1
كۇندۇلۈك ئىشقا بارغۇچە گاھىدا شەرىقى يولدىكى كوچا بىلەن گاھىدا غەربى يولدىكى كوچا بىلەن
ئاپتۇۋۇز بېكىتىگە بارىمەن.بۇ ئىككى يولنىڭ ئۇزۇن-قىسقىلىقىدا ئانچە جىق پەرىق بولمىسىۇ،قايسى يولدا مىڭىش مەندىن ھېچكىم تارتىۋالالمايدىغان ھۇقوق بولغاچ،خالىغان ۋاقتىمدا خالىغان يۇل بىلەن بېكەت تامان ماڭىمەن.ئەلۋەتتە بۇ ئىككى يولدا كۈن ئاتلاپ ئالماشتۇرۇپ مىڭىشىمنىڭمۇ ئۆزىگە چۇشلۈق باھانىسى بار.شەرىقى يول بىلەن ماڭسام خەنزۇ باشلانغۇچ ۋە ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ ئالدىدىن،غەربى يول بىلەن ماڭسام ئۇيغۇر ئوتتۇرا ۋە باشلانغۇچ مەكتەپنىڭ ئالدىدىن ئۇتۇشۇمگە تۇغرا كىلىدۇ.بۇ يوللاردا ماڭغان ۋاقتىمدا خەنزۇ مەكتەپلېرى بىلەن ئۇيغۇر مەكتەپلېرىنىڭ ئوقۇتۇش بىناسى،سىرتقى مۇھىتى،دەل-دەرەخ بىلەن قاپلىنىش ئەھۋالى،ئۇقۇغۇچىلارنىڭ كىيىنىش،مەكتەپكە بېرىپ-كىلىش،يولدىكى ئەدەپ-ئەخلاقى،مەكتەپنىڭ جۇغراپىيىلىك ئورنى........جەھەتلەردىكى ئوخشاشماسلىقلېرىنى تىپىپ چىقىشقا ئۇرۇنۇپ باقىمەن.كۈندە ئوخشاش كوچىدا،ئوخشاش مۇھىتتا ئىشقا بېرىپ كەلگەن بولساممۇ،ھېس قىلغانلېرىم ئۆزەمگە ئايان.بۇ جەرياندا كەلگۈسىنىڭ ئىگىسى بولمىش شۇ ئۈسمۈرلەرگە قاراپ بالىلىقمنى ئەسلەپ قالسام،گاھىدا ئۇيغۇر پەرزەنىتلېرىگە قاراپ ھازىر مەۋجۇت بولىۋاتقان مىللى مائارىپتىكى سۈپەت مەسلىسى، ئوقۇتقۇچىلاردىكى قاششاقلىق،ئۈسمۇرلەردىكى بالىلىقتىن باشقىنى ئويلىمايدىغان غۇبارسىز ھېسىيات قەلبىمنى غىدىقلاشقا باشلايدۇ.
مائارىپشۇناسلىق(پىداگوگىكا)ئىنسانلارغا نۇرغۇن جەھەتلەردىكى بىلىشنىڭ بىر ئاساسلىق شەكلىدىن ئىبارەت.مائارىپ كىشىنى تەربىيلەشكە يىتەكلەشنى ئاساس قىلىپ،ئەركىن تەپەككۈر،جانلىق مىسال ئارقىلىق كىشىلەرگە ئالىجاناپلىقنى ئۆگىتىدۇ.مائارىپ بىر خىل رامكا ئىچىگە كىرىپ قالماستىن، بەلكى ھەممە نەرسىگە گۇمانى نۇقتىنەزەر بىلەن قارىغاندا ئۆزىگە تىخىمۇ يىقىنلاشقان ۋە سەمىمى مۇئامىلە قىلىنغان بولىدۇ.مائارىپ بۇرۇنقى تەجىرىبە ئاساسىدا بىر خىل قىلىپقا بېكنۋىلىپ ئىجادچانلىقنى بۇغۇپ قويسا ئەسلى ماھىيىتىدىن يىراقلاپ كېتىدۇ.مائارىپ ئىنساننىڭ ئىجابىي روھىنى قىزىپ چىقىرالمىسا ئۇنى مائارىپ دىگەننىڭ قىلچە ئەھمىيىتى يوق.
تەرجىمە ئۇچۇرلاردىن،ساياھەت خاتىرلېرىدىن ئىچكىرى ئۆلكە ۋە چەتئەللەردىكى داڭلىق ئالى مەكتەپ،باشلانغۇچ مەكتەپلەرنىڭ ئوقۇتۇش سۈپىتى،تۈزۈلمىسى،ئېقتىسادى كاپالىتى،تەجىرىبە-لابراتورىيە(خىمىيىلىك،فىزىكىلىق ئانالىز ئۈيى)لېرىنىڭ سەرخىل ۋە مۇھىتىنىڭ ياخشىلىقىنى ھېس قىلىپ ،مائارىپنىڭ  تۈزۈلمە ۋە سىلىنما (مەبلەغ)دىن قەتئى ئايرىلالمايدىغانلىقىنى ھېس قىلىپ يەتتۇق.بەچچە يىل بۇرۇن زامانىۋى ئالى مەكتەپنىڭ ئۆلچىمى قانداق؟دىگەن بىر ئۇچۇرنى كۆرگەن ئىدىم،شۇ ئۆلچەمنى دۇنيادىكى داڭلىق مائارىپشۇناسلارنىڭ (پىداگوك)تىلى بۇيىچە ئىلىپ بىزدىكى ئالىي مەكتەپلەرگە ئۆلچەم قىلساق نەتىجىسى قانداق بۇلار؟زامانىۋى ئوتتۇرا مەكتەپ ۋە زامانىۋى باشلانغۇچ مەكتەپلەرنىچۇ؟
           
                                                                 2

پىسخىكىسى نورمال بولغان ھەر قانداق قورامىغا يەتكەن ئادەم راھەت كۈن كۆرۇشكە ئىنتىلىدۇ.بۇ بىر نورمال ئەقەللى ساۋات.مۇنبەرلەردە دۇنيادىكى زەردارلارنىڭ پۇلى،داچا-تۇرالغۇلېرى مۇشۇ بىر نەچچە ۋاقىتتىن بېرى خېلى كۆپلەپ سالماقنى ئىگەللىدى.بىزگە ئوخشاش دوپپىمىز چۇشسە «دىيارىم»ىزغا چۇشىدىغان «يالاڭتۆش»لەر شۆلگەيلېرىمىزنى ئېقىتىپ ھەر خىل ئىنكاسلارنى قايتۇرۇپ باقتۇق.بەزلېرىمىز شۇنداق بايلاردىن بولالمىغانلىقىمىزغا ھەسرەت چەكسەك يەنە بەزلېرىمىز شۆلگەيلېرىمىزنى ئېقىتىپ بىچارىلەرچە ئۇف تارتتۇق.ھازىر بىز ئۇچۇن ماددى مەئىشەت ھەممىدىن ئۈستۇن تۇرىدىغان ھالغا كەلگەنلىكى بىر ھەقىقەت.ئاغزىمىزدا ۋىجدان،غۇرور،ئىمان سۆزلىسەكمۇ،پۇلنى كۆرسە كۆزى قىزارمايدىغان كىشىلەر بىزدە يوق بولسا كېرەك.گاچا بولسىمۇ باينىڭ بالىسى سۆزلىسۇن،پۇلنىڭ بىر ئۇچى يۇرەكتە،بىر ئۇچى بىلەكتە .............دىگەن ئېقتىسادقا دائىر فولىكلور ماقال-تەمسىللېرىمىزنى ئۆزىنى ئۇيغۇر دەپ ھىساپلىغان ھەر قانداق بىر شەخىس بىلسە كېرەك.ھېيت-بايرام،كىسەل ۋە ئۇرۇق-تۇققان يۇقلاش،توي-تۈكۈن،مەرىكىلەرگە بېرىشتىمۇ ئەڭ ئالدىدا  باي بولغان تۇققان ياكى دوست-بۇرادەرلەرنى ئويلايمىز..........يۇقۇردا قەيىت قىلپ ئۆتكىنىمدەك مۇشۇ زاماندا ياشىغان ئىكەنمىز ئىقتىسادتىن ئايرىلالمايمىز.نامراتلىق ئادەمنى جىنايەتكە ۋە باشقىلارغا شەخىس روھىنىڭ قۇل بۇلىشىغا مەجىبورلايدۇ.شەخسەن ئۆزەممۇ  تور دۇنياسىدىن دۇنياۋى زەردارلارنى كۆرۇپ ساددىلارچە تاتلىق ھېسلارغا چۇمگىنىم راست.ئەڭ ئالدى بىلەن مەزىسى يوق جان بېقىش خىزمىتىمدىن ئىستىپا بېرىپ،ئىسىل داچا،ئىسىل خۇسوسى ماشنا،دېڭىز ساھىلى،80يانچۇقلۇق چاپاننى كىيىپ دۇنيا ساياھىتى........لاردىن تازا ھۇزۇرلۇنۇپ باقسام،كىتاپلاردا تەسۋىرلەنگەن خەلقارا شەھەر-مەدەنيەتلەرنى،ئاسارە-ئەتىقە،ھەر خىل ئىرىق-مىللەتلەرنى ئۆز كۇزۇم بىلەن بىۋاستە كۆرسەم،ئۇلار بىلەن يۇز-تۇرانە سۆھبەت ئىلىپ بارسام....دىگەندەك خىياللارنى بەڭگىلەرچە ئويلاپمۇ قالىمەن.ئادەمنىڭ ئىچى بەزىدە قۇپقۇرۇق بۇلۇپ قلىپ ،قىلمىغان خىيال ۋە ئارمانلار قالمايدۇ.بۇ خىل خىياللار يىلدا بىرەر قىتىم كاللامنى چۇلغىۋالىدۇ-دە،ھاماقەتلەرچە خىيالىمدىن دەرھال رىئاللىققا قايتىمەن.
مەيلى نىمىلا دىمەيلى تارىخىتىن بۇيان قىممەت ئۆلچىمىدە بايلىق ئەقىلدىن ئۇستۇن تۇرالمىغان.شۇڭا تارىخىتىن بۇيان بىرەر زەردار قامۇسلارغا پۇتۇلمىگەن.پۇتۇلگىنى پەقەت ئىلىم ئاشنالېرى،ئىنسانيەتكە تۆھپە قۇشقانلار............دىنلا  ئىبارەت.ھازىرقى ئەھۋالىمزىدىن قارىغاندا بىز بىلەن تەرەققى قىلغان ئەللەر ئوتتۇرسىدا پەرىق ھەقىقەتەن چوڭلاپ كەتتى.بىز ئۆزىمىزنى بەزلەپ تىلغۇن-يانغۇن،تىلۋىزور،كومپىيوتېر،ئۇچۇر .دەۋرىدە ياشاۋاتىمىز دەپ قارىساقمۇ،ئەمىليەتتە بىز زامانىۋىلىقتىن ناھايىتى يىراقتا ياشىماقتىمىز.كاللىمىز يەنىلا ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئەقىدە-پىكىر ۋە ئاڭدىن ئىبارەت.باشقىلار ئۆزلۈكىنى ئىزدەپ بۇلۇپ،ئۆزگىلەرنى چۇشىنىشكە تىرىشۋاتقان ۋە ئۆزىنى تىخىمۇ قۇدرەت تاپقۇزۇش يۇلىدا ھارماي ئىزدىنۋاتقان شارائىت ئاستىدا بولسا،بىز ئۆتمۇشنىڭ بوپىسىنى كۆتۇرۇپ روھى گادايلىق ئىچىدە خۇتۇن،ئۆي-زېمىن تالىشىش،ئۆزەڭگە سۇقۇشتۇرۇش،گۇروھۋازلىق قىلىش ۋە يۇرتۋازلىق قىلىش كۈيىنى ياڭرىتىپ  قوساقنىڭ قۇلىغا ئايلىنىپ كەتتۇق.بىزدە تۈركۈم-تۈركۇملەپ پاتىنىت ھۇقوقىغا ئېرىشكەن ئىجدىھاتلىق كىشىلېرىمىز،دۇنياۋى جىنىس رىكوتلېرىغا جەڭ ئېلان قىلىۋاتقان ئەزىمەتلېرىمىز،ھەر خىل كەسىپلەر بىلەن شۇغۇللىنىپ نەتىجە قازىنۋاتقان كىشىلېرىمىز ئاز ئەمەسقۇ؟قىنى شۇلارنىڭ قايسى بىرى ئۆزىنىڭ ئەقلى ھۇقوقىنى ئىقتىساد(پۇل)قا ئايلاندۇرالىدى؟ئۆز ئىقتىسادىدىن خەلقىمىزگە قانچىلىك نەپ بېرەلىدى؟بىز نىمىشقا تا ھازىرغىچە موسابايۇپلار تارىخىنى چەكسىز سۇيۇنۇش ئىچىدە يادقا ئالىمىز؟نىمە ئۇچۇن خەلقىمىز قەلبىدە ئاكا-ئۇكا موسابايۇپلارنىڭ ئوبرازى پارلاق؟ ئەلۋەتتە بىر قىسىم ئالدىن بىيىغان زەردەرلارغا تامايىمىز يوق،لىكىن ئۆتمۇش ۋە كەلگۇسىمىزنى ئەستەيىدىل ئويلىغىنىمىزدا نۇرغۇن سىر ۋە ھېكمەتلەتنى ھېس قىلىشىمىز ئىنىق.

                                                       3

بۇگۇن چۇشتىن كىيىن ئۇيۇمدىن سەل بالدۇر ماڭدىم،سەۋەبى كۇندىلا خىزمەت،ئۆي،كۇتۇپخانە شۇ ئۈچبۇلۇڭلۇق يولدا بوزچىنىڭ موكىسىدەك قاتناپ يۇرۇپ بۇ بىر يىل ئاخىرلىشىشقا ئازلا قاپتۇ.بۇ يىل ئىچىدە ئالاھىدە تىلغا ئالغۇدەك ۋە كىيىنچە ئەسلىمە بولغۇدەك ھېچقانداق ئەھمىيەتلىك ئىشىم بولماپتۇ.بار دىيىشكە تۇغرا كەلسە 3-4 پارچە چەتئەلنىڭ تەرجىمە قىلىنغان رۇمانى ۋە ئۆز يازغۇچىلېرىمىزنىڭ يازغان بىر نەچچە پىروزا ۋە پوئېزىيە توپلاملېرىنى ئوقۇپ چىقىپتىمەن.مىنىڭچە بۇنىغۇ ئەھمىيەتلىك دەپ كەتكىلى بولمايدۇ.چۇنكى ئادەم ئۆزىنىڭ مەنىۋىيىتىنى بىيىتىش شۇنداقلا ئادەمدەك ياشاش ئۇچۇن ساغلام بولغان كىتاپ-ژۇرناللاردىن ئايرىلالمايدۇ.ئۆيدىن بالدۇر مىڭىۋالغاچ  بىر نەچچە  بىكەتنى پىيادە باستىمدە،تۇيۇقسىز خىيالىمغا ئىشخانەمدىكى نەچچە كۈن بۇرۇن كۇتۇپخانىدىن ئارىيەتكە ئالغان بىر رۇمان ئىسىمگە كىلىپ قالدى.ھايال ئۆتمەيلا ئاپتۇۋۇز كەلدى.بۇگۇن سەل بالدۇر مىڭىۋالغاچ ئاپتۇۋۇز ئىچىمۇ بوش ئىدى.بۇرۇنقىدەك قىيا-چىيا،قىستا-قىستاڭ،ۋارقىراشلار،بىلەتچىنىڭ بىلەت ئىلىۋىلىڭلار.......دىگەن سۆزلېرىنىمۇ ئاڭلىغىلى بولمايتتى.ماشنىغا چىقىپلا دەرھال كۆزۇمگە چىلىققىنى بىر ئۇيغۇر ئەر بولدى،چاچلېرى رەتسىز،ساقاللېرى ئۇسۇپ كەتكەن،كىيىملېرى كىر (پەرزىمچە 35-37ياشلاردا بولسا كېرەك)ئۇ ئەر ئەڭ ئالدىنقى رەتتىكى ئورۇندۇقتا ئولتۇراتتى.مەنمۇ قىسقا يوللۇق سەپەردىشىمنىڭ كەينىدىكى ئورۇنغا ئولتۇردۇم،ئاپتۇۋۇز بىر بىكەت ماڭغاندىن كىيىن،ئاپتۇۋۇزغا بېلى ئىنچىكە،تاشقى كۆرۇنىشى چىرايلىق،ھازىرقى زامان تىلى بۇيىچە مودا كىيىنگەن بىر خەنزۇ قىزى چىقىپ كەلدى.مەن مۇنداقلا قاراپ قۇيۇپ ئالدىمغا قارىدىم-دە،كۆزۇم دەرھال ئالدىنقى رەتتە ئولتۇرغان ئۇيغۇر ئەركەككە چۇشتى.ئۇ ئەركەك بىر خىل شەھۋانى(ياندىن شۇنداق پەرەز قىلدىم)كۆز بىلەن ھېلىقى «مودا»خەنزۇ قىزىغا خۇددى چاشقان بۇغداي خالتىسىدىن تۇشۇك ئىزدىگەندەك پۇتىدىن-بىشىغىچە قاراشقا باشلىدى.خىيالىمدا بىر دەمدىن كىيىن بولدى قىلار دەپ ئويلىغان بولساممۇ،ئۆزى ماشنىدىن چۇشۇپ قالغۇچە «مودا» قىزغا پۇتۇن زېھنى بىلەن يەۋەتكۇدەك قاراپ تۇردى ۋە ماشنىدىن چۇشۇش ئالدىدىمۇ ئۇ قىزغا يەنە بىر رەت ھاياسىزلارچە قارىۋىتىپ چۇشۇپ كەتتى.
ئىشخانەمگە قايتىپ كەلگەندىن كىيىنمۇ ئەخلاق تۇغرىسىدا ئىزتىراپلىق خىياللار قاينىمىغا چۈكۈشكە باشلىدىم.
ئىنسانلارنىڭ ئەخلاققا بولغان پۇزۇتسىيەسىنىڭ ناچارلىقىدىن دۇنيا ھەر خىل تىراگىدىيەلەرگە تولغان.مۇقەددەس كىتاپلاردا ئادەم ئاتا بىلەن ھەۋا ئانا شەيتاننىڭ ئازدۇرىشى بىلەن چەكلەنگەن مىۋىنى يىگەندىن كېيىن،اللەنىڭ غەزىپىگە ئۇچىراپ جەننەتتىن زېمىنغا ھەيدەلدى.شۇنىڭدىن كىيىن تالاي قەرنىلەر،تالاي ئەسىرلەر ئۆتتى.بۇ جەرياندا شەرىق ۋە غەرىپتىن ئىبارەت ئىككى خىل كاتىگوريىدىكى قىممەت قاراش ۋە گۇزەللىك قاراش شەكىللەندى.شەرىق؛سىر -مۈجىزىلەرگە تولغان،گۇزەللىكنى ۋۇجۇدىدا ساقلايدىغان،اللەنىڭ ۋەھىيسى بولغان قۇرئان-كەرىمنى ھەركەت مىزانى قىلغان بولسا،غەرىب؛ھەممە نەرسىنى ئىچىۋىتىدىغان،گۇزەللىك يالىڭاچلىقتا،دۇنيادا ئىچىلمايدىغان سىر ۋە ھېكمەت يوق دەيدىغان ئازغۇن ئىدىيە بىلەن سۇغۇرلۇپ، تا ھازىرغىچە ئۇنى ئۆزىنىڭ ھەركەت مىزانى قىلىپ كەلدى.كىشلىك ھۇقۇق،ئەركىنلىك،دېمۇگىراتىيەنى تۇتقا قىلىپ،شەرىق ئەللېرىنىڭ ئەقلىگە قەتئى سىغدۇرالمايۋاتقان ھازىرقى ئۇچۇق-ئاشكارا پاھىشىلەر،يېرىم يالىڭاچ بەزمىخانىلەر،ئادەم بەدىنىدىن ئىستىتىك ۋە روھى لەززەت ئىلىش،جىنسى راھەت ۋە ئۆزلېرىنىڭ نەپسىنى قاندۇرالايدىغان ھەر قانداق ھەركەتلەر غەرىب مىللەتلېرىنىڭ كاللىسىغا تامغىدەك قېتىپ كەتتى.(نەپىسنىڭ بىخللىقىدىن ساقلانغۇچىلار مەقسەتكە ئېرىشكۈچىلەردۇر.«قۇرئان كەرىم»)ناۋادا ئېتىقاد يۇقالسا،ئەخلاقمۇ يۇقىلدۇ،ئەخلاق يۇقالدى دىگەنلىك دىننى كىتاپلاردا قەيىت قىلىنغان لوت ئەلەھىسسالامنىڭ قەۋمى تاش-بوران،توپان بىلەن يۇقالغاندەك يەنە بىر ۋاريانىتقا  دۇچ كىلىشى تەبىئي. ئەخلاق نىمە بىلەن ئۆلچىنىدۇ؟مەنچە بولسا ئەخلاق بۇ  ئالەمدە مەڭگۈ قۇربان بېرىشنى تەلەپ قىلدىغان بىر خىل ھەركەت مىزانىدىن ئىبارەت.ۋۇجۇدى،پىسخىكىسى نورمال بولغان ھەر قانداق ئەر ياكى ئايال فىزولوگىيىلىك مۇھەببەتكە ئېھتىياجلىق،لىكىن بىز شەرىقنىڭ مەدەنيەت كاتىگورىيىسىدە ياشاپ تۇرماقتىمىز.شەرىق نۇرغۇن سىر-ھېكمەتلەرگە تولغان،تەجىرىبە-ساۋاقلار مۇقەددەس كىتاپلارغا ۋەھىي قىلىنغان جاي.قەدىمكى ئىنسانلارنىڭ بەربات بولغانلىق ئىزنالېرىنى تەكشۇرۇپ باقساق،يېرىم-يالىڭاچلىق،چىكىدىن ئاشقان جىنسىيەت،بەچچىۋازلىق ئالامەتلېرى بەزى دۆلەتلەردە تام رەسىمى ياكى سىزما رەسىم بۇلۇپ «مەدەنيەت»نامىدا ساقلانماقتا.لىكىن ھازىرقى ئىنسانلار شۇلاردىن قانچىلىك ئىبرەت ئالدى؟قانچىلىك تەجىربە يەكۈنلىيەلدى؟ قىسقىسى ئەتراپىمىزدىكى تاجاۋۇزچى مەدەنيەتنىڭ ئىزنالېرى سۇئاللېرىمىزغا جاۋاپ بېرەلەيدۇ.
خۇلاسە كالام؛ئەخلاق قاراش جەھەتتە ھەر بىر مىللەتنىڭ ئۆزىگە چۇشلۇق شەجەرىسى بار.بىزنىڭ فولىكلور مەدەنيەت زاپىسىزنى ئاختۇرغاندا،ئاتا-بۇۋىلېرىمىزنىڭ ئەخلاقنى يۈكسەك ئولۇغلىغانلىقىنى ھېس قىلىپ يىتەلەيمىز.ئادەمدىكى ئارتۇقچە ھاۋايى كۈچنى تەڭپۇڭلاشتۇرۇش ئۇچۇن ھەر قانداق ئادەمگە ئەقىل ۋە دىت كىتىدۇ،ھەر ۋاقىت ئۆزىمىزنى ئەخلاق زەنجىرلېرى بىلەن مۇستەھكەم باغلاپ تۇرۇشقا تۇغرا كىلىدۇ.ئۇ بىر تۇسۇن تاي ئەمەس، بەلكى باغلاقتىكى«بۇقا»بۇلىشى كېرەك.قىنى دۇستلار مەن ۋە سىز ياكى باشقىلار ئەخلاق تارازىسىغا ئۆزىڭىزنى سىلىپ ئۆلچەپ بېقىشقا جۇرئەت قىلالامسىز؟

مەنبە؛توتېم

ئەسكەرتىش؛باشقا مۇنبەرلەرگە چاپلاشقا بولمايدۇ.


[ بۇ يازما totem تەرپىدىن 2007-11-28 00:37 دە قايتا ]