻪﯓ !