ئەجرىڭىزگە كۆپتىن-كۆپ تەشەككۈر ھەدە.شۇنچە ئەجىر قىلغان بارماقلىرىڭىز تالمىغاي...

ماقالە ناھايتى ياخشى بولوپ لىكىن ئاپتۇر...ھورونلوق قىلدىمۇ ياكى قەستەن بىلمىدىم..تارىخى كىتاپالردا ئىنىق تىلغا ئىلىنغان ھەتتا ئارخىلوگىيلىك ئىسپاتلىرىمۇ بولغان بۇ مىللەتەلرنىڭ تارخىنى ئاپتۇر خۇنۇكلەشتۈرۈپ قويغان

ئىيتايلوق.
ئاپتۇر كۇشان ئۇلارنىڭ سىياسى نامى بولسا كىرەك ..دەپ يازاغان.
لىكىن مەيلى تارىخنامىلەردە بولسۇن ياكى .ئابىدىلەردە بولسۇن.
كۇشان سىياسى نام بولماستىن بەلكى توخارلارنىڭ تۆت قەبىلىسىنىڭ بىرىنىڭ نامى

خېلى كۆپ تارىخى بىلىملەردىن خەۋەردار بولۇپ قالدىم .رەخمەت سىزگە.

بۇنداق تارىخى بىلىملەرنى مۇنبەردە كۆرۈپ تۇرغان ياخشى ، بىزنىڭ بۇ ھەقتە ماتىرىيال كۆرگۈدەك ۋاقتىمىز چىقىشى مۇمكىن ياكى ئەمەس دىگەندەك ، چۈنكى ھەر بىر كىشىنىڭ قانداق خاراكتىردىكى ماتىرىيال كۆرۈشى ئۆزىگە باغلىق ئەمەسمۇ ؟ مەن مۇنبەرلەردە كۆرگەن ھەر بىر تارىخى ماتىرىياللارنىڭ ھەممىنى زادى ئالا قويماي بىسىپ چىقىرىۋالىمەن .
رەھمەت تىما ئىگىسى ، سىزگە ئاز بولسىمۇ      

بەك يۈزەكى يىزىلىپ قاپتۇ . تارىم ۋادىسىدىكى  ئېتنىك مەنبەلەر كۆپ .

بارماقلىرى تېلىپ كۆزلىرى ئېچىشىپ كەتكەندۇ بۇ  ئاچامنىڭ.

بولدى ئەمدى ئولتۇراپ بىر تىلىم تاۋۇز  ھاممام قىلىۋىلىڭە

3 . قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى


ئۇيغۇرلار مەركىزىي ئاسىيادا قەدىمكى زامانلاردىن تاتىپ شەھەر تۇرمۇشى كەچۈرۈپ كەلگەن ئەڭ مەدەنىي خەلقلەرنىڭ بىرى (مالوف) .
ئۇيغۇرلار باشتا ھون قەبىللىرى ئىتتىپاقىدا بولغان ، غەربىي ھون قەبىلىلىرى ئىچىدە ساراغۇرلار ، ئۇنۇغۇرلار ، قۇتۇغۇرلار دېگەن قەبىلىلەرنىڭ بولغانلىقى بۇنى كۆرسىتىپ تۇرۇپ تۇرۇپتۇ . تۈركىي خەلقلەرنىڭ قەدىمكى خەلق داستانلىرىدىن بولغان «ئوغۇزنامە» دە مەدھىيلەنگەن ۋە «ھونلارنىڭ بىرىنچى خاقانى» دەپ تونۇلغان ئوغۇزخانمۇ ئۆزىنى «ئۇيغۇر خاقانى» دەيدۇ . قانداقلا بولمىسۇن ، ئۇيغۇرلار ھون قەبىلرى ئىتتىپاقىدا موھىم رول ئوينىغان خەلقلەرنىڭ بىرى . «شەجەرەئى تۈرك» تە ئېيتىلىشىچە ، «ئۇيغۇر» دېگەن سۆزنىڭ مەنىسى «ئۇيۇشماق» ، «ئۇيۇشقۇچى» دېگەنلىك بولارمىش (ئەمەلىيەتتە«ئۇيغۇر» دېگەن ئىسىم «ئەقىل-ئىدىراك» مەنىسىدىكى «ئوي» سۆزىگە كۈچ-قۇدرەت مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان «غۇر» قوشۇمچىسى قوشۇلۇپ ياسالغان) ئۇلار ئەڭ دەسلەپتە ئوغۇزخان ئەتتىراپىغا ئۇيۇشقانلىقى ئۈچۈن مۇشۇ گۈزەل نامنى ئالغان .ھونلار ياۋروپاغا كۆچۈپ بارغاندىمۇ ئاتىللا قوماندىسى ئاستىدىكى خەلقلەر ئىچىدە ئىككى ئۇيغۇر قەبىلىسى بولغان .
بەزى ئالىملار «شەرق بىلەن غەرب ئوتتۇرىسىدىكى يىپەك سودىسى ھون ئىمپېرىيىسى دەۋرىدىن تارتىپلا مەۋجۇت ئىدى ، ھونلار بىلەن خەن سۇلالىسى ئوتتۇرسىدىكى سىياسىي كۈرەشنىڭ ئىقتىسادىي سەۋەبلىرى ئىچىدە ئەنە شۇ يىپەك سودىسى مەسىلىسىمۇ بار ئىدى» دەيدۇ . ئەگەر بۇ پەرەز توغرا بولىدىغان بولسا ، ئۇيغۇرلار شۇ زاماندىن تارتىلا يىپەك يولى سودىسى بىلەن يېقىن مۇناسىۋەتتە بولۇپ كەلگەن خەلقلەرنىڭ بىرى . ياۋروپاغا ئاتىللا قوماندىسىدا بارغان ھونلار تەركىبىدە ئىككى ئۇيغۇر قەبىلىسىنىڭ بولغانلىقى ۋە بۇ ھونلارنىڭ كېيىنكى چاغلاردا ئۆزىنىڭ شەرقتە قالغان تۇغقانلىرى __ غەربىي لىياڭغا سودا كارۋانلىرى ئەۋەرتكەنلىكى بۇنى ئىسپاتلايدۇ .
ھونلار بىلەن ئاۋارلاردىن كېيىن چۆلنىڭ شىمالىدا كۆكتۈرك خانلىقى باش كۆتۈردى . كۆكتۈرك خانلىقىدىن قالغان مەڭگۈ تاشلاردىن بىز شۇنى ئوچۇق كۆرەلەيمىزكى ، كۆكتۈرك دۆلىتى تەركىبىدىمۇ ئۇيغۇرلار ئاساسىي قەبىلىلەرنىڭ بىرى بولغان . مىلادىيە 5-ئەسىردە تۇلەسلەر ، (يەنى ، ئۇيغۇرلار ) ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ كەڭ دالالىرىدا ھەرىكەت قىلغان ، كۆكتۈركلەر ئوتتۇرا ئاسىيانى ئىگەللەپ ۋېنزانتىيە ۋە ئېران چېگىرلىرىدا ھەرىكەت قىلغان دەۋرلەردە كۆكتۈرك قوشۇنلىرى تەركىۋىدە ئۇيغۇرلارمۇ ئوتتۇرا ئاسىياغا كەلگەن . مالوفنىڭ پەرەز قىلىشىچە ، 5-6-ئەسىرلەردە ئوتتۇرا ئاسىيادا ئىران تىلىدىن ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان مانى دوئاسى بۇنىڭدىن دالالەت بېرىدۇ .
كۆكتۈرك خانلىقى ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن ئۇلارنىڭ ئورنىنى ئۇيغۇر خانلىقى ئىگەللىدى . بىزگە مەلۇم ، تاڭ سۇلالىسى بىلەن ناھايىتى دوستانە مۇناسىۋەتتە بولغان بۇ خانلىق قەدىمكى يىپەك يولىنىڭ ئەڭ ئاكتىپ ھىمايىچىلىرى بولدى ۋە بۇ سودىدىن ئەڭ كۆپ مەنپەئەت كۆردى . ئۇلار تاڭ سۇلالىسى بىلەن رەسمىي سودا مۇناسىۋېتى ئورنىتىپ ، ھەر يىلى نەچچە ئون مىڭلىغان ئاتقا يىپەك ئالماشتۇرغان ، ئات سودىسىدا ئىگە بولغان يىپەكلەرنى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆزلىرى ئىشلىتىپ تۈگىتەلمەيتى ، ئەلۋەتتە . ئۇلار بۇ يىپەكلەرنى ئوتتۇرا ئاسىياغا ۋە شۇ ئارقىلىق ئىران ۋە ياۋروپللارغا ساتاتتى . يىپەك يولى سودىسى بىلەن ئەنە شۇنداق قويۇق مۇناسىۋەتتە بولۇش ئۇيغۇرلارنىڭ تۈركىي خەلقلەر ئىچىدىكى ئەڭ مەدەنىي خەلقلەردىن بولۇپ يېتىشىشىگە سەۋەپ بولدى . بىزگە مەلۇم ، قەدىمكى ھون تىلى ئۇرال -ئالتاي تىلى سىستېمىسىغا كىرىدىغان بىر تىل . ھون ئىمپېرىيىسىنىڭ دەسلەپكى دەۋرلىرىدە ئالتاي تىللىرىنىڭ ئۈچ چوڭ تارمىقى بولغان تۇنگۇس تىللىرى ، موڭغۇل تىللىرى ۋە تۈركىي تىللار بىر-بىرىدىن ئوچۇق ئايرىلىپ چىقمىغان ئىدى . ھون ئىمپېرىيىسى ئىككىگە بۆلۈنگەن دەۋرلەرگە كەلگەندە (مىلادىيە 1-ئەسىر ئۆپچۆرىسىدە) تۇنگۇس تىللىرى بىلەن موڭغۇل-تۈرك تىللىرى بىر-بىرىدىن ئايرىلدى . غەربىي ھونلارنىڭ تىلى ئاساسەن تۈركىي تىل ئىدى (لېكىن شەرقىي ھونلار تەركىۋىدىمۇ تۈركىي تىللىق قەبىلىلەر بار ئىدى) . جاڭ چىيەن ھونلار قولىدا ئون يىل ئەسىر بولۇپ تۇرغان چاغدا ، ھون تىلىنى ئۆگىنىۋالغان ۋە ئۆز خاتىرىلىرىدە بىرمۇنچە ھون سۆزلىرىنى يېزىپ قالدۇرغان . مۇشۇ سۆزلەردىن ۋە ھونلارنىڭ ئادەم ، مەنسەپ ، قورال ، يەر ئىسىملىرىدىن قارىغاندا ، ھون تىلىنىو تۈركىي تىل ئىكەنلىكىدە شەك يوق . پېلىئوت جاڭ چىيەن خاتىرلىۋالغان «سوچى تىلەيگەن ، پۇگۇ توغدان __ قوشۇن قوزغىلىش بىلەنلا پۇگۇ تۇتىۋېلىندى» دېگەن جۈملىنى تەھلىل قىلىپ ، بۇ جۈملىنىڭ مەيلى گرامماتىكا تۈزىلىشى جەھەتتىن بولسۇن ياكى لوغەت تەركىبى جەھەتتىن بولسۇن تۈركىي تىل ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ ئۆتىدۇ . بۇ جۈملىدىكى «سۇچى» دېگەن سۆز «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» تىمۇ بار . مەھمۇد كاشىغەرىيمۇ بۇ سۆزنى جاڭچەنگە ئوخشاش «قوشۇن» دەپ ئىزاھلايدۇ . ھونلارنىڭ ئىككىگە بۆلۈنىشىگە سەۋەب بولغان شەنبىلەرنىڭ تىلىدىن خەنزۇ مەنبەلىرىدە يېزىپ قالدۇرۇلغان سۆزلۈكنى تەھلىل قىلىپ كۆرگەن پېللىئوت شەنبىلەرنەڭ تىلىنىمۇ «تۈركىي تىل» دەيدۇ .
ھون ئىمپېرىيىسى يىقىلىپ ئۇلارنىڭ ئورنىدا مەيدانغا كەلگەن كۆكتۈرك خانلىقى دەۋرىگە كەلگەندە تۈركىي تىللار يالغۇز موڭغۇل تىللىرىدىنلار تولۇق ئايرىلىپ چىقىش بىلەنلا قالماي ، تۈركىي تىللارنىڭ ئۆزىمۇ «ئوغۇز - قىپچاق تىللىرى» ۋە «ئۇيغۇر-قارلۇق تىللىرى» دېگەن ئىككى چوڭ گۇرۇپىغا بۆلۈنىشكە باشلىدى .
11-ئەسىردە ئۆتكەن مەشھۇر ئۇيغۇر تىلشۇناسى مەھمۇد كاشىغەرىي بۇ ئىككى گورۇپا تىللارنىڭ فونېتىكىلىق ۋە مورفولىگىيىلىك پەرقلىرىنى ئىلمىي ئاساستا كۆرسىتىپ ئۆتكەن . ئۇ بۇ ئىككى تىل گورۇپىسىنىڭ خۇسۇسىيەتلىرىنى مۇنداق فونېتىكىلىق خۇسۇسىيەتلىرى بىلەن چۈشەندۈرىدۇ :
1- سۆز بېشىدا «ج» ياكى «ي» بولۇش .
مەسىلەن : «جاي» ياكى «ياي» .
2- سۆز بېشىدا «ب» ياكى «م» بولۇش .
مەسىلەن : «بەن» ياكى «مەن» .
3-سۆز بېشىدا «د» ياكى «ت» بولۇش .
مەسىلەن : «داغ» ياكى «تاغ» .
4-سۆز ئاخىرىدا «ن» ياكى «ي» بولۇش .
مەسىلەن : «قون» ياكى «قوي» .
5-سۆز ئارىلىقىدا «ز» ياكى «ي» بولۇش .
مەسىلەن : «ئازغىر» ياكى «ئايغىر» .
يۇقىرىقى مىساللاردا ئوڭ تەرەپتىكى ھەرپ ۋە سۆزلەر ئوغۇز-قىپچاق تىللىرىغا ۋەكىللىك قىلىدۇ ، سول تەرەپتىكى ھەرپ ۋە سۆزلەر ئۇيغۇر-قارلۇق تىللىرىغا ۋەكىللىك قىلىدۇ . مەھمۇد كاشىغەرىي تاۋۇشلاردى ئالمىشىشلاردىن باشقا مورفولوگىيە جەھەتتىمۇ بىرمۇنچە پەرقلەرنى كۆرسىتىپ ئۆتكەن .
كۆكتۈرك خانلىقى ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن ئۇنىڭ ئورنىدا دەسلەپتە ئۇيغۇر خانلىقى ، كېيىن قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى ۋە قاراخانىيلار خانلىقى مەيدانغا كەلگەن . بۇ خانلىقلار ئۇيغۇر قەبىلە ئىتتىپاقى تەركىبىگە كىرگەن ئىچكى توققۇز قەبىلە (ياغلاقار ، ئوتۇرقار ، تومەلۇر ، بوقاسقىر ، ئاۋۇچاگ ، قارسار ، خوگورسوۋ ، يابۇقتار ، ئاياۋۇز) ۋە تاشقى توققۇز قەبىلە (ئۇيغۇر ، ئوپۇرغۇر ، غون ، بايىقۇر ، توڭرا ، ئىسىگ ، چىپى ، باسمىل ، قارلۇق) نى ئاساس قىلىپ قۇرۇلغان بولسىمۇ ، لېكىن بۇرۇنقى كۆكتۈرك خانلىقى تەركىبىگە (جۈملىدىن ھونلار تەركىبىگە) كىرگەن باشقا تۈركىي قەبىلىلەرنىمۇ ئۆز ئىدارىسى ئاستىدا تۇتقان . ئەنە شۇ خانلىقلار دەۋرىدە ئۇزاق ۋاقىت (6-7 يۈز يىل) بىللە ياشاش داۋامىدا بۇرۇنقى ئۇيغۇر قەبىلىلىرىگە باشقا تۈركىي قەبىلىلەرمۇ ئارلىشىپ سىڭىپ كەتكەن ، نەتىجىدە قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى ھەممە تۈركىي قەبىلىلەر چۈشىنىدىغان ئورتاق ئەدەبىي تىل بولۇپ قالغان ۋە 7-ئەسىردىن 12-ئەسىرگىچە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھەممە تۈركىي خەلقلەرنىڭ ئورتاق ئەدەبي تىلى بولۇپ خىزمەت قىلغان . مەھمۇد كاشىغەرىي «دىۋانۇ لوغەتىت تۈرك» نىڭ مۇقەددىمىسىدە مۇنداق دەيدۇ : «قەدىمدىن تارتىپ قەشقەردىن چىنگىچە بولغان ھەممە رايونلاردا بارلىق خاقان ۋە سۇلتانلارنىڭ يارلىقلىرى ۋە خەت-چەكلىرى مۇشۇ يېزىق (قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى) بىلەن يېزىلىپ كەلمەكتە» . بەزى تارىخچىلىرىمىز مۇشۇ پاكىتنى ئېتىبارغا ئالماي ، «ئۇيغۇر» دېسە پەقەت بۇرۇنقى ئۇيغۇر قەبىلىلىرىنىلا چۈشىنىدۇ-دە ، مۇشۇ 6-7 يۈز يىل داۋامىدا ئۇيغۇرلار ئىچىگە سىڭىپ كەتكەن باشقا قەبىلىلەرنى ( مەسىلەن ، قارلۇق ، باسمىل ، قانقى ، ياغما ، توخسى . . . لارنى) ئۇيغۇرلاردىن ئايرىپ قارايدۇ . مېنىڭچە مۇنداق قاراش توغرا ئەمەس . ھەقىقەتتە بولسا ، يۇقىرىدا ئېيتىپ ئۆتۈلگەن ئۈچ ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدە ئۇيغۇر قەبىلە ئىتتىپاقىنىڭ دائىرىسى كېڭەيدى . ئۇيغۇرلار ئىچىگە ئىلگىرى بۇ قەبىلە ئىتتىپاقىدا بولمىغان بىرمۇنچە قەبىلىلەر كىرىپ سىڭىپ كەتتى . شۇ جۈملىدىن تۈركىي بولمىغان سوغدى ، توخار ، ئىفتالىت ، ساك قەبىلىلىرىمۇ ئۇيغۇرلارنىڭ بىر قىسمىغا ئايلاندى . «ئۇيغۇر» دېگەن ئىسىمنىڭ ئۆزىمۇ بۇرۇندىن تارتىپلا بىر قەبىلە ئىسمى بولماي ، بەلكى قەبىلە ئىتتىپاقىنىڭ ئىسمى بولۇپ كەلدى . بۇ قەبىلە ئىتتىپاقىنىڭ دائىرىسى ئەجتىمائىي تەرەققىياتقا ئەگىشىپ ، بەزىدە كېڭەيدى ، بەزىدە تارايدى . ئۇيغۇرلار قەدىمدىن تارتىپ يىپەك يولىنىڭ مۇھىم تۆگىنىدە ياشاپ مەسەنىي جەھەتتىن يۇقىرى دەرىجىدە تەرەققىي قىلغاچقا ، ئەنە شۇنداق نۇرغۇن قەبىلىلەرنى ئۆزىگە سىڭدۈرۈپ كېتەلىگەن ۋە ئۆزىگە سىڭىپ كەتكەن تۈرلىك خەلقلەرنىڭ مەدەنىيەت جەھەتتىكى بايلىقلىرىنى ئۆز مەدەنىيىتىگە قوشۇپ تەرەققىي قىلدۇرۇپ بىزگە پارلاق مەدەنىي يادىكارلىقلارنى قالدۇرۇپ كەتكەن . تاڭغۇت يولى (خېشى كارىدورى) ، تۇرپان ئويمانلىقى ۋە تارىم ۋادىسىدىكى بوستانلىقلاردىن تېپىلغان ۋە تېپىلىۋاتقان ئاسارە-ئتىقىلەر بۇنى توللۇق ئىسپاتلايدۇ . بۇ جايلاردىكى بۇددا ، مانى ، نېستورىيان ئىبادەتخانىلىرىنىڭ تاملىرىدىكى رەسىملەر ، يېزىقلار ، ھەيكەللەر بولۇپمۇ قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان باغلام-باغلام قول يازمىلار ، دەپتەرلەر ، ئەخلەتلەر ئارىسىدا چېچىلىپ ياتقان خەت-چەكلەر بۇنىڭ جانلىق گۇۋاھلىرى . ھازىر بۇ مەدەنىي بايلىقلىرىمىزنىڭ زور كۆپچىلىكى ياۋروپا ساياھەتچىلىرى تەرىپىدىن ئېلىپ كېتىلىپ ، دۇنيا مەشھۇر موزىيلىرىنى زىننەتلەپ ياتماقتا . ئازاتلىقتىن كېيىن تېپىلغانلىرى بولسا ، ئۇيغۇر ئاپرونۇم رايونىمىزدىكى ۋە ئىچكى ئۆلكىلەردىكى موزىيلاردا ساقلارنماقتا . بۇ قول يازمىلار ۋە رەسىملەر مەزمۇن جەھەتتىن خەلق تۇرمىشىنىڭ ھەممە ساھەلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ . تام رەسىملىرىدە بۇددا ۋە نېستۇرىيان دىنىغا ئائىر رېۋايەتلەر تەسۋېرلەنگەندىن باشقا يەنە شۇ بۇ دخانىلارغا تاۋاپ قىلىپ كېلىپ نەزىر-نۇسرەت قىلغان ئۇيغۇر خانزادىلىرى ، مۆتىۋەرلىرى ۋە خېنىملارنىڭ دەبدەبىلىك كۆرۈنىشلىرى ۋە ئاۋام خەلقنىڭ ئىشلەپچىقىرىش ۋە كۆڭىل ئېچىش پالىيەتلىرىمۇ ئەكس ئەتتۈرۈلگەن . بۇلاردىن شۇ دەۋرلەردىكى ئۇيغۇرلار ۋە باشقا مىللەتلەرنىڭ ئۆرپ-ئادەت، كىيىم-كېچەك ، قائىدە-يوسۇنلىرىغا ئائىت نۇرغۇن قىممەتلىك مەلۇماتلارنى تاپقىلى بولىدۇ . بۇلار ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى ، ئىجتىمائىي ئىقتىساسىي تۇرمۇشى ، ئۆرپ-ئادىتى ۋە مەدەنىي تۇرمۇشلىرىنى تەتقىق قىلىشتا ناھايىتى زور ئىلمىي قىممەتكە ئىگە .
بۇ يەردە يەنە شۇنى كۆرسىيىپ ئۆتمەي بولمايدۇكى ، ئىلگىرى بەزى تارخچىلار ۋە سەنئەت تەتقىقاتچىلىرى بۇ مىڭ ئۆي(بېزەكلىك) ۋە بۇدخانا رەسىملىرىنى تىلغا ئالغاندا ، كۆپىنچە بۇ سەنئەتنى «گرېك» ياكى «ھىندىسەنئىتى» دەيتى . بۇ لارنى ئۇيغۇرلار بىلەن باغلاشنى خالىمايتتى ياكى بۇ ھەقتە گەپ قىلماي ئۆتۈپ كېتەتتى . ئەمەلىيەتتە بۇ رەسىملەردىكى نۇرغۇن ئۆرپ-ئادەتلەرنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ ياكى باشقا ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ ئۆرپ-ئادەتلىرى بىلەن ئوخشاشلىقىنى ھېس قىلىمىز . مەسىلەن ، كۇچا مىڭ ئۆيىدىكى تام رەسىملىرىدە بوينىغا گالىستۇكقا ئوخشاش ياغلىق باغلىغان ئادەملەر تەسۋىرلەنگەن . كىشىلەر «مۇنداق گالىستۇك باغلاش چەتتىن كەلگەن ئادەت» دەيدۇ ، لېكىن تارىخقا نەزەر سېلىپ قارايدىغان بولساق ، بۇ رەسىملەر سىزىلغان دەۋردە ياۋروپادا گالىستۇك باغلاش ئادىتى يوق ئىدى . ۋاھالەنكى بىرمۇنچە ئۇيغۇر يېزىلىرىدا تا ھازىرغىچە توي كۈنلىرى يىگىتنىڭ بوينىغا ياغلىق باغلىنىدۇ ، ياغلىقنى چىڭ تۈگۈپ قويۇپ توي كېچىسى قىزغا يەشتۈرىدۇ ، بەزىدە ھەتتا «قىززىق بولسۇن» دەپ تۈگۈن ئىچىگە تىكەن چىگىپ قويىدۇ . بۇنىڭدىن قارىغاندا ، ياغلىق (گالىستۇك) باغلاش ئادېتى چەتتىن كەلگەن ئادەت ئەمەس ، بەلكى ئۇيغۇر خەلقى ئىچىدە تا ھازىرغىچە داۋام قىلىپ كەلگەن كونا ئادەت . تام رەسىملىرىدە قىزلارنىڭ چاچلىرى بەك كۆپ ئۆرۈلگەن ، بۇمۇ تا مۇشۇ كۈنگىچە ئۇيغۇرلاردىلا بار ئادەت ، ئۇيغۇردا قىزلار چېچىنى قىرىق تال ئۆرۈيدۇ . بەزى رەسىملەردە ئاياللار چېچىنى خالتىغا سېلىۋالغان ، ئۇيغۇرلاردا (قۇمۇل تاغلىرىدا) ۋە موڭغۇللاردا بۇ ئادەت مۇشۇ كۈنگىچە ساقلىنىپ كەلمەكتە . بۇنداق مىساللار ناھايىتى كۆپ .
ئۇ چاغلاردا ئۇيغۇرلار ، جۈملىدىن باشقا تۈركىي خەلقلەر سوغدىلاردىن ئۇيغۇرلارغا ئۆتكەن ئىككى خىل يېزىق __ قەدىمكى ئورقۇن يېزىقى ۋە قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنى ئىشلەتكەن . دۇنخۇاڭدىن ، تۇرپاندىن ، كۇچادىن تېپىلغان ھۆججەتلەرنىڭ تولىسى مۇشۇ ئىككى خىل يېزىقتا يېزىلغان . بۇلاردىن باشقا بىراخما يېزىقى ، قەدىمكى سۈرىيە يېزىقى ، مانى يېزىقى ، تىبەت يېزىقى ، سانسكرىت يېزىقى ۋە خەنزۇ يېزىقىمۇ ئۇيغۇرلار تەرىپىدىن ئىشلىتىلگەن . دۇنخۇاڭ ۋە تۇرپاندىن تېپىلغان مۇشۇ يېزىقلار بىلەن يېزىلغان ئۇيغۇرچە ھۆججەتلەر بۇنى ئوچۇق كۆرسىتىدۇ .
ئورقۇن يېزىقى ۋە قەدىمكى تۈركىي تىلى بىرمۇنچە زامانلارغىچە قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى ۋە تىلى بىلەن پاراللىل ئىشلىتىلگەن بولسىمۇ ، بارابارا قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى ۋە تىلى ئۇنىڭ ئورنىنى ئىگللەپ شۇ دەۋردىكى ھەممە تۈركىي خەلقلەرنى ئورتاق يېزىقى ۋە ئورتاق ئەدەبىي تىلىغا ئايلانغان . مەھمۇد كاشىغەرىينىڭ «دىۋان» غا يازغان كىرىش سۆزى بۇنى ئىسپاتلايدۇ ، شۇنىڭ بىلەن قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى باشقا تىللارنى (جۈملىدىن سوغدى ۋە توخار تىللىرىنى) پۈتۈنلەي سىقىپ چىقىرىپ ، قەدىمكى يىپەك يولىنىڭ ئورتاق ئالاقە تىلىغا ئايلاندى . ۋېزانتىيىدە يېزىلغان ئۇيغۇر تىلى گراماتىكىسى ، ئوتتۇرا ئاسىيادا (ئەرەبلەر ئۈچۈن) يېزىلغان «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» ۋە ئىچكى ئۆلكىلەردە يېزىلغان قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىغا ئائىت سۆزلۈكلەر («قوچۇ مەھكىمىسى سۆزلۈكى») بىزگە بۇنۇ ئوچۇق چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ . چۈنكى ، بۇ لوغەتلەر شۇ دەۋردىكى ھەممە مىللەتلەردە بۇ يولنىڭ ئورتاق ئالاقە تىلى بولغان ئۇيغۇر تىلىنى ئۆگىنىشكە قىزىقىش بولغانلىقى ئۈچۈن يېزىلغان .
قەدىمكى ئۇيغۇر ۋە مەدەنىيىتىنىڭ تازا گۈللەنگەن دەۋرى 8-10-ئەسىرلەر بولۇپ ، بۇ دەۋردىن بىزگە ناھايىتى كۆپ يادىكارلىقلار ۋە ئەسەرلەر مىراس بولۇپ قالغان .
قەدىمكى ئورقۇن يېزىقىدا يېزىلغان كۆلتېگىن يادىكارلىقى (732-يىلى) ، بىلگەقاغان يادىكارلىقى (735-يىلى) ، تۇنيۇقۇق يادىكارلىقى (720-يىلى) ، تالاس يادىكارلىقى ، قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان قۇتلۇق بىلگە قاغان ۋە بايىنچۇر يادىكارلىقى ، ئالپ يادىكارلىقى ، سوجى يادىكارلىقى قاتارلىق يۈزلەرچە قەبرە تاشلىرى قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىنىڭ ھىنگان تاغلىرىدىن تارتىپ تا كاسپىي دېڭىزىغىچە بولغان كەڭ رايونلاردا ھەممە تۈركىي خەلقلەرنىڭ سىياسىي ھاياتىدا