داۋامى ........
يەتتىنچى باب
خائىنغا ئۆلۈم
ئاتا دۈشمىنىنى ئۆزۈڭگە
دوست تۇتما .
— خەلق ماقالى
ئېگىز قۇم دۆۋىلىرىنىڭ ئارقىسىدا تۇرغان بۇ خارابە گۈمبەز يىراقتىن قارىغان كىشىلەرنىڭ كۆزىگە چېلىقمايتتى . قاچاندۇر بىر چاغلاردا بۇ يەر ھەشەمەتلىك خانىقا ، مەسچىت ۋە تۈنەكخانىلار بىلەن ئاۋات ئىدى . مازارگۈي ئاشىقلار ئۈچۈن يوغان داش قازانلار توختىماي قايناپ تۇراتتى . ھازىر ئەتراپتىكى ھەممە نەرسە قۇم ئاستىدا قالغان بولۇپ ، قايسىبىر ئەۋلىياغا ئاتاپ سېلىنغان مۇشۇ ئېگىز گۈمبەزلا چوقچىيىپ چىقىپ قالغانىدى . گۈمبەزنىڭ ئىچى – سىرتىغا ئاق گەج بىلەن سۇۋاپ چېكىلگەن گۈللەر ئۆچكەن ، ئۇنىڭ ئەگمە قىلىپ ياسالغان تورۇسلىرىدىكى ئاجايىپ نەقىشلەر خىرەلەشكەنىدى . گۈمبەزنىڭ شەرققە قارىغان كىچىك ئىشىكىنىڭ ياغاچلىرى ھەر تەرەپكە قىيشىيىپ تۇراتتى . باقىنىڭ ئادەملىرى سىدىق غوجىنى مانا مۇشۇ گۈمبەز ئالدىغا ئەكېلىپ تاشلىغانىدى .
قولى ئارقىسىغا باغلانغان سىدىق غوجا يۈكۈنۈپ ئولتۇرۇپ ، ئالدىدىكى كىشىلەرگە يالۋۇرماقتا ئىدى . چىرايلىرى ئاپتاپتا قارايغان ئون نەچچە يىگىت ئۇنى ئۆتكۈر كۆزلىرى بىلەن كۆزىتىپ تۇراتتى .
— رەھىم قىلىڭلار ئوغۇللىرىم ، خۇدا رەھىمدىل بولغانلارنى ياخشى كۆرىدۇ . مەندەك بىر ئاسىي بەندىنىڭ بىر قوشۇق قېنىدىن كېچىڭلار ! . . .
— تۇر ئورنۇڭدىن ! – دەپ ۋارقىرىدى باقى ، — سېنىڭ ھاياتىڭ ئۆزۈڭنىڭ بىر قوشۇق قېنىنى تىلەشتىن نېرى بارمىدى . شۇ بىر قوشۇق قېنىڭ ئۈچۈن تالاي بىگۇناھلارنىڭ قېنىنى سەل قىلىپ ئاققۇزدۇڭ .
— خۇدا ئازماس ، بىز خۇدانىڭ ئازغۇچى بەندىلىرىمىز ، مەن ئازدىم ، مېنى كەچۈرۈڭلار .
— سېنى ئۇ دۇنياغا بارغاندا ئاللانىڭ ئۆزى كەچۈرسۇن ، بىزدە ساڭا رەھىم قىلىش ھوقۇقى يوق ، خەلق سېنى ئاللىبۇرۇنلا ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلغان . بىز ھۆكۈمنى ئىجرا قىلغۇچىلارمىز .
سىدىق غوجا «ۋاي – داد» سېلىپ ، چۆلنى بېشىغا كىيدى . گۈمبەز ئىشىكىگە يۆلىنىپ تۇرغان ھەسەن دەرۋىش شۇ تاپتا چوڭقۇر خىيالىغا چۆككەنىدى . ئۇنىڭ كۆز ئالدىدىن تۈمەن بويىدا تۆكۈلگەن قانلار ، قىرىلىۋاتقان خەلقنىڭ ئاھۇ زارى ، قەشقەر شەھىرى دەرۋازىلىرىغا ئېسىلغان باشلار ، چىڭ لەشكەرلىرىنىڭ قانلىق قامچىسى ئاستىدا سۆرىلىپ كېلىۋاتقان سۈرگۈنلەر ئۆتمەكتە ئىدى . سىدىق غوجىنىڭ يالۋۇرۇپ بىلجىرلاشلىرى دەرۋىشنىڭ جەھلىنى قوزغىدى . قىزىق قان ئۇنىڭ تومۇرلىرىغا تېپىپ ، قۇلاقلىرى ۋىڭىلداپ كەتتى . ئۇ يېنىدا تۇرغان يىگىتنىڭ غىلىپىدىن ئۆتكۈر قىلىچنى سۇغۇرۇۋالدى – دە ، گۈرسۈلدەپ دەسسەپ ئوتتۇرىغا كەلدى .
— قېنى يىگىتلەر ، ئۇنىڭ قولىنى يېشىۋېتىڭلار . ئۇ قانداقلا بولمىسۇن ، بىر مۇسۇلماننىڭ بالىسى ، ئۆلۈش ئالدىدىن تاھارەت ئېلىۋالسۇن .
يىگىتلەردىن بىرى كېلىپ ، سىدىق غوجىنىڭ قولىنى يېشىۋەتتى ، يەنە بىر يىگىت ئۇنىڭ ئالدىغا بىر قاپاق سۇ كەلتۈردى . لېكىن سىدىق غوجا قولى بوشىشى بىلەنلا ھېچنېمىگە قارىماي ھەسەن دەرۋىشنىڭ ئالدىغا ئېتىلىپ بېرىپ ، ئۇنىڭ پۇتىنى قۇچاقلىدى .
— ھەسەن ، سېنىڭ ئادەم ئۆلتۈرۈشكە قانداق قولۇڭ بارىدۇ . خۇدادىن قورقمامسەن ! ؟
— ئاللانىڭ مۇبارەك نامىنى ھەممە تەڭ ئېغىزغا ئالىدۇ ، لېكىن كىمنىڭ خۇدادىن ھەقىقىي قورقۇپ پاك ياشىغانلىقى پەقەت مەھشەر كۈنىلا ئايرىلىدۇ . سېنى ئۆلتۈرۈش گۇناھ بولسا ، مەيلى ، ئاللا بۇ گۇناھنى مېنىڭ زىممەمگە يازسۇن !
— ئېيتقىنا ، مېنىڭ نېمە جىنايىتىم بار ؟ خەلققە يامانلىق قىلىش نىيىتىم يوق ئىدى . لەشكەرلەر مېنى قىلىچ ئاستىغا ئېلىپ زورلىدى .
— ئابدۇرېشىت داموللاممۇ ساڭا ئوخشاش زورلانغانىدى . ئۇ دۈشمەننىڭ ئايىغىدا ئۆمىلەشتىن ئۆلۈمنى ئەلا بىلدى .
— شۇنداق ، مەن قورقۇنچاق ، مەن جىنايىتىمنى يۇيىمەن .
— ئىپلاس ! سېنىڭ پۈتۈن ھاياتىڭ جىنايەت بىلەن تىنىپ كەتكەن . سەن ئۇنى ئۆز قېنىڭ بىلەن يۇمىغۇچە يۇيۇپ تۈگىتەلمەيسەن . بىر كۈن ئوشۇق ئۆمۈر كۆرسەڭ زىممەڭدىكى جىنايەت بىر ئۈلۈش ئاشىدۇ . مەن سېنىڭ ھاياتىڭنى ئۆز قولۇم بىلەن تاماملاش ئۈچۈن سېنى چۆل بويى قوغلاپ كەلدىم ، قوپ ئورنۇڭدىن ! تاھارەت ئېلىپ ، ئىمان ئېيتىۋال . ئۆلۈش ۋاقتىدا بولسىمۇ ئادەمدەك ئۆل !
سىدىق غوجا قۇم ئۈستىگە ئۆزىنى تاشلاپ ، ھۆركىرەپ يىغلاشقا باشلىدى . ئۇ يوغان كۆزلىرىنى ھەر تەرەپكە تاشلاپ ، جېنىمنى قۇتۇلدۇرۇپ قالىدىغان باشقا بىرەر نەرسە يوقمىدۇ ؟! دەپ ئالاق – جالاق قارايتتى . ئاۋازىنىڭ بارىچە پەرياد سالاتتى . كىتابخان ، چوشقىنى ئۆلتۈرسەڭ چىرقىراپ جان بېرىدۇ ، ھەيۋەتلىك قارىغاينى كەسسەڭ ، ئۇ ئۈنچىقماي ئۆرۈلىدۇ . . . تاقەت قىلالمىغان دەرۋىش سىدىق غوجىنى يەردىن يۇلۇۋېلىپ ، قىلىچ بىلەن بىر ئۇرۇپلا كاللىسىنى ئۈزۈپ تاشلىدى ، شۇنىڭ بىلەن پەرياد ئاۋازى ئۆچۈپ ، گويا گۈركىرەپ چىقىۋاتقان بوران بىردىنلا تىنچىپ قالغاندەك ئەتراپنى ئېغىر جىمجىتلىق باستى . خائىننىڭ كېسىلگەن بېشى گۈمبەز ئىشىكى يېنىغا قاڭقىپ چۈشۈپ ، قومغا دۈم بولۇپ پېتىپ قالغانىدى .
دەرۋىش قولىدىكى قىلىچنى يەرگە تاشلىدى .
— ھاي ، يىگىتلەر ! كېلىڭلار ، بۇ جەسەتنى ۋاقتىدا كۆمۈۋېتەيلى ۋە ئۇنىڭ قەبرىسى ئۈستىگە ھەممىگە ئىبرەت بولغۇدەك بىر سۆز يېزىپ قالدۇرايلى . . .
ئېيتىشلارغا قارىغاندا ، كېيىن بۇ يەردىن ئۆتكەن يولۇچىلار بۇ خارابە گۈمبەزنىڭ يېنىدا پەيدا بولۇپ قالغان يېڭى بىر قەبرىنى كۆرگەن . قەبرە يېنىغا قويۇلغان تاشقا ئېنىق قىلىپ ، «كىمىكى بۇ يەردىن ئۆتسە ، خائىنغا لەنەت ئوقۇغاي» دېگەن سۆزلەر ئويۇلغانىكەن .
× × ×
شۇ ئىشتىن كېيىن ، سۈرگۈنلەرنى قۇتۇلدۇرۇپ قېلىش ئۈچۈن ئۇلارنىڭ قارىسىنى يىتتۈرمەي ئەگىشىپ كېلىۋاتقان باقىنىڭ يىگىتلىرى تۈن قاراڭغۇسىدىن پايدىلىنىپ ، چىڭ لەشكەرلىرىگە بىرنەچچە قېتىم ھۇجۇم قىلدى . ئەمما ، لەشكەرلەر سان جەھەتتىن ناھايىتى ئۈستۈن ئىدى . يىگىتلەر ھەر قېتىمدا ئون نەچچە دۈشمەننى يەر چىشلىتىپ ، چېكىنىپ غايىپ بولۇشقا مەجبۇر بولاتتى .
چۆل قاپلانلىرىنىڭ ھۇجۇمىدىن ئارامسىزلانغان لەشكەر باشلىقلىرى ئاخىر كېڭىشىپ ، يۈزدىن ئوشۇق لەشكەرنى «قاراقچىلار»نى قوغلاپ يوقىتىشقا ئاجراتتى . قالغان لەشكەرلەر سۈرگۈنلەرنىڭ مېڭىشىنى ئىتتىكلىتىش ئۈچۈن يول ئۈستىدىكى مەھەللىلەردىن دېھقانلارنىڭ ئېشەكلىرىنى بۇلاپ كېلىپ ، ھەربىر ئېشەككە ئىككىدىن تۇتقۇننى — ئەرنى ئالدىغا قارىتىپ ، ئايالنى ئارقىغا قارىتىپ ئولتۇرغۇزۇپ باغلاپ ، ئۇلارنى جېدەللەپ ھەيدىدى . . . بارا – بارا ھاۋا سالقىنلىشىپ ، تاقىر تاغ ، قۇملۇقلار ئاخىرلىشىپ ، پايانسىز ئوتلاقلار ، قارىغايلىق تاغلار ئۇچراشقا باشلىدى . سۈرگۈنلەر ئىلى ۋادىسىغا يېقىنلاشماقتا ئىدى .
«قاراقچىلار»نى قوغلاشقا ئاجرىتىلغان لەشكەرلەر باقىنىڭ يىگىتلىرى بىلەن كىچىك بىر تاغ ئىچىدە دوقۇرۇشۇپ قالدى . جاللاتلارنىڭ قىقاس چۇقىنى ، تۆمۈر قوراللارنىڭ بىر – بىرىگە تېگىپ جاراڭلىشىدىن تاغ قۇشلىرى ئۈركۈپ ھاۋاغا كۆتۈرۈلدى . بۇ قاتتىق جەڭدە باقى ئېغىر يارىدار بولدى . كۆڭلىگە بىر ھىيلىنى پۈككەن ھەسەن دەرۋىش يىگىتلەرنى چېكىنىشكە بۇيرۇدى .
چۆل يىگىتلىرى ئۆزلىرىنى قوغلاپ كېلىۋاتقان چىڭ لەشكەرلىرىنى بىر كۆرۈنۈپ ، بىر كۆرۈنمەي توپتوغرا ئۈچ كۈن ئەگەشتۈرۈپ يۈردى – دە ، ئاندىن غايىب بولۇشتى . چىڭ لەشكەرلىرى ئۆزلىرىنىڭ ئالدانغانلىقىنى چۈشەنگەندە ، تەكلىماكاننىڭ بارسا كەلمەس قۇملۇقلىرىغا ئاللىبۇرۇن ئىچكىرىلەپ بولغانىدى . بۇ يەردە نە سۇ ، نە گىياھ ، نە ھاياتلىقتىن ئەسەر يوق ئىدى . كۈندۈزلىرى قىزىق قۇياش باش ئۈستىدىن نېرى كەتمەي ، مېڭىلەرنى قاينىتىۋېتەتتى . كېچىلىرى دەھشەتلىك بوران كۆتۈرۈلۈپ ، ئات – ئۇلاغ ، ئادەملەرنى قۇمغا كۆمەتتى . يىگىتلەر چىڭ لەشكەرلىرىنى ئەپچىللىك بىلەن ئەنە شۇنداق تىرىكلا دوزاخقا تاشلىدى . بۇ يەردىن بىرمۇ لەشكەر يول تېپىپ قايتىپ چىقالمىدى .
