باي ناھىيە سايرام بازىرىنىڭ قېتىق ئۇيۇتۇش تېخنىكىسى ئۇزاق تارىخقا ئىگە بولۇپ، بۇ غەيرى ماددى مەدەنىيەت مىراس بايلىقى ئۈنۈملۇك قوغدالماقتا.
قېتىق ھەممە كىشى بىلىدىغان ۋە ياقتۇرۇپ ئىستىمال قىلىدىغان بىر خىل ساپ زىيانسىز يېشىل يىمەكلىك بولۇپ، سالامەتلىككە پايدىلىق. مەملىكىتىمىز ۋە دۇنيانىڭ كۆپ قىسىم جايلىرىدا قېتىق ئۇيۇتۇش تېخنىكىسى ناھايىتى ئۇزاق تارىخقا ئىگە. ئاپتونوم رايونىمىزدا قېتىق ھەققىدە گەپ بولۇنغاندا، ھەممە كىشى باي ناھىيىسىنىڭ سايرام بازىرىداىكى دېھقان- چارۋىچىلار ئۇيۇتقان قېتىقنى تىلغا ئېلىپ ئالاھىدە ماختايدۇ.
دېمىسىمۇ سايرام بازىرىدا ئۇيۇتۇلغان قېتىق تەمىنىڭ تاتلىق، ساپ،ئىچىشلىك، زىيانسىز يېشىل مەھسۇلات بولۇشى بىلەن، باشقا جايلاردا ئۇيۇتۇلغان قېتىقتىن ئالاھىدە پەرقلىنىپ،باي ناھىيىسىنىڭ ئالاھىدە كوزىر مەھسۇلاتى ، شۇنداقلا،باي ناھىيىسىنى سىرتقا تونۇتۇشتا باي ناھىيىسىنىڭ يەرلىك مەھسۇلاتى سۈپىتىدە ئالقىشلانماقتا.ھەر دەرىجىلىك پارتىيە، ھۆكۈمەتنىڭ مۇناسىۋەتلىك ھۆججىتى ۋە يېقىندىن كۆڭۈل بۆلۈشى، باي ناھىيىلىك مەدەنىيەت تەنتەربىيە رادىئو تېلېۋىزىيە ئىدارىسىنىڭ بىۋاستە قول سېلىپ ئىشلىشى نەتىجىسىدە، باي ناھىيە سايرام بازىرىنىڭ قېتىق ئۇيۇتۇش تېخنىكىسىدىن ئىبارەت  بۇ غەيرى ماددى مەدەنىيەت مىراسىنى قوغداش،  غەيرى ماددى مەدەنىيەت مىراس تارىخ ،تەزكىرىسىنى تۇرغۇزۇپ چىقىش خىزمىتى ئوڭۇشلۇق قانات يايدۇرۇلدى.ناھىيە مەخسۇس خادىم ئاجرىتىپ، مەخسۇس قېتىق ئۇيۇتۇش تېخنىكىسى تارىخ- تەزكىرىسىنى توپلاش تەتقىق قىلىش گۇرۇپپىسى تەشكىللەپ،قېتىق تارىخىنى تەتقىق قىلىش سۆھبەت يىغىنلىرىنى ئويۇشتۇرۇپ، ئائىلىمۇ- ئائىلە بېرىپ، تەتقىق قىلىش، ئۇنئالغۇ-سىنئالغۇغا ئېلىش، خاتىرىلەش، قېتىق ھەققىدىكى چۆچەك، رىۋايەت، ئەپسانە، تارىخ، تەزكىرىلەرنى رەتلەپ، ماتېرىيال ئامبىرى قۇرۇش خىزمىتىنى ئوڭۇشلۇق ئىشلەپ پۈتتۇردى، ۋە يۇقىرىنىڭ قوغدىلىدىغان غەيرى ماددى مەدەنىيەت مىراسلارغا كىرگۈزۈشنى ئىلتىماس قىلىش تۈرىگە كىرگۈزدى.
سايرام بازىرىنىڭ قېتىق ئويۇتۇش تېخنىكىسى ئۇزۇن تارىخقا ئىگە بولۇپ،ئالاھىدە ئۆزگىچىلىككە، مۇكەممەل بىر يۈرۈش تېخنىكىغا ئىگە. سايرام بازىرىدىكى قېتىقچى دېھقانلار سۈتنى سېغىپ بولغاندىن كېيىن، سۇس ئوتتا سۈتنى كۆيدۈرىۋەتمەي، يېرىم سائەت قاينىتىپ، چىنىلەرگە ئېلىپ، سوۋۇتۇپ، سۈتنىڭ تېمپىۇراتۇرىسى 30 سېلتسىيە گرادۇسقا چۈشكەندىن كېيىن،ئاندىن ساپ تەبىئى كۆنەلگۈ سېلىپ ، ئاغزىنى مەھكەم يېپىپ، تەخمىنەن 8 سائەت(سەككىز سائەت) تۇرغۇزۇپ ئاندىن ئىستىمال قىلىشقا تەييارلايدۇ. قېتىق ئۇيۇتۇش جەريانىدا تازىلىققا، ئىش تەرتىپىگە قاتتىق رىئايە قىلىدۇ، ھېچقانداق خىمىيىۋى كۆنەلگۈ ئىشلەتمەيدۇ، شۇنداق بولغاچقىمۇ، بۇ جاينىڭ قېتىقلىرى باشقا جايلارنىڭ قېتىقلىرىدىن تەملىك، ۋە ساپ يېشىل مەھسۇلات ھېساپلىنىدۇ[h2][/h2]

ھا ھا ھا ...ھارماڭ قېرىندىشىم. مەن 94-يىلى ساۋاقداشلىرىم بىلەن سايرامغا بېرىپ چاقچاقلىشىم بۇ نىمىنىڭ قېتىقى دەپ تاس قالغان سۇقۇشۇپ قالغىلى، ھېلىمۇ ئىسىمدە .

بۇ قېتىقنىڭ ھەقىقەتەن تەمى ئۆزگىچە ئوخشايدۇ جۇمۇ ، ھەجەپمۇ بىر تېتىپ باققۇم كەلدى ! 

مەن سىلەرگە دەپ بىرەي ، بۇ نىمە قېتىقى دىسە نىمىشقا ئاچچىغى كىلدىغاندۇ دەۋاتامسىلا ، چۈنكى ئاقسۇ تەۋەسىدىكى كىشلەرنىڭ ھەممىسى بىلىدۇ . بايلىقلارنى ئىشىكەك قېتقى ئىچكەن سايراملىق دەپ قۇيمىز . بۇنداق دىسەم توردا بايلىقلار بۇلۇپ قالسا خاپا بولماڭلار ھە .
بۇرۇن مەن بىر كىتاپتا ئۇقۇغان . بۇنىڭ ئىشەك قېتقى دەپ ئاتىلىشدا مۇنداق سەۋەپ بار ئىكەن .
خېلى زامانلار ئىلگىرى باي - خوجاملار سايرامغا كىلىپ تۇرغاندا ،ئۇ يەردىكى دېھقانلار ئۇلارنى كۈندە دىگۈدەك قېتىق بىلەن تەمىنلەيدىكەن . شۇڭا ئۇ يەرنىڭ قېتىقى بەك تاتلىق بولغاچقا ، ئەمەلدارلار كۈندە دىگۈدەك دېھقانلارنىڭ ئۆيىگە كىرىپ قېتىق ئىچىدىكەن ، مۇشۇنداق قىلىۋەرگەچكە ئۇ يەردىكى دېھقانلار ئۆزى ئىچىدىغانغا قېتىق يىتىشمەي قاپتۇ . شۇنىڭ بىلەن بىر كۈنى ئەمەلدارلارنڭ قول ئاستىدىكى ئادەملەر بىر دېھقاننىڭ ئۆيىگە قېتىق ئىچكىلى كىرىپتۇ . بىر نەچچە چىنە قېتىق ئىچىپ بۇلۇپ ، يەنە سوراپتۇ ، شۇنىڭ بىلەن بۇ ئەقىللىق ئايال بالىسغا ئىشەكنى تۇتقۇزۇپ قۇيۇپ ، غوجىللىرىم ئەمدى قېتىق قالمىدى دەپ ، بالىسىغا قاراپ ، ئىشەكتىن سۈت چىقۋاتامدۇ دەپ سوراپتۇ ، بالا ھەيران بۇلۇپ تۇرۇپ قاپتۇ ، شۇنىڭ بىلەن بۇ ئايال غوجىللىرىم خاپا بۇلۇشمىغايلا ، قېتىق تۈگەپ كەتتى ، بىز ئەمدى ئشەكنى سېغىپ قېتىق قىللايلى دەپتۇ . بۇنى ئاڭلىغان ئەمەلدارلار ئاچچىغى كىلىپ بۇ نىمە ئىش دەپ سوراپتۇ ، ئۇ ئايال بولسا بىزنىڭ بۇ يەردە كالا بەك ئاز ، شۇڭا ئىشەكنى سېغىپ قېتىق قىلمىز ، تەمى شۇنداق تاتلىق دەپ جاۋاپ بىرىپتۇ ، شۇنىڭ بىلەن ئۇلار ئاچچىقلاپ ھېلىقى دېھقان ئايالنى تىللاپ كىتىپ قاپتۇ . شۇنىڭدىن كىيىن ئۇلارمۇ قېتىق دەپ كەلمەيدىغان بوپتۇ . مانا بۇ ئشەك قېتىقى ئىچكەن سايراملىق دىگەن نامنىڭ كىلىپ چىقشى . بەزى جايلىرى ئېنىق ئىسمدە قالماپتۇ . چالا بولۇپ قالغان بولسا خاپا بولمىغايسىلەر .
دىمىسىمۇ باينىڭ قېتىقى شۇنداق تەملىك 

غەيرى ماددى مىراس سۈپىتىدە قوغدىلىدىغان دەرىجىدە ياخشى بولسا، بۇ ئۆمرىمىزدە بىر قېتىم تېتىپ باقساق بولغۇدەك.

كۆك ئىنەكنىڭ قېتىقى، مۈڭگۈزى يوق ئىنەكنىڭ قېتىقى ، ئىشەكنىڭ قېتىقى ، ئاڭلاشلارغا قارىغاندا يېقىندا خەنزۇ يولداشلار  مەخسۇس ماركىدىكى ئىشەك سۈتى تالقىنى ئىشلەپ بازارغا ساپتىكەن، بازار تېپىپ كېتىپتۇ. نۆۋەتتە ئىشەك قېتىقىنىڭ بازارغا سېلىنىشىنىمۇ يوق دىگىلى بولمايدۇ. چۈنكى ئۇمۇ تاۋار. قاتناش ، تىرانسىپورت ،يېزا ئىگىلىك ماشىنلاشقان بۈگۈنكى كۈندە ئىشەكنىڭ قىممىتى يوقىلىشقا باشلىغان ئىدى. ئەمدى بۇ مەسىلىنىمۇ ھەل قىلىپ كەتكۈدەكمىزدە،،،،،،،،،،،،،،،،  ھەي،،،،،،،ئوماق ئىشەكلەر،

قىزىق گەپلەر چىققىلى تۇرۇپتىغۇ.

بىر تىتىپ باقسام بولاتتى

ئۇنمۇ دەيمىز، بۇنىمۇ دەيمىز، يەنىلا ئاتۇشنىڭ قېتىقىغا ھېچىنمە يەتمەيدۇ جۇما.

ماشنىنى بۇزغان پېتىق،ئەركەكنى بۇزغان قېتىق.
ئويلاپ باقسام مەن قېتىق يىمىگىلى بەك ئۇزۇن بۇپتۇ.