قانداق مۇھىم رول ئوينىغانلىقىدىن دالالەت بېرىدۇ . قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلغان «ئوغۇزنامە» ، «قۇتادغۇبىلىك» داستانلىرى ۋە «ئالتۇن يارۇق» قا ئوخشاش زور ھەجىملىك ئەسەرلەر . قەدىمكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىيڭ قانداق يۇقىرى پەللىگە يەتكەنلىكىنى بىزگە ئوچۇن كۆرسىتىپ بېرىدۇ . بولۇپمۇ قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدىكى بۇددا دىنى ، مانى دىنى ، نىستۇرىيان دىنى ، شامان دىنىغا ئائىت يۈزلەرچە ئۇيغۇرچە ئەسەرلەر (بۇلارنىڭ تولىسى باشقا تىللاردىن ئىجادىي تەرجىمە قىلىنغان) ئۇيغۇرلارنىڭ شۇ دەۋردىكى مۇھىم دىنلار ۋە ئۇلارنىڭ پەلسەپە ، ئەدەبىيات-سەنئەت بايلىقلىرىدىن توللۇق خەۋەردارلىقىنى ، تەپەككۇردا شۇ دەۋردىكى بارلىق مەدەنىي خەلقلەردىن كېيىن تۇرمايدىقانلىقىنى كۆرسىتىىدۇ .
بۇنىڭدىن باشقا دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان قەدىمكى ئۇيغۇرچە ئەسەرلەر ئىچىدە ئاسترونومىيە ، كالېندارچىلىق ۋە تىبابەتچىلىككە ئائىت ئەسەرلەرمۇ ئاز ئەمەس . تارىخ ۋە مۇزىكىغا ئائىت ئەسەرلەرمۇ بار ، بولۇپمۇ تىبابەتچىلىككە ئائىت يىەىرىمە نەچچە ئەسەردىن (بۇلار دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان) قەدىمكى ئىبىنسىنادىن ئىلگىرىلا ئىچكى كېسەللىكلەر ۋە تەشقى كېسەللىكلەرنى داۋالاشتا خېلى يۇقىرى سەۋىيىگە يەتكەنلىكىنى ، ئۇيغۇر تىۋېپلىرى ۋە جەرراھلىرى يىپەك يولىدا زور ئىپتىخارغا ئىگە ئىكەنلىكىنى ، ئۇلارنىڭ جۇڭگونىڭ شۇ چاغدىكى پايتەختى چاڭئەندىمۇ ئۆز تىببىي ماھارەتلىرىنى كۆرسىتىپ ، خەلقنىڭ ھۆرمىتىگە ئىگە بولغانلىقىنى ئوچۇق كۆرىۋالغىلى بولىدۇ . بۇلار قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىنىڭ ھىنگان تاغلىرىدىن تارتىپ كاسپىي دېڭىزىغىچە بولغان كەڭ زېمىندا ھەممە تۈركىي خەلقلەرنىڭ سىياسىي ، مەدەنىي ھاياتىدا قانداق زور رول ئوينىغانلىقىدىن دالالەت بېرىدۇ .
بۇنىڭدىن باشقا يەنە قەدىمكى ئۇيغۇرچە سودا-سېتىق ۋە قانۇن ۋەسىقىلىرى بار . بۇ چاغقىچە تېپىلغان ۋە داۋاملىق تېپىلىۋاتقان بۇنداق ۋەسىقىلەرنىڭ سانى يۈزلەرچە بولۇپ ، بۇلارنى مەملىكىتىمىزنىڭ ۋە چەتئەللەرنىڭ ئۇيغۇرشۇناس ئالىملىرى ناھايىتى قىزىقىش بىلەن تەتقىق قىلىپ ئاراقا-ئارقىدىن ئېلان قىلىشتى . بۇ ۋەسىقىلەر شەكلىنىڭ پۇقتىلىقى ، تىلىنىڭ ساغلاملىقى ، ئىشلەتكەن ئىقتىسادىي قانۇننىي ئاتالغۇلىرىنىڭ موھىملىقىنى ۋە ئېنىقلىقىنى ، ۋە تۈزىلىشىنىڭ ئىخچاملىقى جەھەتلەردىن نۇرغۇن ئالىملارنى ھەيران قالدۇرماقتا .
ئىقتىسادىي مۇناسىۋەتكە ئائىت بۇ ۋەسىقىلەردىن قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىنىڭ يىپەك يولىدىكى ئىقتىسادىي مۇناسىۋەتلەر ئۈچۈن قانداق ئوبدان خىزمەت قىلغانلىقىنى ئوچۇق كۆرىۋالغىلى بولىدۇ . شۇنىڭدەك بۇ ۋەسىقىلەردە بايان قىلىنغان ئىقتىسادىي مەسىللەرنى تەتقىق قىلىش ئارقىلىق يىپەك يولى تارىخىغا ئائىت نۇرغۇن كونكېرت مەسىللەرنى ئېنىقلاپ چىققىلى بولىدۇ .
بۇ يەردە شۇ نەرسىنىمۇ كۆرسىتىپ ئۆتۈپ كېرەككى ، ئۇيغۇرلار مەملىكىتىمىزدە ئىجات قىلىنغان خەنزۇچە مەتبەچىلىك تېخنىكىسىنى ھەممىدىن ئاۋۋال قوبۇل قىلىپ ، ئۇنى ئۆزلىرىنىڭ ئېلپبەلىك يېزىقىغا مۇۋاپىقلاشتۇرۇپ ئىشلەتكەن ۋە تەرەققىي قىلدۇرغان . تۇرپاندىن ۋە دۇنخۇاڭدىن تېپىلغان ئۇيغۇرچە مەتبەئە ھەرپلىرى ، مەتبەئە سايمانلىرى ، كېسىپ تەييارلاپ قويۇلغان دەستە-دەستە قەغەزلەر ۋە يىپەك يولىدىكى نۇرغۇن ئىبادەتخانىلار ، خارابىلەردىن تېپىلغان مەتبەئەدە بېسىلغان ئۇيغۇرچە كىتاب ۋە ۋاراقلار بۇنى ئوچۇق كۆرسىتىپ تۇرۇپتۇ . مەتبەئەچىلىك تېخنىكىسى ئۇيغۇرلار ئارقىلىك غەربتىكى ئەللەرگە تارقالغان ، بۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ئىنسانىيەت مەدەنىيىتىگە قوشقان زور بىر تۆھپىسى .
يۇقارقى پاكىتلاردىن شۇنى كۆرگىلى بولىدۇكى ، ئۇيغۇرلار ۋە ئۇلارنىڭ تىل-يېزىقى «يىپەك يولى» دا ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينىغان . خۇددىي سوغدىلار غەربنىڭ مەدەنىيىتىنى ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە شەرقتىكى ھەرقايسى مىللەتلەرگە تونۇشتۇرۇش جەھەتلەردە مۇھىم رول ئوينىغانغا ئپخشاش ، شەرقنىڭ مەدەنىيىتىنى غەربكە تونۇشتۇرۇش ، شۇنداقلا غەربنىڭ مەدەنىيىتىنى شەرققە تونۇشتۇرۇشتەك بۈيۈك ئىشتا ئۇيغۇرلار ئۆچمەس تۆھپە ياراتقان . ئۇيغۇرلاردىن بولغان تاتاتۇڭئا ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ھەرپلىرى بىلەن موڭغۇل تىلىنى يازغانلىقتىن موڭغۇل يېزىقى ۋە كېيىنكى مانجۇ يېزىقى بارلىققا كەلگەن . بۇنىڭدىن باشقا ، مىڭ ئۆي سەنئىتىنى ئىچكىردىكى خەنزۇ خەلقلەرگە تونۇشتۇرۇشمۇ ئۇيغۇرلارنىڭ بىر چوڭ تۆھپىسى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ . مەسىلەن ، خاڭجۇدىكى نۇرغۇن بۇدلار ئۇيغۇر سەنئەتكارلىرىنىڭ قاتنىشىشى بىلەن ياسالغان .
مەن بۇ يەردە پەقەتلا تىلدىن ئىبارەت مۇشۇ نوقتىنى ئاساس قىلىپ تۇرۇپ قەدىمكى «يىپەك يولى» دىكى بىرقانچە ئاساسلىق مىللەتنى تونۇشتۇرۇپ ئۆتتۈم ، بۇ يەردە مەن پەقەت بەزى ئاساسلىق تارىخىي پاكىتلارنىلا مىسال كەلتۈردىم . ئەگەر ئۇيغۇرلارنىڭ پۈتكۈل تارىخىنى چوڭقۇر ، ئىنچكە تەتقىق قىلماقچى بولىدىكەنمىز ، ئۇنداقتا نۇرغۇن پەن مۇتەخەسسىسلىرىنىڭ ئورتاق تىرىشىشىغا توغرا كېلىدۇ . مەن ئىشىنىمەنكى ، پەنگە يۈرۈش قىلىنىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە ھەرقايسى پەن مۇتەخەسسىسلىرىنىڭ ئورتاق تىرىشىشى ئارقىلىق قەدىمكى ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ۋەتىمىزنىڭ تارىخىغا قوشقان زور تۆھپىسى ئىلمىي ئاساستا يۇرۇتىلىدۇ ۋە يەكۈنلىنىدۇ . ئەگەر بىز بۇ خىزمەتنى ياخشى ئىشلىسەك ، ۋەتىنىمىزدىكى ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ ئىتتىپاقلىقىنى كۈچەيتىشتە ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە ئىش قىلغان بولىمىز .
بۇ ماقالەم ئەگەر مۇشۇ جەھەتتە ئاز تولا رول ئوينىيالىسا ، مەن ئۆزەمنى ئىنتايىن بەختلىك ھېس قىلغان بولاتتىم .

يازغۇچى بۇلاپ كىتىدىغان بولدىڭىزدە؟


ئاپتورى:يۇلتۇزئاي  دېگەن كىتابنى قاچان ئوقامىز؟

ئەجىرىڭىزگە كوپ تەشەككۇر ! .

تارىخىنى كۈچلۈكلەر ئاجىزلارنىڭ دۈمبسگە يازدۇ ،ئاجىزلار دۈمبسدىكى تارىخنى قانداقمۇ كۆرەلسۇن .

تىمىڭىزغا رەھمەت تارىخ كىتاب يازسىڭىز بولغۇدەك

رەخمەت سىزگە.بىراق ھازىرچە بۇنى ساقلىۋالاي.مەن دەل مۇشۇنداق تارىخى ماتېريال ئىزدەۋاتاتتىم

تىمىڭىزغا  رەخمەت