سادىر پالۋان ( سۆرەتلىك ماقالە)

رەسىم :


چۈشەندۈرۈشى :سادىر پالۋاننىڭ قەبرىسى
رەسىم :

چۈشەندۈرۈشى :1851-يىلى سادىر پالۋان قوشۇنى غۇلجا شەھىرىگە كىرگەندەبەيتۇللا مەدرىسى ئالدىدا چۈشكەن سۈرەت(ئەسلى نوسخىسى بۇخارا مۇسۇلمانلار كۆرگەزمىسىدە ساقلانماقتا)
رەسىم :



چۈشەندۈرۈشى :1862-يىلىدىكى چىڭ خاندانلىقى كۈرە جاڭجۈن چىرىكلىرى
رەسىم :

چۈشەندۈرۈشى :1762-يىلى قۇرۇلغان قەدىمى كۈرەدىكى جاڭجۈن مەھكىمىسنىڭ قۇڭغۇراق راۋىقىنىڭ ۋەيران بولۇش ئالدىدىكى سۈرىتىچۈشەندۈرۈشى :سادىر پالۋاننىڭ شۇ چاغدىكى نەۋرىلىرى، 1975-يىلى تارتىلغان.(ئوڭدىن تۇرسۇن،ھاشىر،گۈلسارىخان،خەيرىنساخان)
رەسىم :


رەسىم :

چۈشەندۈرۈشى :سادىر پالۋاننىڭ ئوغلى ئىگەمقۇلنىڭ ئوغلى ھەسەننىڭ ئوغلى قۇربانجان( ئەينى چاغدا سادىر پالۋاننىڭ ياش ۋاقتىغا ئوخشايدۇ، دەپ تەرىپلەنگەن 15ياشلىق بالا .
رەسىم :



چۈشەندۈرۈشى :1756-يىللىرى ئىلىدا ئىشلەنگەن دۇنيا خەرىتىسى
رەسىم :






مۇھەممەدجان ئابدۇللا


سادىر دەپ ئېتىم يامان،
ئون بەش ياشتا ئاتالغان.
دەسلەپكى تۇتۇلغاندا،
قۇمۇل خانغا پالانغان.