سايرامنىڭ قىتىقى چۇت چۇتمىدۇ ؟ ياكى سوزۇلىشچانلىقى يۇقۇرىمىدۇ ؟

سايرامنىڭ قېتىقى راسلا ماختۇغۇچىلىگى باركەن.2004-يىلى يازدا ساياھەتكە بېرىپ بىر ھەپتە تۇرۇپ قالدىم. يوملاق بازار دەپ بازىرى باركەن توخۇنىڭ سۇتىدىن باشقا يەرلىك نەرسىلەر ھەممىسى تېپىلىدىكەن. چىنىغا ئۇيۇتقان قىتىق شىمالى شىنجاڭنىڭ شىكەر سىلىپ ئىچىدىغان قىتىقلېرىغا زادىلا ئوخشىمايدۇ، ئۇستىدە سېرىق سۇ دەپ بىر نەرسە يوق، خۇددى ئاپپاق چاخچۇققىلا ئوخشايدا چۇچۇك ئەمەس تاتلىق، قايماق تەمى بار.قىتىقچىلار ياڭيومۇ ساتىدىكە ،لازىغا مىلەنگەن ياڭيونىڭمۇ تەمى ئۆزگىچە. سايرامنىڭ ھاۋا كىلىماتى مۆتۇدۇل سۇ بايلىقى مۇل بۇلۇپ قاقاسلىق شورلۇق يەرلېرىمۇ خېلى باركەن مۇزات دەرياسىغا قۇرۇلغان سۇ ئامبىرىمۇ بۇ يەرنىڭ كىلىماتىغا خېلى تەسىر  كۆرسىتىپتۇ. نىم شەھىت ئارمىيە ئىلى ۋە موللا موسا سايرامى تۇغۇلغان بۇ مۇققەددەس زىمىن مىنى ئۆزىنىڭ ئۆزگىچىلىگى بىلەن قىزىقتۇردى ۋە بۇ يەردە باشقا يەرلەرگە قارىغاندا ئۇزاق تۇرۇپ قىلىشقا سەۋەپچى بولدى. گۈزەل قىزىل مىڭ ئۆيلىرى، شۇنداقلا ساينىڭ بىشىدىكى يىغلاڭغۇ تاش مىنى ھايرانلىقتا قالدۇردى. ئاستىدا سۇ يوق ئۇستىدا سۇ يوق، پەقەت ئارلىقتىكى بىر بۇلەك يەردىن خۇددى يىڭنىنىڭ تۇشىگىدىن سۇ تىمىپ چۇشكەندەك تاش يىغلاپ تۇرىدىكەن. كىشىلەر بۇ يەرنى يىغلاڭغۇ تاش دەيدىكەن. كۆزىنى يۇسا كۆزىگە شىپا بولىدۇ دەپ قارايدىكەن.
سايرامنىڭ قىتىغى نىمە ئۇچۇن شۇنچە تەملىك ۋە باشقا يەرلەرنىڭكىگە ئوخشىمايدۇ؟ مەن ئۇلارنىڭ قىتىق ئۇيۇتۇش ئۇسۇلىنى ئوبدان ئۆگىنۋىلىپ قايتىپ كەلگەندىن كېيىن سىناپ باقتىم، ئۇيەردىكىدەك بولمىدى. ئۇستىدە سېرىق سۇيى بار بۇلۇپ قالدى. ھەم ئاچچىق.
سايرامغا تۇنجى بارغان كۈنى تۇنۇشىمىز بىزگە گۆش سىلىپ بەردى، بۇ گۆش شۇنچە تەملىك ۋە تاتلىق بىلىندى. شىمالى شىنجاڭنىڭ يايلاقلېرىدا بىقىلغان قويلارنىڭ گۇشى بۇنچە تاتلىق ئەمەس. مەن ئايالىمنى ئىلىپ موتور بىلەن قىزىل مىڭ ئۆيگە باردىم شۇ جەرياندا ھىس قىلدىمكى بۇ يەرنىڭ يېرى شورلۇق مال -ۋارانلار شورلۇق تۇپىدا ئۆسكەن تۇز مىقتارى كۆپ بولغان ئوت چوپلەرنى يەيدىكەن، بىز بۇ يەردە مال باققاندا مالنى سەمىرتىش ۋە گۈشى تەملىك بۇلۇدۇ دەپ مالغا تۇز يالىتىمىز. سايرامنىڭ كالىلېرى كۆپ ساندىكىسى يەرلىك كالىلاركەن. جۇغى كىچىك سۇت مىقتارى ئازسۇتى قۇيۇق . بىزنىڭ بۇ يەردىكى سېمىنتال كالىلارنىڭ سۇتىنىڭ سۇپىتى ئۇ كالىلارنىڭ سۇتىنىڭ سۇپىتىگە يەتمىگۇدەك. سايرامنىڭ قىتىغىنىڭ تەملىك بولىشنىڭ بىر تەرەپى يۇقۇرقى ئامىللار مىكىن دەپ ئويلاپ قالدىم.

ھۆرمەتلىك تورداشلار مەن دەل سايرام يېزىسىدا چوڭ بولغان .ھەقىقەتەن سايرام قېتىقىنىڭ ئۆزگىچىلىكى بار. قېتىق ئۇيۇتۇش ئۇسۇلى يۇقۇرىدا دىيىلگەندەك .ئەمما كۈنەلگە (يەرلىكلەر كۈنەگەدەپ ئاتايدۇ.)ئىشلىتىدۇ .يەنى ئالدىنقى بىرئىككى كۈنلۈك قېتىقنى ئاز مىقداردا (چوڭراق بىر قوشۇقچە)قاينىتىلغان سۈتكە قوشۇپ ئۇيۇتىدۇ .ئىشەك قېتىقى دەپ ئاتىلىپ قېلىشىدا مەرھۇم يازغۇچىمىز ئابدۇللا تالىپ ئەپەندىنىڭ «قاينام ئۆركىشى »رومانىدا جاللات ماجوڭيىڭنىڭ كاللا كېسەرلىرى سايرامنى ئىشغال قىلغاندا (سايرام ئەسلى بەگلىك بولۇپ قىزىل ،توخسۇن يېزىلىرى سايرامغا قاراشلىق .ىكەن بەلكىم ناھىيە دەرىجىلىكبولسا كېرەك )يەرلىك خەلىققە قېتىق ئالۋىڭى سالغان .بىر ئايال ئەقىل ئىشلىتىپ ،يۇقارقى گەپنى قىلىپ زۇلۇمدىن قۇتۇلغان .ئەمما ماجوڭيىڭ قىسىملىرى بارغانلا يېرىدە ئىشەك قېتىقى ۋەقەسىنى سۆزلەپ پۈتۈن دىيارىمىزغا تارقاتقان .

ھەي  ھەي    totem نەدىكى كونا گەپلەرگە ئىشىنىپ قىتىق ئىچمەي يۇرگەن گەپمۇ ،ھازىر زامان ئوزگەردى .      ( ئۇستەلنى چىڭىتقان چىتىق ،يىگىتنى چىڭىتقان قىتىق .)ھازىرقى مودا گەپ بۇ
ياپۇنىيەدىن كەلگەن بىر ئوزۇقلۇقشۇناس قىتىق بىلەن لەڭپۇڭنى كورۇپ مۇنداق دىگەنكەن
قىتىق ئىچكەنلەرنىڭ ئولۈپ كەتكىنىگە مەن ھەيران ،
لەڭپۇڭ يىگەنلەرنىڭ  ھايات يۇرگىنىگە مەن ھەيران .

مەن يەنىلا ئۈستۈن ئاتۇشنىڭ قېتىقىنى ياقتۇرۇپ ئىچىمەن .

ۋاي، قارىغاندا بايلىقلار خېلى كۆپكەن ھە مۇنبەردە! مەنمۇ شۇ زېمىندا يەرلىك قېتىقلاردىن ھوزۇر ئېلىپ چوڭ بولغان. سايرامنىڭ قېتىقىنىڭ ھەقىقەتەن ماختىغۇچىلىكى بار جۇمۇ!
مەن كۈندە سۈتچىلەر يېڭى سۈت دەپ ئەكەلگەن سۈتلەردە قېتىق ئۇيۇتساممۇ سايرامنىڭ نەچچە كۈن تۇرۇپ قالغان قېتىقىچىلىك بولمايدۇ. ئاخىرى يەنئەن يولىدىكى قېتىق دۇكانلىرىدىن ئېلىشقا مەجبۇر بولىمەن. (ئۇلارنىڭ ئۇيۇتقان قېتىقلىرى ھەرھالدا قازاقلارنىڭ ئەكەلگەن سۈتتتە ئۇيۇيقان قېتىقلاردىن سەل ياخشىراق، بىراق ھەممىسىنىڭ سېرىق سۈيى بار).
قېتىقنى ياخشى ئۇيۇتۇش ئۈچۈن :
      ساپ، يېڭى سۈتنى سۇس ئوتتا قاينىتىپ (سۈت نورمال قاينىشى كېرەك، بولمىسا سۈت ئاسانلا تېشىپ كېتىدۇ) كۆنەلگە (ئىككى قۇشۇق قېتىق)نى ئايرىم قاچىدا ئېلىشتۈرۈپ، پىشۇرۇلغان سۈتنى قاچىلارغا ئېلىپ سۈت ئىلمان ھالەتكە كەلگۈچە سوۋۇتۇپ، سۈتنىڭ يۈزىدە تۇتۇپ قالغان قايماقنى ئاۋايلاپ بىر ياققا يۈرۈتۈپ، كۆنەلگنىنى سېلىپ قوشۇق بىلەن ئاستا ئارلاشتۇرۇپ، قايمىقىنى يەنە ئەسلى ھالىتىگە ئەكىلىپ قويىمىز (بۇنداق قىلغاندا ئۇيىتىلغان قېتىقنىڭ سۈپىتىگە كاپالەتلىك قىلغىلى بولىدۇ) ئاندىن قېلىن رەختە ئوراپ 6 سائەتتىن 8 سائەتكىچە تۇرغۇزساق بولىدۇ.
    ئەگەر سۈت قىزىق ۋاقىتتىلا كۆنەلگە سالساق ئەلۋەتتە ئاچچىق بۇلۇپ قالىدۇ.

    دوستۇم، ئەگەر سىز ھەقىقى يەرلىك مەھسۇلات بولغان قېتىقنى ئىچمەكچى بولسىڭىز مەن دىگەن مۇشۇ ئۇسۇلدا ئۇيۇتۇپ بېقىڭ، چۇقۇم ياخشى ئۇيۇتالايسىز!!!