بىر مەزگىل بۇ چۆل ئاسمىنىنى قۇزغۇنلار قاپلىدى . ئۇزۇن يىللارغىچە بۇ يەردىن ئۆتكەن يولۇچىلارغا قىلىچ ، قالقانلار ، قاغجىراپ ئاپئاق ياغاچقا ئوخشىشىپ قالغان ئۇستىخانلار ئۇچراپ تۇردى .
سەككىزىنچى باب
قۇل سودىسى
زالىم دوۋاڭ 1 «دۇۋاڭ — چىڭ خاندانلىقىنىڭ ئەينى يىللاردىكى پادىشاھى داۋگۇاڭ . » زار يىغلايتتى .
يوقسۇللارنى كۆپ قاقشاتتى .
ياش دېمىدى ياكى قېرى ،
دارغا ئاستى ، پۇلغا ساتتى .
— خەلق داستانى «نوزۇگۇم» دىن .
ئىلىغا ھەيدەپ كېلىنگەن سۈرگۈنلەر غۇلجا شەھىرى يېنىدىكى شەرقى يامۇلغا قامالغانىدى . ئون كۈن ئۆتكەندىن كېيىن بارلىق گۇندىخانىلارنىڭ ئىشىكى ئېچىلىپ ، سۈرگۈنلەر يامۇل ئىچىدىكى كەڭ بىر مەيدانغا ئېلىپ چىقىلدى . بۇ يەر ھەر قېتىم ئالتە شەھەر دىن كەلتۈرۈلگەن تۇتقۇنلارنى ساتىدىغان رەسمىي بازار بولۇپ قالغانىدى . بۈگۈن بۇ يەردە ئىلىنىڭ كەڭ ، مۇنبەت يەر – سۈيىنى بۆلۈشۈۋالغان زېمىندارلار ، ئۇزۇن چاچلىق تۆرىلەر ، باشلىرىغا ئېگىز موزا كىيىپ ، قوللىرىغا يەلپۈگۈچ تۇتۇپ ، تاۋار چاپانلىرىنىڭ پەشلىرىنى كۆتۈرۈۋالغان ئەمەلدارلار ئىغاڭشىپ يۈرەتتى . ئۇلارنىڭ بەزىلىرى ئۈچۈن دېھقان ، بەزىلىرى ئۈچۈن مالچى ، بەزىلىرىگە كۆمۈر قازغۇچى ، بەزىسىگە ئۆي چاكىرى ۋە بەزىلىرىگە بولسا چىرايلىق قىزلار لازىم ئىدى . سۈرگۈنلەر چىقىشى بىلەن ھېلىقى ئادەم بېدىكلىرى ھەر تەرەپتىن كېلىپ ئولاشتى . ئۇلار سۈرگۈنلەرنىڭ ئىچىنى ئارىلاپ ، خۇددى مال بازىرىدا مال كۆرگەندەك قاراشتۇرۇشقا باشلىدى . بەزىلىرى ئالماقچى بولغان ئادىمىنى ئۇياق – بۇياققا ئۆرۈپ . بۇلجۇڭ گۆشلىرىنى تۇتۇپ كۆرۈپ باقاتتى . ئۆزلىرىنىڭ سېتىلىۋاتقانلىقىنى كۆرۈپ تۇرغان سۈرگۈنلەر بۇ چىدىغۇسىز خورلۇقنى ئىچىگە يۇتۇپ ، ئادەم قېلىپىدىن چىققان ۋەھشىيلەرگە ئوت چاقناپ تۇرغان كۆزلىرى بىلەن لەنەت ياغدۇراتتى . سودىسى پۈتكەن بايلار ئالغان ئادەملىرىنىڭ پۇلىنى تۆلەپ ، چەتتە تۇرغان چاپارمەنلىرىنىڭ ياردىمى بىلەن ئۇلارنى خۇددى قاسساپلار مال بازىرىدىن ماللارنى ھەيدەپ چىقىپ كېتىۋاتقاندەك سۆرەشتۈرۈپ ئېلىپ مېڭىشقا باشلىدى .
ئىلىدىكى چوڭ ئەمەلدارلارنىڭ بىرى بولغان شىسەن دالويى خوتۇنپەرەس ئادەم ئىدى . ئۇ قەشقەردىن چىرايلىق قىزلار كەلتۈرۈلۈپتۇ ، دېگەن خەۋەرنى ئاڭلاپ ، بۇ يەرگە ئۆزىنىڭ مال ئالغۇچىسىنى ئەۋەتكەنىدى . شىسەن دالويى ئەۋەتكەن ئادەم — جۇ فامىلىلىك پاكار ، سېمىز نېمە بولۇپ ، باشقىلار ئۇنى «جۇ پاڭزا» دەيتتى ، جۇ پاڭزا سۈرگۈنلەر ئىچىدىكى ئاياللارغا بىر – بىرلەپ قاراپ چىققاندىن كېيىن ، نوزۇگۇمنىڭ ئالدىغا كېلىپ توختاپ قالدى – دە ، «پاھ ، ئادەم بالىسىمۇ مۇنداق قاملاشقان بولىدىكەن – ھە !» دەۋەتتى . بېشىغا كەلگەن ئېغىر كۈنلەر ۋە ئۇزۇن يول ئازابى نوزۇگۇمنىڭ چىرايىنى سارغايتقان بولسىمۇ ، ئۇنىڭ پۈتۈن سىياقىدىن يەنىلا ياشلىق ۋە گۈزەللىك ئۇرغۇپ تۇراتتى . نوزۇگۇمنىڭ قويۇق قارا چاچلىرى چىگىشلىنىپ ، كۆڭلەكلىرى يىرتىلغانىدى ، ئۇ نازۇك قوللىرى بىلەن كۆكسىنىڭ ئوچۇق قالغان قىسمىنى جۇ پاڭزىنىڭ ھاياسىز تىكىلگەن كۆزلىرىدىن دالدا قىلدى .
— ھى ! . . . ھى ! . . . ھى ! . . . — جۇ پاڭزا ھىجايغىنىچە ، سۈرگۈنلەرنى سېتىش ئىشىنى باشقۇرۇۋاتقان ئەمەلدارنىڭ يېنىغا ئىغاڭلاپ كەلدى ، - بىزنىڭ دالويىغا ئاشۇ قىزچاقنى ئالساق بولارمىكىن باھاسى قانچىدۇ ؟
— دالويىغا بىرەر چەنتۇ قىزىنى تارتۇق قىلدىغانمۇ يولىمىز بار ئىدى ، لېكىن يولدا كۆپ چىقىمدار بولدۇق ، بولمىسا . . .
— بولدى ، بولدى ، پۇلى قانچە ؟
— دالويىدىن كۆپ سورىمايمىز ، تاپان ھەققىمىز ئۈچۈن مانا مۇشۇنچىلىكلا بىرنەرسە بەرسەڭلا بولىدۇ .
ئەمەلدار قول ئىشارىسى بىلەن نوزۇگۇمنىڭ باھاسىنى ئوقتۇردى .
— ۋاھ ، بۇ بەك ئۆرە بولۇپ كەتتى . بۇنچىلىك پۇلغا شۇنداق چەنتۇدىن بەشنى سېتىۋالغىلى بولمامدۇ ؟!
— ئۆزلىرى مال تونۇيدىغان ئادەم ، كۆرۈپ تۇرۇپلا ، بۇ چەنتۇ قىزى مۇشۇ ماللارنىڭ ئالدى . باھاسىغا چىقسا ساتىمىز . بولمىسا ، جياڭجۈننىڭ ئۆزىگىلا سۇنساقمۇ خېلى ئىنئامغا ئىگە بولالايمىز .
— بولدى ، گەپنى ئۇزارتمايلى ، مۇنچىلىك ئالتۇن – كۈمۈش تۆلىسەك قانداق ؟
ئەمەلدار جۇپاڭزا ئېيتقان باھاغا كۆنمىدى . ئۇ ئۇزۇن قوللىرىنى جۇپاڭزىنىڭ بۇرنىغىچە سۇنۇپ ، نوزۇگۇمنىڭ خۇسۇسىيەتلىرىنى ساناپ كۆرسەتتى .
— بىرىنچىدىن ، ئۆزى گۈزەل ، ئىككىنچىدىن ، ئىشقا چېۋەر ، ئۈچىنچىدىن ، قاملاشتۇرۇپ ناخشا ئېيتالايدۇ .
جۇ پاڭزا نوزۇگۇمغا يەنە بىر قېتىم لاپ قىلىپ قارىدى – دە :
— ھى . . . ھى . . . ھى ! بوپتۇ ، ئۇنداق بولسا ، مانا مۇنچىلىك ساپ ئالتۇن تۆلەي ، - دەپ باھانى يەنە ئۆرلەتكىنىنى ئىشارەت قىلدى .
ئۇزاق تالىشىشتىن كېيىن ، ئەمەلدار بىلەن جۇ پاڭزا نوزۇگۇمنىڭ باھاسىنى پۈتۈشتى . پارقىراپ تۇرغان تىللالار ئەمەلدارنىڭ ئالىقىنىغا تۆكۈلۈشى بىلەنلا ئىككى چاپارمەن كېلىپ ، نوزۇگۇمنى سۆرەشتۈرۈپ ئېلىپ ماڭدى . نوزۇگۇمنىڭ ئايلاپ بىللە بولغان جاپاكەش سەپەرداشلىرىدىن ئايرىلىشقا كۆزى قىيمايتتى . سۈرگۈنلەر ياشقا تولغان كۆزلىرى بىلەن ئۇنى ئۇزاتماقتا ئىدى .
— خەير ، سالامەت بولۇڭ نوزۇگۇم !
— جاھان زالىملارنىڭلا بولۇپ كەتمەس ؟!
— خەير ، ئامان بولساق يەنە كۆرۈشەرمىز !
نوزۇگۇم كۆز چاناقلىرىدىكى ياشنى تۇتۇپ قالالمىدى . ئۇ ئىختىيارسىز دەرد – ئەلەملىرىنى ناخشا قىلىپ ئېيتتى :
ئاينى بۇلۇت توسۇپتۇ ،
يولتۇزلارمۇ ئۆچۈپتۇ .
گۆر ئازابى ئۆلۈكتىن ،
تىرىكلەرگە كۆچۈپتۇ .
بېشىمىزدا جاللاتلار ،
قىلىچىنى ئوينىتار .
بۇ دوزاختىن نوزۇكنى ،
قانداق بىر جان ئاجرىتار ؟!
— ھوي ، ھوي ! – دەپ سىلكىشتۈردى نوزۇگۇمنى ئەكىتىپ بارغان چاپارمەنلەر ، - نېمانچىلا كاكىرايسەن ؟ ئالدىرىما تېخى ، دالويىنىڭ ئۆيىگە بارغاندا ناخشىنى تازا ئېيتىۋالىسەن .
توققۇزىنچى باب
توي
ئەي زالىم ، يېتەر خەلققە ئازارىڭ ،
قاچانغىچە قاينار بۇ بازارىڭ ؟
سەلتەنەت سۈرمەك نەكېرەك ساڭا ؟
خەلقنى ئەزگەندىن ئۆلگىنىڭ ئەلا !
— سەئىدى
شىسەن دالويىنىڭ ئايال خىزمەتكارلىرى نوزۇگۇمنى يۇيۇندۇرۇپ ، ئۇنىڭغا بىر قۇر يېڭى كىيىم كىيدۈرگەندىن كېيىن ، جۇ پاڭزا ئۆزىنىڭ بۇ قېتىم قىلغان سودىسىغا بەكمۇ مەمنۇن بولدى . نوزۇگۇمنىڭ توپا – چاڭ ئىچىدە قالغان چىرايى پاكىزلىنىپ ، ئۇنىڭ ھۆسنىگە ھۆسن قېتىلغانىدى . نوزۇگۇمنى دالويىغا كۆرسىتىش ئۈچۈن دالويىنىڭ ياسىداق ھويلىسىنىڭ ئوتتۇرىسى بىلەن ئېلىپ ماڭغاندا ئۇنىڭ چوڭ – كىچىك خوتۇنلىرى ئۆز ھۇجرىلىرىنىڭ ئىشىكلىرىدىن بېشىنى چىقىرىپ ، ھەسەت بىلەن قاراشتى .
نوزۇگۇمنى ئەكىرگەندە شىسەن دالويى ئۆينىڭ تۆرىدىكى كاڭدا ، قارا تاۋار كۆرپە ئۈستىدە يانپاشلاپ يېتىپ ئەپيۈن چېكىۋاتاتتى . شىسەن دالويى گۆشلۈك ، كەڭ يۈزىنى چېچەك ئىزى قاپلىغان چوقۇر ئىدى . ئۆمرى كەڭ جۇڭغار دالالىرىدا زوراۋانلىق قىلىپ ، قان كېچىش بىلەن ئۆتكەن بۇ زالىمنى كىشىلەر ئارقىسىدىن شىسەن مازا 1 «شىسەن مازا — شىسەن چوقۇر . » دەپ ئاتىشاتتى . ئۇ ئېغىر گەۋدىسىنى تەسلىكتە قىمىرلىتىپ ، قىيسىق كۆزلىرى بىلەن نوزۇگۇمغا سىنچىلاپ قارىدى . نوزۇگۇمنىڭ ئۇزۇن ، قارا چېچى غۇنچە بويى بىلەن بويلىشىپ تۇراتتى . ئۇنىڭ قۇلاقلىرىنىڭ ئالدى – كەينى ۋە نازۇك بويۇنلىرىدا بالىلارنىڭكىدەك مەيىن تۈكلەر ئېنىق كۆرۈنۈپ تۇراتتى . قىزنىڭ چىرايى خۇنۇك ئاق چىرايلاردىن بولماي ، يېقىملىق ، قاراقۇمچاق چىرايلاردىن ئىدى ، ئۇنىڭ پۈتۈن سىياقى نۇرلىنىپ تۇرغان قىزىل ياقۇتقا ئوخشىشاتتى .
— ھە ، يارايدۇ ، بۇ تازا مەن ئويلىغىنىمدىن ئىكەن ، - دەپ ئورنىدىن تۇرۇپ كەتتى شىسەن مازا .
جۇ پاڭزا يورغىلىغىنىچە دالويىنىڭ ئالدىغا كېلىپ ، سۈرگۈنلەرنى ساتقان ئەمەلداردىن ئاڭلىۋالغان گەپلەرنى تەكرارلاپ ، نوزۇگۇمنىڭ خۇسۇسىيەتلىرىنى ساناشقا باشلىدى .
— ھى . . . ھى . . . ھى ! مۇنداق چەنتۇ قىزى كەم تېپىلىدۇ ، ئانىسى سىلىدەك غوجاملار ئۈچۈنلا تۇغقان – دە ، بۇ قېتىم كەلگەن قىزلارنىڭ ئىچىدە ئالدى مۇشۇ ئىكەن ، شۇڭا باھاسىمۇ ئۆرىرەك بولدى .
— بولدى ، بولدى . كېرەك يوق !
— شۇنداق ، مال ياخشى ، ئۆزى گۈزەل ، ئىشقا چېۋەر ، يەنە ناھايىتى ناخشىچى ئىكەن ، مەن ئۇنى ناخشا ئېيتقۇزۇپ كۆرۈپ ئالدىم .
— ناخشىچى ؟! ھا . . . ھا . . . ھا ! قېنى ، ئۇنىڭغا ئېيىت ، ئۇنىڭ ناخشىسىنى مەن بىر ئاڭلاپ باقاي .
جۇ پاڭزا شىسەن مازىنىڭ تەلىپىنى نوزۇگۇمغا تەرجىمە قىلىپ بەردى . نوزۇگۇم ھېچقانداق تارتىشىپ تۇرمايلا ناخشىسىنى باشلىۋەتتى .
يۇرتۇمنى مەن سېغىندىم ،
ئاتامنى مەن سېغىندىم .
تىرىكمىكىن جان باقەم ؟
خەۋىرىنى بىلمىدىم .
يۇرتۇمغا يېتەلمەسمەن ،
ئاتامنى كۆرەلمەسمەن .
باقەمنى كۆرۈپ ئۆلسەم ،
ھەرگىز ئارمان قىلماسمەن .
ئالتە ئايدىن يالغۇزمەن ،
قەشقەر يولىنى بىلمەسمەن .
خۇدا مېنى ساقلىسا ،
سەن زالىمغا تەگمەسمەن .
— ھا ! ھا ! ھا . . . ئۇ نېمىدەپ ناخشا ئېيتتى ؟
— ئۇ بۇرۇن بۇنداق ھەشىمەتلىك ئۆيلەرنى كۆرمىگەنلىكىنى ، مۇنداق چىرايلىق كىيىملەرنى كىيمىگەنلىكىنى قوشاق قىلىپ ئېيتتى . سىلىنى ماختىدى ، - دېدى جۇ پاڭزا .
— ھە ، ياخشى . ئۇنىڭ ئاۋازىمۇ ساز ئىكەن ، ماڭا زېرىككەندە ناخشا ئېيتىپ بەرسۇن ، ئۇنىڭغا ئېيت ، ئۇ يول يۈرۈپ ھاردى . بىر – ئىككى كۈن ئوبدان دەم ئالسۇن ، ئاندىن مەن ئۇنىڭ ئۈچۈن چوڭ توي ئۆتكۈزۈپ بېرىمەن . ئۇ بۇنىڭدىنمۇ پۇزۇر ئۆيلەردە تۇرىدۇ ، تېخىمۇ ئېسىل كىيىملەرنى كىيىدۇ .
شىسەن مازا خىزمەتكارىنى چاقىردى – دە ، تاپان ھەققى ئۈچۈن جۇ پاڭزىغا بىر توپ گۈللۈك تاۋار بېرىشكە بۇيرۇدى .
× × ×
شىسەن مازا نوزۇگۇمنى كۆرۈپ ھەقىقەتەن خۇشال بولغانىدى . ئۇ ئۇزۇندىن بېرى مۇشۇنداق بىر چىرايلىق ، ياش خوتۇنغا ئېرىشىشنى ئويلاپ يۈرەتتى . ئەمدى ئۇ بۇ گۈزەل قىزنى يېنىدا ئېلىپ يۈرۈپ باشقا ئەمەلدارلارنىڭ كۆزىدىن ئوت چىقىرىۋېتىشنى ئويلىغاندا ، خۇشاللىقى چېكىگە يەتتى . ئۇ نوزۇگۇمنى رەسمىي توي قىلىپ ئېلىش قارارىغا كەلدى . ئالمان – تالمان تەييارلىق قىلىپ ، ئۈچىنچى كۈنى توي باشلىۋەتتى .
تويغا يىراق – يېقىندىكى چوڭ ئەمەلدارلارنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك چاقىرىلدى . ئىلى جياڭجۈنى ئۆزى كېلەلمىگەن بولسىمۇ جياڭجۈن مەھكىمىسىدىن ئالاھىدە سوۋغاتلارنى ئەۋەتىپ ، شىسەن دالويىنىڭ تويىنى قۇتلۇقلايدىغانلىقىنى بىلدۈردى .
توي كۈنى ئىچكىرى – تاشقىرى ھويلىدىكى ھۇجرىلارنىڭ ھەممىسىگە جوزا راسلاندى . ئارقىدىكى كىچىك ئۆيلەرگە ئالاھىدە مېھمانلار ئۈچۈن ئەپيۈن جابدۇقلىرى بىلەن ماجاڭلارنى راسلاپ قويۇشمۇ ئۇنتۇلۇپ قېلىنمىدى . ھويلىلارنىڭ ئىچىگە ئايلاندۇرۇپ گۈللۈك پانۇسلار ئېسىلدى . مۇھاپىزەتچى چېرىكلەرگىمۇ «ئادەمگەرچىلىك» يۈزىسىدىن بۈگۈن يېتەرلىك ھاراق تارقىتىپ بېرىلدى . كەچكە يېقىن قورۇنىڭ يوغان پانۇسلار ئاستىدا يورۇپ تۇرغان قارا دەرۋازىسىنىڭ ئالدىغا چوڭ – كىچىك مەپىلەر تىقىلىشىپ قالدى . توي ناھايىتىمۇ قىزىپ ، ئىچىشىۋازلىق تاڭ يورۇغۇچە داۋاملاشتى . . .
شىسەن مازا «يىگىت» ئۈچۈن تەييارلانغان خاس ھۇجرىغا تۈن يېرىمىدىن ئاشقاندا كىرىپ كەلدى . بۇ چاغدا ئۇ دېگۈدەك مەست بولۇپ ، ئۆرە دەسسەپ تۇرالمايتتى . نوزۇگۇم ئۆينىڭ تۆرىدىكى چىمىلدىق ئىچىدە ، ئاتىسى ھەسەن دەرۋىش ئارقىلىق ئەۋەتكەن خەنجەرنىڭ سېپىنى مەھكەم تۇتقىنىچە ، مىڭبىر خىياللار بىلەن ئولتۇراتتى . ئۇ ئاتىسى ئېيتقان «پاكلىقىنى ساقلاش ، مۇھەببىتىگە سادىق بولۇش» دېگەن ۋەسىيەتلەرنىڭ ئەھدىسىدىن چىقارلارمۇ ؟ !
شىسەن مازا ئىشىك ئېچىپ كىرىشى بىلەن نوزۇگۇمنىڭ يۈرىكى ئىختىيارسىز قاتتىق سېلىپ كەتتى . خىزمەتچىلەر شىسەن مازىنىڭ سىرتقى كىيىملىرىنى سالدۇرۇپ قويغاندىن كېيىن بىر – بىرلەپ چىقىپ كېتىشتى . شىسەن مازا ھىجايغىنىچە چىمىلدىق تەرەپكە قاراپ ماڭدى .
— ھى . . . ھى . . . ھى ! قىز ، سەن تارتىنما ، — شىسەن مازا چىمىلدىقنى قايرىدى ، - قىز ، سەن يېقىن كەل . يۈرىكىڭ نېمانچە دۈپۈلدەيدۇ ؟ قورقۇۋاتامسەن ؟
شىسەن مازىنىڭ چوقۇر يۈزلىرى مەستلىكتىن ئۆپكىدەك قىزىرىپ ئېسىلغان بولۇپ ، ئاغزىدىن ھاراقنىڭ قاڭسىق پۇرىقى بۇقسۇپ تۇراتتى . ئۇ ئۆزىنى باشقۇرالماي قىزنىڭ ئۈستىگە تاشلاندى ۋە شۇ ھامان ئاچچىق بىر ئاغزىقنى ھېس قىلدى – دە ، «ۋايجان!» دەپ ۋارقىرىۋەتتى . نوزۇگۇمنىڭ كۈچ بىلەن ئۇرغان خەنجىرى ئۇنىڭ يۇلۇنىنى ئۈزۈپ تاشلىغانىدى . نوزۇگۇم ئىككىنچى قېتىم خەنجەر ئۇرۇپ ، شىسەن مازىنىڭ كۆكرىكىنى بۆسۈۋەتتى . ئۇ خۇددى ئوت ئۈستىدىكى ھۆل قوۋزاقتەك تولغىنىپ ، چىمىلدىق يېنىغا گۈپ قىلىپ چۈشتى . بۇلدۇقلاپ ئېتىلىپ چىقىۋاتقان ئىسسىق قان دالويىنىڭ ئوچۇق قالغان ئاغزىغا ئېقىپ كىرىشكە باشلىدى . ئۆمۈر بويى قان ئىچىپ تويمىغان بۇ جاللات بۈگۈن ئۆزىنىڭ تويىدا تويدى . . .داۋامى بار........[ بۇ يازما chayka تەرپىدىن2008-12-03 03:42 AMدە قايت ]
يېڭى يازمىلىق سەھىپە 
ئادەتتىكى سەھىپە 
مەخپىي سەھىپە 