ئەدەبىيات دەرسلىكىدە ئوقۇغان بۇ قوشاق ھېلىمەم مەھكەم ئېسىمدە تۇرۇپتۇ.ھازىرقى ئەدەبىيات دەرسلىكىدە سادىر پالۋان ھەققىدىكى مەزمۇنلار يەنە بارمۇ يوق بۇنى بىلمەيمەن. ئەمما سادىر پالۋان دىگەن بۇ ئىسىمنىڭ خەلقىمىزگە تونۇشلۇق ئىكەنلىكىگە ئىشىنىمەن.
سادىر پالۋاننىڭ قەبرىسى غۇلجا ناھىيە موللىتوختىيۈز يېزىسى بارات مەھەللىسىدە بولۇپ، بۇ قېتىم ئىلى ئوبلاستىغا بارغاندا كۆرۈشكە مۇيەسسەر بولدۇم.غۇلجا شەھىرى خەلق مەيدانىنىڭ ئەتراپىدا غۇلجا ناھىيىسىگە بارىدىغان تاكسىنى ئۇچراتقىلى بولىدۇ، قاتناش ناھايىتى ئەپلىك.
سادىر پالۋان 1798-يىلى غۇلجا ناھىيە موللىتوختىيۈز يېزىسىدا بىر نامرات دىھقان ئائىلىسىدە تۇغۇلغان.بالىلىق چاغلىرىدىكى جاپالىق تۇرمۇش، نامرات ئائىلىنىڭ ئېغىر سۈرگۈزەشتىلىرى سادىرنى روھسىز، جانسىز ئەمەس بەلكى باتۇر، چىداملىق، شوخ ،جەسۇر بىر ئەزىمەت قىلىپ يېتىشتۈرگەن.
ئەينى چاغلاردا چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتىنىڭ ئىستىبىدات تۈزۈمى، تۈرلۈك ئالۋاڭ-سېلىقلار تۈپەيلى،خەلقنىڭ ھۆكۈمەتكە بولغان نارازىلىقى ۋە قارشىلىقى كۈندىن-كۈنگە كۈچەيدى.بۇ ئىشلارنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن سادىردىمۇ ھۆكۈمەتكە قارشى ئىدىيە شەكىللەندى.ھەمدە خەلق ئاممىسىنىڭ چىڭ ھۆكۈمىتىگە بولغان نارازىلىقىنى ئۆز قوشاقلىرى ئارقىلىق ئىپادىلەشكە شۇنداقلا ئاشكارە قارشىلىشىشقا باشلىدى. كىيىنكى ۋاقىتلاردا سادىرنىڭ باتۇر، قورقماس بىر باشلامچى ئىكەنلىكى ھۆكۈمەتكە بېسىم ئىلىپ كەلدى.
شۇ يىللىرى چىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ كۈرەدە تۇرۇشلۇق گېنىرالى مىڭرۈي «خەلقنى ھۆكۈمەتكە قارشى تۇرۇشقا قۇتراتقۇلۇق قىلدى›› دىگەن باھانە بىلەن سادىرنى تۇتۇش بۇيرۇقى چۈشۈرگەن. سادىر تاغ ئۆڭكۈرلىرىنى ماكان ئېتىپ،ھۆكۈمەتكە قارشى كۈچلەرنى توپلاپ قوشۇن قۇردى.بۇنىڭ بىلەن چىڭ خاندانلىقى ئىلىغا ئەۋەتكەن 8گازارمىنىڭ بىرى سادىر باشچىلىقىدىكى بۇقوشۇننى باستۇرۇشقا مەسئۇل بولدى.سادىر ئۆز قوشۇنىنى كۈندىن-كۈنگە زورايتىش ئۈچۈن ئاقسۇ،قەشقەر،يەكەن، ئۈرۈمچى، قۇمۇل، ئىلى يېزىلىرىدىكى ئېزىلگەن دىھقانلارنى ئۆز ئەتراپىغا توپلىدى.قۇدرىتىمۇ كۈندىن-كۈنگە ئېشىپ، چىڭ ھۆكۈمىتىگە قارشى كۆپ قېتىم قوزغىلاڭ كۆتۈردى.
ئۇ چىڭ ئەسكەرلىرى تەرىپىدىن كۆپ قېتىم ئەسىرگە ئېلىنىپ،بۇرنىغا تۆمۈر شۈلۈك ئۆتكۈزۈلدى.ئوڭ چېكىسىگە قىزىتىلغان تۆمۈر تامغا بېسىلدى. ئوڭ قولىنىڭ بارمىقى بىلەن ئېسىپ قويۇلۇپ، بارمىقى ئۈزۈۋىتىلدى. ئەمما ئۇ قىلچە تېز پۈكمىدى. كېيىن زىنداندىن قېچىپ چىقىپ، كۆرەشنى داۋاملاشتۇردى.
15يېشىدىن باشلاپ چىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ كۆزىگە مىخ بولۇپ قادالغان سادىر پالۋان كېيىنكى 35يىلدا 13قېتىم زىندانغا تاشلىنىپ سۈرگۈن قىلىنغان. ئۇ شۇنداق ئېغىر زۇلۇم-زۇلمەت ئاستىداخەلقنىڭ ھىمايىسىگە ئىرىشكەن سەركەردە بولۇپ يېتىشىپ چىققاندىن سىرت يەنە دۈشمەنگە ھازىر جاۋاپ ناخشىچى، خەلق قوشاقچىسى بولۇپ يېتىلدى.ئۇنىڭ ‹‹مودەنخان››‹‹ھاشار ناخشىسى››‹‹سىپىل ناخشىسى››‹‹زىندان ناخشىسى›› قاتارلىق 27ناخشا، 500دىن ئارتۇق قوشىقى ئەنە شۇ زۇلمەتلىك دەۋرنىڭ ئىسپاتى سۈپتىدە خەلق ئارىسىدا ئەۋلادمۇ-ئەۋلاد ئېيتىلىپ كەلمەكتە.
ئۇ ئۆزىگە ئوخشاش ئىزىلگەن 3000دىن ئارتۇق دېھقاننى يىتەكلەپ، چىڭ ئەسكەرلىرى بىلەن كۆپ قېتىم جەڭ قىلغان.1861-1862-يىللىرى بۇ قوشۇن چىلپەڭزىنى ئىگەللىگەن.1863-يىلى چىڭ سۇلالىسىنىڭ گېنىرالى مىڭرۈينىