بىشىم قىيىپ كەتتى..........فىزىكا دەرسىنى پەقەت ياقتۇرمايىتتىم..........ھەم چۈشەنمەيىتتىم...........
رەخمەت دوستىمىزغا

نۇر قانداقتۇر بىر شەكىلدىن ئۆزگىرىپپەيدا بولدىغان ھادىسە بولماستىن نۇر بىۋاستە ھاۋاغا تارقالغان قول بىلەن تۇتقىلى بولمايدىغان تەمىنى تېتىغىنى بولمايدىغان ئەمما ئۆز رەڭگى ۋە ھارارىتى بىلەن ئۆزىنىڭ مەۋجۇتلىقىنى بىلدۇرۇپ تۇردىغان ھەققانى ماددا دىسەك ، دەل شۇ تەرپىدىن ئۇنىڭدىكى بىرخىل ئىتىقاتى ھارەرەتنىڭ بارلىقىنى ھېس قىلىمىز مانا بۇ ئىممان نۇرى ئۇ سىزگە مەۋھۇمنى ئېنىق كۆركىتىپ شەرھىلەپ بېردۇ ، نۇر ئەرشادىن زىمىنغا 8 سىكىنوتتا چۇشدۇ دىسەك ، ئۇ ھالدا 240000 كىلومىتىرلىق  مۇساپىدىن يەتكەن مەلۇماتلاردىن قانداق خەبەر تاپمىز ؟
ئەلۋەتتە نۇرنىڭ يەتكۇزۇش كۇچىدىن پايدىلىنىپ جاۋاپ تاپمىز ، ئۇ ئەلۋەتتە ئىممان نۇرى .

نۇرنىڭ قانداق ئالاھىدىلىكلىرى بار؟

دولقۇنلۇق ئالاھىدىلىكلىرى:

1.دىففىراكسىيە(ئايلىنىپ ئۆتۈش): باشقا دولقۇنلارغا ئوخشاش نۇرمۇ توسالغۇ جىسىملاردىن ئايلىنىپ ئۆتۈش ئالاھىدىلىكىگە ئىگە. سۇ دولقۇنىنىڭ سۇ يۈزىدىكى يوپۇرماق ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش توسالغۇ جىسىملارغا يولۇققاندا پەرۋا قىلماستىن ئالغا ئىلگىرلەۋەرگىننى بايقايمىز. يەنە مەسىلەن، ئارلىقتا تام بولسىمۇ ئاۋاز دولقۇنى بىزنىڭ قۇلىقىمىزغا يىتىپ كىلەلەيدۇ، سىمسىز ئېلىكتېر -ماگنىت دولقۇنلىرى يىراق يىراقلاردىن بىزنىڭ تېلفۇنىمىزغا يىتىپ كىلەلەيدۇ... مانا بۇ ھادىسىلەر دولقۇننىڭ دىففىراكسىيە ھادىسسى دىيىلىدۇ. ئوخشاشلا، نۇردىمۇ ئايلىنىپ ئۆتۈش ھادىسسى بار. مەسىلەن ، كىچىك توسالغۇ جىسىملاردىن چۈشكەن  تولۇق سايە جىسىمنىڭ گىئومېتىريىلىك چوڭلىقىدىن كىچىك بولىدۇ. ئاددىيلاشتۇرۇپ ئېيتقاندا، كۆزەتسىڭىز، جىسىمنىڭ سايە چۈشكەن قىسمىدا قىسمەن يورۇق چۈشكەن دائېرىنىڭ بارلىقىنى بايقايسىز. يەنە مىسال، ھاۋادا نۇرغۇن چاڭ-توزانلار بولۇپ، سىز بۇ توزانلارنى كۆرەلمەيسىز سەۋەبى، نۇر ئۇ ئۇششاق جىسىملارغا پەرۋا قىلماي، ئايلىنىپ ئۆتۈپ كىتىدۇ...
2.ئىنتېرفىرىنسىيە(قاتلىنىش): بۇ ئوخشاش بولمىغان نۇر مەنبەلىرىدىن چىققان نۇرلارنىڭ ئۆز-ئارا قاتلىنىپ، يورۇق-خىرە ئارلاشقان يىڭى نۇر تەخسىملىنىش ھادىسسنى كۆرسىتىدۇ. مەسىلەن،تارىلىق چالغۇ ئەسۋاپلىرىدىن چىققان بىرخىل تىتىرىگەن ئاۋاز دەل ئوخشاش بولمىغان تارىلاردىن تارقالغان ئاۋازلارنىڭ قاتلىنىپ ، ئاجىز ۋە كۈچلۈك ئارلاشقان يىڭى ئاۋازنى شەكىللەندۈرگەنلىكىدىن بولىدۇ.
نۇرمۇ ئوخشاشلا يۇقارقىدەك ئالاھىدىلىككە ئىگە بولۇپ، ئىككى تال كىچىك تار يوچۇقتىن ئۆتكەن يورۇقلۇق كەينىگە قويۇلغان ئىكراندا تال-تال يورۇق-خىرە ئىزلارنى شەكىللەندۈرىدۇ.(قىزىققانلار تەجىربە قىلىپ كۆرۈپ باقسا بولىدۇ)
3. يامراش يەنى چېچىلىش : بۇ ھادىسە باشقا ھەرقانداق دولقۇندا  ئاددىي قىلىپ ، دولقۇن چاستوتىسى بىلەن دولقۇن ۋىكتورى(دولقۇن ئۇزۇنلىكىنىڭ ئەكىس سانىنىڭ 2پ ھەسسىى) ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنى كۆرسىتىدۇ.  يورۇقلۇققا نىسبەتەن، « رەڭلەرگە ئاجىرىلىش» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. يەنى نۇر سۈزۈك قىرلىق پىرىزمىدىن ئۆتكەندە، يەككە رەڭلىك نۇرلارغا ئاجىرىلىپ ، رەڭلىك نۇر سىپىكتېرىنى ھاسىل قىلىدۇ.

زەرىچىلىك ئالاھىدىلىكلىرى:
1.نۇرنىڭ تۈز سىزىق بويىنچە تارقىلىشى: بۇنى دىمىسىمۇ ھەممە ئادەم ھىس قىلالايدۇ. خۇددىي بىر تال ئوقنىڭ تۈز سىزىقنى بويلاپ ئۇچۇپ ماڭغىندەك نۇر زەررىچىللىرىمۇ تۈز سىزىق بويىنچە ئىلگىرلەيدۇ.
2. نۇرنىڭ قايتىشى ۋە سۇنىشى: كىچىك بىرتال رىزىنكە (شەيتان)توپ تەكشى يەرگە ئۇرۇلسا ، تۈزسىزىق بويىنچە ئەكسى يۆنىلىشكە ياكى چۈشكەن بۇلۇڭ بىلەن تەڭ بولغان يۆنىلىشتە قاڭقىپ كىتىدۇ؛يۇقىرى سۈرەتتە سۇغا ئىتىلغان تاش ئۆزىنىڭ ئەسلى يۈنىلىشىنى  ئازىراق ئۆزگەرتىپ، سۇ بىلەن ھاۋانىڭ چىگرا يۈزىدە تۈز بولمىغان بىر ئۈزۈلۈش نوختىسىنى شەكىللەندۈرىدۇ... خۇددىي شۇنىڭغا ئوخشاش نۇرمۇ تەكشى جىسىم يۈزىگە چۈشكەندە، پاراللىل نۇرلار پاراللىل ھالدا قايتىپ كىتىدۇ. شۇڭا بڭز تەكشى ئەينەكتىن ئۆزىمىزنىڭ تەسۋىرىنى كۆرەلەيمىز؛ سۇغا چۈشكەندە، سۇنۇپ، يۆنىلىشىنى ئۆزگەرتىدۇ شۇڭا سۇ ئىچىدە كۆرۈنگەن نەرسە بىزگە دۆڭىرەك بىر ئورۇندا كۆرۈندۇ...
3. نۇرنىڭ چۈشكەن جىسىمغا بېسىم چۈشىرىشى: يامغۇر تامچىللىرى كۈنلۈككە ئۇرۇلسا كۈنلۈككە بىر خىل بىسىم بىرىۋاتقانلىقىنى بايقايسىز خۇددى شۇنىڭدەل نۇرمۇ جىسىمغا ناھايىتى كىچىك تەسىردە بەلگىلىلك بىسىم چۈشىرىدۇ. بۇنى ناھايىتى نازۇك ئەسۋاپلار بىلەن ئۆلچىگىلى بولىدۇ...

داۋامى: نۇر ھاسىل قىلغان تەسىرلەر

ۋاھ مەھمۇتجان ئاكا ، سىز ھە چەتئەلدە فىزىكا كەسپنىڭ ئەڭ نۇقتىلىق ئەڭ ھالقىلىق يەرلىرنى تەتقىق قىلىپ تىخىمۇ ئىچكىرلەپ كىرىپ كەتتىڭىزمۇ قانداق ھە ؟ ( چاقچاق ) جۇما يەنە .
مىنىڭمۇ ئەزەلدىن تەبى پەن كەسپى بىلەن بولۇپمۇ مۇشۇ فىزىكا كەسپى بىلەن خوشۇم يوق بولغاچقىمىكىن ، ھەر دائىم مۇشۇ فىزىكا دەرس بىلەن ماتىماتىكا دەرس بار بولسا مەن دەرسىكە كىرمەيتىم .
لىكىن بۇ تىمىڭىزنى  مەكتەپتىكى فىزىكا ئوقۇتقۇچىلارنىڭ بولۇپمۇ سىز ھەم ماڭا فىزىكا دەرس بەرگەن ساجىدەم خانىم كۆرۈپ سزىدىن شۇنداق خۇش بولدى . مانا بۇ تىمىڭىزنى پىرىنتىردا بىسىپ چىقىرىۋالدۇق .
ئاخرىدا مۇشۇ مۇنبەردە سىزگە بىزنىڭ ئانا مەكتەپتكى بارلىق ئوقۇتقۇچى - ئۇستازلىرىڭىز ھەم جۈملىدىن مەندەك بىر سىڭلىڭىز سىزنىڭ چەتئەلدە مۇشۇ كەسىپتە ياخشى ئوقۇۋاتقانلىقىڭىزدىن پەخرىلىنىپ تۇرۇپ ئاللاھنىڭ سالىمىنى يوللىدۇق .      

Quote:

بۇ مەزمون4قەۋەتتىكى篮球美女نىڭ2008-11-28 01:02 AM دە يوللىغان يازمىسى   :
ۋاھ مەھمۇتجان ئاكا ، سىز ھە چەتئەلدە فىزىكا كەسپنىڭ ئەڭ نۇقتىلىق ئەڭ ھالقىلىق يەرلىرنى تەتقىق قىلىپ تىخىمۇ ئىچكىرلەپ كىرىپ كەتتىڭىزمۇ قانداق ھە ؟ ( چاقچاق ) جۇما يەنە .
مىنىڭمۇ ئەزەلدىن تەبى پەن كەسپى بىلەن بولۇپمۇ مۇشۇ فىزىكا كەسپى بىلەن خوشۇم يوق بولغاچقىمىكىن ، ھەر دائىم مۇشۇ فىزىكا دەرس بىلەن ماتىماتىكا دەرس بار بولسا مەن دەرسىكە كىرمەيتىم .
لىكىن بۇ تىمىڭىزنى  مەكتەپتىكى فىزىكا ئوقۇتقۇچىلارنىڭ بولۇپمۇ سىز ھەم ماڭا فىزىكا دەرس بەرگەن ساجىدەم خانىم كۆرۈپ سزىدىن شۇنداق خۇش بولدى . مانا بۇ تىمىڭىزنى پىرىنتىردا بىسىپ چىقىرىۋالدۇق .
ئاخرىدا مۇشۇ مۇنبەردە سىزگە بىزنىڭ ئانا مەكتەپتكى بارلىق ئوقۇتقۇچى - ئۇستازلىرىڭىز ھەم جۈملىدىن مەندەك بىر سىڭلىڭىز سىزنىڭ چەتئەلدە مۇشۇ كەسىپتە ياخشى ئوقۇۋاتقانلىقىڭىزدىن پەخرىلىنىپ تۇرۇپ ئاللاھنىڭ سالىمىنى يوللىدۇق .      

رەھمەت سىزگە سىڭلىم!
ئەمەلىيەتتە بۇنى بەك مۇرەككەپ يەرلىرى دەپ كەتكىلى بولمايدۇ. ئۆزۈم مۇشۇ نۇر ئىلمى ساھەسىنى تەتقىقات تىمىسى قىلىپ تاللىغانلىقىم ئۈچۈن، ئەڭ ئاددىي ئۇقۇم ۋە چۈشەنچىلەردىن باشلاپ ، ۋاقتىم چىققاندا  قىسقا -قىسقا بولسىمۇ دىيارىمدىكى ئۇيغۇر قېرىنداشلىرىمغا  مۇشۇ پەنگە  ئازىراق قىزغىنلىق پەيدا بولامدىكىن دىگەن ئۈمۈدتە بۇلارنى يوللاپ قويدۇم.
مىنىڭ مۇشۇ يەردە ئوقۇشۇم ۋە مۇشۇ فىزىكىغا ئالاھىدە قىزىقىشىمنى ئوتتۇرا مەكتەپتىكى ئوقۇتقۇچىللىرىم ئىسلامجان مۇئەللىم ۋە ساجىدە  ھەدەمنىڭ تۆھپىسىدىن دىسەم بولىدۇ. ئۇلارغا كۆپ تەشەككۈرۈمنى بىلدۈرىمەن! مەن يۇقىردا دەپ ئۆتكەن مەزمۇنلارنى تولۇق ئوتتۇرىدا ساجىدە ھەدەمنىڭ سۆزلىگەنلىرى ۋە بەزى مەسىللەرنى مۇزاكىرە قىلىشقانلىرىمىز ھىلىمۇ ئېسىمدە. اللە ئۇلارنىڭ تىننى سالامەت، خىزمەتلىرىنى ئۇتۇقلۇق، تۇرۇمۇشىنى كۆڭۈللۈك قىلغاي!

  تەبىئىي پەن سېستىمىسىغا ئائىت ياخشى تېما يوللاپسىز. ئەجرىڭىزگە رەھمەت.  مۇشۇ ماتىرىيالغا ئېھتىياجلىق تورداشلارنىڭ ئاسانراق تېپىشى ئۈچۈن،نادىرلىدىم.

سىزدىن بىر ئىشنى سوراپ باقسام:
ئاۋۇ  كۇۋانت  دىگەن ئاتالغۇ خەنزۇ تىلىدىكى 共价  دىگەن سۆزنىڭ تەرجىمىسى شۇمۇ؟

سىزگىمۇ رەھمەت!
كۇۋانت دىگەن ئۇقۇم خەنزۇ تىلىدا 量子  (مىقدارچە) دىيىلىدۇ.

نۇر ھاسىل قىلغان تەسىرلەر:

1. فوتو -ئېلىكتېر ئىففىكتى(نۇر-توك تەسىرى):

نۇر-توك تەسىرى دىگىنىمىز نۇرنىڭ مىتال ياپراقچىسىغا چۈشكەندە مىتالدىن ئېلىكترونلارنىڭ ئېتىلىپ چىقىش ھادىسسنى كۆرسىتىدۇ. ئەڭ دەسلەپتە(1839) بۇ ھادىسىنى ئالكسساندېر ئېدموند بەككۋەرىل يورۇقلۇققا قويۇلغان توك ئۆتكۈزگۈچى ئېرىتمىدىكى ئېلىكتېر قۇتۇبىدا فوتو-ئېلىكتېر ئىففىكتى بولىدىغانلىقىنى بايقىغان. كىيىن (1887) گېرتىس ئېلىكتېر-ماگنىت دولقۇننىڭ پەيدا بولۇشى ۋە قوبۇل قىلىنىشىنى تەتقىق قىلىۋاتقاندا ئۆزىنىڭ ھالقا شەكىللىك دولقۇن قوبۇللىغۇچىدا (ئۆز-ئارا تىگىشمىگەن ئارلىقتا ) ئۇچقۇن چاچىرا ش ھادىسسىنى كۆزەتكەن. ئۇ يورۇقلۇق ئۇچقۇننى تىخىمۇ ئېنىق كۆرۈش ئۈچۈن تەجىربە ئاپىراتىنى قاراڭغۇ قۇتىغا قويۇپ كۆزەتكىنىدە ناھايىتى روشەن بولغان ئۇچقۇنلارنى بايقىغان. بۇ ھادىسە ئەمەلىيەتتە قوبۇللىغۇچنىڭ ئېلىكتېر-ماگنىت دولقۇننى(ئولتۇرا بىنەپشە نۇرنى) قوبۇل قىلىپ، ئېلىكترونلارنىڭ ھىلقى تىگىشمىگەن ئارلىقتىن "سەكرەپ" ئۆتكەنلىكىنى چۈشەندۈرىدۇ. لىكىن ئەينى ۋاقىتتا گېرتىس بۇ ھادىسىنى يەنىمۇ چۇڭقۇرلاپ چۈشەندۈرۈشكە قىزىقمىغان ئىدى.1899-يىلغا كەلگەندە تومسون(1856-1940)" كىرۇك نورى" دىكى ئولتۇرا بىنەپشە نۇرنى كۆزىتىش جەرىيانىدا ئۇ كاتود نۇرىنىڭ مەنپى زەرەتلىك زەررىچىلەردىن تەشكىل تاپقانلىقىنى قىياس قىلغان ، كىين بۇ مەنپى زەرەتلىك زەرىچىلەر " ئېلىكترون" دەپ ئاتالغان.ئەمەلىيەتتە بۇلار ۋاكوملۇق" كىروك نورى" دىكى مىتال ياپراقچىسى يۇقىرى چاستوتىدىكى رادئاتسىيە مەيدانىغا قويۇلغاندا مىتال يۈزىدىن ئېلىكترونلارنىڭ قۇتۇلۇپ چىقىش ھادىسسدۇر. شۇنىڭ بىلەن تومسۇن 1899-يىلى ئەسىر ھارپىسىدىكى چوڭ بايقاش - ئېلىكتروننى بايقىغان بولدى...

1902-يىلى ۋون لىنارد فوتو ئېلىكترونلارنىڭ ھەرىكەت ئېنىرگيە ئۆزگۈرىشى بىلەن چۈشكەن نۇرنىڭ چاستوتا ئۆزگۈرىشىنى كۆزەتكەن. يەنى فوتو -ئېلىكترونلارنىڭ ھەرىكەت ئېنىرگيسى چۈشكەن نۇرنىڭ كۈچلۈكلىكى بىلەن ئوڭ تاناسىپ دەپ قارالغان بولغاچقا ئۇ ناھايىتى كۈچلۈك بىر نۇر مەنبەسىنى ئىشلىتىپ ، يىتەرلىك ۋاقىت مىتال يۈزىنى يورۇتقان. لىكىن فوتو-ئېلىكتېر ھادىسسنى بايقىيالمىغان. ئەمما كىيىن چاستوتىسى ئوخشاش بولمىغان ھەرخىل ئېلىكتېر-ماگنىت دولقۇنلىرىنى سىناپ باققىنىدا ، فوتو-ئېلىكترونلارنىڭ ھەركەت ئېنىرگىيسىنىڭ نۇر چاستوتىسىغا باغلىق بولىدىغانلىقىنى بايقىغان.(فوتو-ئېلىكتېر ھادىىسسى پەيدا قىلالايدىغان ئەڭ كىچىك چاستوتىلى نۇر ئولتۇرا بىنەپشە نۇر )...

1905-يىلىغا كەلگەندە ئالبېرت ئېنىشتېيىن(1879-1955) پىلانىك ئوتتۇرىغا قويغان كۋانىت ئۇقۇمىنى قوللىنىپ، بۇ ھادىسىنى ناھايىتى ياخشى، ئىلمىي شەرھىيلەپ بەرگەن ھەم شۇ يىلى مۇشۇ ھەقتە يازغان ماقالىسى ئۈچۈن 1921-يىلى نوبىل فىزىكا مۇكاپاتىنى قوبۇل قىلغان. ئۇ تۆۋەندىكىدەك فورمىلا ئارقىلىق چۈشەندۈرىلىدۇ :



بۇ يەردىكى h پىلانىك تۇراقلىقىنى ، ν چۈشكەن نۇرنىڭ چاستوتىسى, mv² 1/2 = E_max ئەڭ چوڭ ھەرىكەت ئېنىرگىيەسىنى ، W بولسا فوتو-ئېلىكترولارنىڭ مىتالدىن قۇتۇلۇپ چىقىش ئىشىنى ئىپادىلەيدۇ. دەل مۇشۇ فورمۇلا بىلەن نۇر چاستوتىسى ۋە ئېلىكترونلارنىڭ ئەڭ چوڭ ھەرىكەت ئېنىرگىيەسى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىېەتنى ياخشى چۈشەندۈرگىلى بولىدۇ. يەنى ، چۈشكەن فوتۇنلارنىڭ ئېنىرگىيسى ئېلىكترونلارنىڭ قۇتۇلۇش ئىشىدىن كىچىك بولغاندا ، نۇر قانچە كۈچلۈك، ۋاقىت قانچە ئۇزۇن بولسىمۇ فوتو-ئېلىكتېر ئېففىكتى ھاسىل بولمايدۇ!





2. نۇرنىڭ دوپپىلىر ئىففىكتى:

بىز ھەممىمىز مۇنداق بىر ھادىسىنى بايقىغان بولىشىمىز مۇمكىن. يۇقىرى سۈرئەتلىك تاشيول بويىدا يالغۇز تۇرغىنىمىزدا ، ئالدىمىزدىن سىگىنال بىرىپ" ۋىڭڭىدە " ئۆتۈپ كەتكەن ماشىننىڭ ئاۋازى دىققەت قىلساق، ماشىنا يىراقلىغانچە بىرخىل " ۋىىىىىىىىىىىىىىىىىىىىىىىىڭ" قىلغان ئاۋازنى ئاڭلايمىز. مانا بۇ دولقۇننىڭ دوپپىلېر ئىففىكتى. يەنى، ھەركەتتىكى جىسىملاردىن تارقالغان دولقۇنىڭ چاستوتىسىنىڭ ئۆزگىرىش ھادىسسى. بۇ نى دەسلەپتە 1842-يىلى كىرىستىيەن دوپپلېر(1803-1853) مەخسۇس ئەسىرى "قوشماق يۇلتۇز رەڭلىك نۇرى ھەققىدە" دىگەن يازمىسىدا ئوتتۇرىغا قويغان. ھەمدە 1845-يىلى بويسبالوت تەرىپىندىن ئاۋاز دولقۇنى ئارقىلىق سىناق قىلىنغان. سىناق نەتىجىسى ئاۋاز مەنبە ئۆزىگە يىقىنلاشقاندا ئاۋاز ئىنتوناتسىيسىنىڭ چوڭراق بولىدىغانلىقىنى ئىسپاتلىغان. 1848-يىلغا كەلگەندە خىپپولت فىززو ئوخشاش ھادىسىنىڭ ئېلىكتېر-ماگىنىت دولقۇنىدىمۇ كۆرۈلىدىغانلىقىنى بايقىغان.

دوپپىلېر ئىففىكتىنى فورمىلا ئارقىلىق تۆۋەندىكىدەك ئىپادىلەشكە بولىدۇ:




بۇ يەردە f بوسا كۆزىتىلگەن دولقۇن چاستوتىسىنى f₀ بولسا مەنبە دولقۇننىڭ چىقارغان چاستوتىسىنى، بولسا دولقۇننىڭ مۇھىتتىكى تېزلىكىنى ۋە بولسا مەنبەدىنى كۆزەتكۈچىگىچە بولغان يۆنىلىشتىكى مەنبەنىڭ رادىئوس يۆنىلىشىدىكى تىزلىكىنى ئىپادىلەيدۇ.







قوشماق يۇلتۇزلار دىن تارالغان نۇرلارنىڭ دوپپلېر ئىففىكتىدىن پايدىلىنىپ ، ئېنىشتىيىن ئوتتۇرىغان قويغان تار مەنىدىكى نىسپىيلىك نەزىرىيسىنىڭ توغرا ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلىغىلى بولىدۇ...

داۋامى: نۇرنىڭ پەيدا بولۇش سەۋەبى

ئاڭلىشىمچە ئاسمان جىسىملىرى ئارىسىدىكى ئارلىقنى ئۆلچەشتە نۇر تېزلىكى ئۆلچەم قىلىنىدىكەن .

لازىر نۇرى:



لازىرنىڭ پىرىنسىپىنى بىلىش ئۈچۈن ئاتوملار بىلەن نۇر ئوتتۇرىسىدىكى ئۆز-ئارا تەسىرنى چۈشىنىشكە توغرا كىلىدۇ. ئاددىي قىلىپ ئېيتقاندا، سىرىتتىن ئۇچۇپ كەلگەن  فوتونلار ئاتوم يادروسىرتىدا« يۈگىرەپ مۇسابىقىگە چۈشىۋاتقان» ئېلىكترونلار بىلەن « ئېلىم-بىرىم» قىلىشىدۇ. يەنى، يادرو سىرتىدىكى ئېلىكترونلار ئۆزىگە خاس بولغان ئېنىرگىيە ئوبىتىللىرىدا «يۈگىرەپ يۈرىيدۇ» . قاچانكى، سىرىتتىن مەلۇم ئېنىرگىيەدىكى فوتون ئۆزىدىكى ئېنىرگىيەنى مەلۇم ئېلىكترونغا بىرىپ، ئۇنى يۇقىرراق ئېنىرگىيە ئوربىتىسىغا « يۆلەپ» چىقىرىپ قويسا بۇ جەرياننى بىز  (فوتوننىڭ)سۈمۈرۈلۈش جەريانى دەيمىز؛ لىكىن بۇ «يۆلەپ»يۇقىرغا چىقىرىلغان(قوزغىتىلغان) ئېلىكترونلار ئۆزىنىڭ ئەسلى «ماكانىغا»(بۇرۇنقى ئوربىتىسىغا) قايتىشقا مايىل بولغانلىقى ئۈچۈن ئاسانلا ئارتۇق ئېنىرگىيەنى سىرىتقا فوتون شەكىلدە قويىۋىتىپ(بەل قويىۋىتىپ)، ئۆز ئورىنىغا چۈشىۋالىدۇ. بۇ جەرياننى بىز ئۆزلىگىدىن چىقىرىش جەريانى دەيمىز. دەل بۇ « ئۆزلىكىدىن چىقىرىش » جەريانى لازىر پىرىنسىپىنى چۈشىنىشنىڭ يىپ ئۇچى.







لازىر نۇرىنىڭ ھاسىل بولىشى ئۈچۈن :
1)ئاتوملارنىڭ  كۆپ فوتونلارنى سۈمۈرۈپ ساقلىيالايدىغان(بوش) « ساقلاس ئۆيى» بولىشى شەرت.
2)مەلۇم قوزغاتقۇچى (سىرىتقى)ئېنىرگىيە بىلەن ئاتولارنى قوزغىتىلغان ھالەتتە(يۆلەپ تۇرغۇزۇپ) ساقلاپ تۇرۇش كىرەك.
شۇنداق شارائىت ئاستىدا بەزى ئاتوملار  ئۆزىنىڭ ئەسلى ھالىتىگە قايتىپ ، ھەرقايسسىى بىردىن فوتون قويۇپ بىرىدۇ(بەل قويۇۋىتىپ ، ۋەتەنگە قايتىدۇ) ، بەزىللىرى باشقا ئاتوملارنى بەل قويۇۋىتىشكە دەۋەت قىلىپ، ئۇلانىمۇ فوتون قويۇپ بىرىشكە مەجبۇرلايدۇ. شۇنداق قىلىپ ، زەنجىرسىمان تەسىر يۈز بىرىدۇ(فوتونلا بىلەن ئاتوملار ئوتتۇرىسىدا قويۇق ئېلىم-بىرىم مۇناسىۋەت مۇئازىنتى تىكلىنىدۇ)...
لازىر ئاپىراتىدىن فوتونلارنىڭ بىرلا قېتىم ئەمەس تەكرار-تەكرار قويۇپ بىرىلىشى ئۈچۈن بىز رىزونانىسلىق (تاسقىغۇچ) ئىشلىتىمىز. يەنى ئىككى قايتۇرغۇچ ئەينەك قويۇلىدۇ، بىرى تولۇق قايتۇرۇش رولىغا ئىگە، يەنە بىرى قىسمەن قايتۇرىدۇ. لازىر ئاپىراتىدىكى فوتونلار بۇ ئىككى ئەينەك ئارلىقىدا توختىماي تاسقىلىش جەريانىدا ، ئۇنىڭ كۈچلۈكلىكى(دولقۇن ئامپىلتودىسى) ئېشىپ بارىدۇ...
بۇ جەرياندا ھىلقى يىرىم قايتۇرغۇچ ئەينەك تەرەپتىن(لازىر چىقىرىش يۇچۇقىدىن) قىسمەن(كۈچلەندۈرۈلگەن) فوتونلار  ئېتىلىپ چىقىپ، بىز قىزىقىۋاتقان لازىر نۇرىنى شەكىللەندۈرىدۇ!
لازىر نۇرى 1960 -يىلى ئامېركىلىق فىزىكانت مايمەن تەرىپىدىن ئىجات قىلىنغان. شۇنىڭدىن بىرى لازىر تىخنىكىسى ئىلىمپەن ، سانائەت، مىدىتسىنا ۋە باشقا تۈرلۈك ساھەلەردە كەڭرى ئىشلىتىلىپ كىلىنمەكتە!

داۋامى: X نۇرى

ۋاھ مەھمۇتجان ئاكا ، ئاخىرى زە مەن تولۇقسىزا ئاڭلىمىغان دەرىسلىرىمنى مۇنبەردە تولۇقلاپ ئۆتۈۋىتىدىغان بولدىڭىز جۇما  
ئەمسى تىمىڭىزنىڭ داۋامىغا قاراپ قالدۇق ئاكا .

ئولتۇرا بېنەپشە نۇر توغرۇلۇقمۇ مەلۇمات بېرەسىز،

X نۇرى:
دوختۇرخانىلاردا( سۆڭەك بۆلۈمىدە )" رىنتىگىن ئاپاراتى" دىگەن بىر ئاپارات بار. بۇ نى بەلكىم ھەممەيلەن بىلىشى مۇمكىن.(CT ۋە ئولتۇرا ئاۋاز دولقۇن ئاپاراتلىرى ھازىر دوختۇرخانىلاردا كەڭرى ئىشلىتىلۋاتقان ئۈسكۈنىلەر.رىنتىگىن ئاپاراتى بۇرۇنلاردا خىلى ئىلغار سايمان ھىساپلانسا كىرەك . ھازىرمۇ سۆڭەك سۇنسا، زەخمە بولسا مۇشۇ ئاپرات بىلەن تەكشۈرىدۇ.) ئۇ نىڭ بىلەن بەدەن ئىچكى قىسمىدىكى ئىسكىلىتلارنى رەسىمگە تارتقىلى بولىدۇ.  قانداقسىگە؟
رىنتىگىن ئاپاراتى رىنتىگىن نۇرى بىلەن ئادەم بەدىننى رەسىمگە ئالىدۇ.يەنى رىنتىگىن ئاپاراتى قويۇپ بەرگەن رىنتىگىن نۇرى  ئادەم بەدىننى تىشىپ ئۆتەلەيدۇ. بۇ نۇر بەدەننى تىشىپ ئۆتكەندىن كىيىن پىلاستىنكىغا بەدەن ئىچىدىكى ئىسكىلىتلار تەرىپىندىن توسىۋېلىنغان قىسمىنىڭ ئىزنالىرى قالىدۇ.( مانا بۇ نىمە ئۈچۈن رىنتىگىن ئاپاراتىدا تارتىلغان سۆرەتلەرنىڭ ئادەمنىڭ قورققىسىنى كەلتۈرىدىغان بولۇشىنىڭ سەۋەبى.)   بىز بۇ يەردە سۆزلىمەكچى بولغان   X نۇرى دەل مۇشۇ رىنتىگىن نۇرىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇنداقتا X نۇرى قانداق نۇر؟
X نۇرى دولقۇن ئۇزۇنلۇقى قىسقا  ^{(8  -}10 مېتىر دىن كىچىك ياكى شۇ دائىرىدە) ، چاستوتىسى يۇقىرى بولغان( 10¹⁵× Hz30   تىن 10¹⁸× 30  Hz غىچە) بىرقەدەر يۇقىرى ئېنىرگىيەگە ئىگە ئېلىكتېر-ماگنىت دولقۇنى. ئۇنىڭ تىشىپ ئۆتۈش ئالاھىدىلىكى بىرقەدەر كۈچلۈك بولغانلىقى ئۈچۈن،   X نۇر دىفراكسىيە تەجىربىسى ئارقىلىق كىرىستاللارنىڭ ئاتوم تۈزىلىشىنى كۆزەتكىلى ھەم يۇقىردا دىيىلگەندەك دوختۇرخانىلاردا بەدەن ئىچىدىكى ئىسكىلىتلارنى سۈرەتكە تارتقىلى بولىدۇ؛ يەنە  ئۇ  ماددىلارنىڭ خاراكتېر X نۇرىنى چىقىرىشقا تۈرتكە بولغانلىقى ئۈچۈن، ئۇنىڭ بىلەن  ماتېرىيال ئەۋرىشكىسىنى نۇرلاندۇرۇش ئارقىلىق ماتېرىياللارنىڭ تۈزۈلىشى، تەركىبى، ماددا نىسبىتىنى ئۆلچىگىلى بولىدۇ. (X نۇرى  نۇرلاندۇرۇش تەجىربىسى ۋە X نۇر سىپىكتېر ئانالىزى  ھازىرقى زامان ماتېرىيال فىزىكىسى تەجىربىخانىللىرىدا كەڭرى قوللىنىلىدۇ) .
X نۇرى دەسلەپتە گىرمانىيە فىزىكا ئالىمى ۋېلىيام رىنتىگىن( 1845 -1923) تەرىپىدىن بايقالغان. 1895-يىلى 11-ئاينىڭ 8-كۈنى ئۇ( فىزىكا ئالىمى) لېنارد بىلەن "كروك نورى"  نىڭ كاتود نۇرىنى نۇرلاندۇرۇش ئىكرانىغا چۈشۈرۈپ . كۆزىتىۋاتقاندا بىرخىل ئاچ يېشىل رەڭلىك نۇرنىڭ بىر مېترچە ئارلىقتىكى جايدا شولا چۈشۈرۈپ تۇرغانلىقىنى بايقىغان. بۇ بىر خىل غەلىتە ھادىسە ئىدى. چۈنكى ئۇ كۆرۈنمەيدىغان باشقا نۇرلارنىڭ ئارلىشىۋېلىشىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن ھىلقى " كروك نورى" نى قارا كارتون قەغەز بىلەن ئوراپ قويغان! بۇ قانداق نۇر؟ بۇ نۇر   قارا كارتون قۇتىنى تىشىپ ئۆتەلىگەنىكەن، ئۈستەلدىكى كىتاپ ۋە باشقا نەرسىلەرنى تىشىپ ئۆتەلەمدۇ يوق؟ئۇ شۇنىڭ بىلەن بۇ "غەلىتە نۇر" نى تەتقىق قىلىشقا كىرىشپ كەتكەن ھەمدە شۇ يىلى بىرىنچى ئايدا بۇ ھەقتىكى ماقالىسىنى ئېلان قىلغان. رىنتىگىن بۇ " غەلىتە" نۇرنى "X نۇرى" (نامەلۇم نۇر دىگەن مەنىدە) دەپ ئاتىغانلىقى ئۈچۈن ھازىرغىچە شۇنداق ئاتىلىپ كىلىۋاتىدۇ.(بەزىدە "رىنتىگىن نۇرى" دەپمۇ ئاتىلىدۇ). رىنتىگىن مۇشۇ بايقالمىسى ئۈچۈن 1901-يىلى نوبىل فىزىكا مۇكاپاتىغا ئىرىشكەن!
ۋېليام رىنتىگىن  X نۇرىنى تەتقىق قىلىۋاتقاندا تاساددىبى ئۇنىڭغا قەھۋە دەملەپ كىرگەن ئايالىنىڭ قولىنىڭ (ئىسكىلىت) شولىسى ئىكرانغا چۈشۈپ قالىدۇ-دە (قورقۇپ كەتكەن ئايالى ھوشىدىن كىتىدۇ. رىنتىگىن ئايالى بىلەن كارى يوق خىيالغا كىتىدۇ...) شۇنىڭ بىلەن ئۇ X نۇرىنى داۋالاشتا قوللانسا بولىدىغانلىقىنى بايقايدۇ. شۇندىن ئىتىبارەن رىنتىگىن نۇر ئاپاراتى ياسىلىپ، دوختۇرخانىلاردا ئىشلىتىلىپ كىلىنىۋاتىدۇ...
 
ئۇنداقتا ماھىيەت جەھەتتىن ئېيتقاندا X نۇرى قانداق شەكىللىنىدۇ؟
بىز ئالدىنقى قىسىمدا نۇرنىڭ شەكىللىنىش ماھىيىتىنى سۆزلەپ ئۆتكەنىدۇق. يەنى ، ئاتوم يادرو سىرتىدىكى ئېلىكترونلارنىڭ يۇقىرى ئوربىتا قەۋىتىدىن تۆۋەن ئوربىتا قەۋىتىگە سەكرىشى تۈپەيلىدىن پەيدا بولىدىغانلىقىنى دىگەن . بۇ بەلكىم يادىڭلاردا بولسا كىرەك! دىمەك ماھىيەت شۇنداق. لىكىن   بۇ يەردە ئازىراق ئوخشىماسلىق بار. نىمە دىگەن ۋاقىتتا ، X   نۇرى ئاتومنىڭ ئىچكى قەۋىتىگە ئېلىكترونلارنىڭ سەكرىشىدىن شەكىللىنىدۇ، ئادەتتىكى باشقا نۇرلار بولسا تاشقى قەۋەتكە سەكرىشىدىن شەكىللىنىدۇ.(ئاددىيلاشتۇرۇپ ئېيتقاندا، ئالدىنقىسى 4-،3- قەۋەتتىن 1- قەۋەتكە سەكرىسە، كىينكىسى 4-قەېەتتىن 3-سىگە، 2-سىگە سەكرەيدۇ... ) رەسىمدىن تىخىمۇ ئېنىق كۆرەلەيسىز.
 
X نۇرى تىبابەتتە ، كىرىستال تۈزۈلۈش ئانالىز تەجىربىسىدە، ماددا تەركىپ، تۈزۈلۈش ۋە نىسبەت ئانالىز تەجىربىسىدە كەڭلرى ئىشلىتىلىدۇ. ئەڭ ئاخىرىدىكى قوللىنىشىدىن مىسال ئالسام، مەسىلەن سىزدە بىر سىز نىمىلىكىنى بىلمەيدىغان بىر قېتىشما مىتال ياكى باشقا خىمىيلىك پولىمېر ۋە ياكى باشقا بىر نىمىلەر بار دەيلى. سىز زامانىۋى فىزىكا تەجىربىخانىسىغا كىرىپ، شۇ نەرسىنى " X نۇرى نۇرلاندۇرۇش تەجىربىسى" ئارقىلىق ئۇنىڭ تەركىبىنى ئۇقالايسىز. ۋە يەنىمۇ ئىلگىرلىگەن ھالدا " X نۇرى سىپىكتېر ئانالىز تەجىربىسى(XPS)" ئارقىلىق ئۇنىڭ تەركىب ماددىللىرىنىڭ نىسبىتى ۋە مىقدارىنى ھىساپلاپ چىقالايسىز. بۇ ئىككى تەجىربە "ھازىرقى زامان ماتېرىيال فىزىكىسى تەجىربىخانىسى"دا داۋاملىق ئېلىپ بىرىلىدۇ...
 
داۋامى: ئولتۇرا بىنەپشە نۇر ۋە ئىنفىرا قىزىل نۇر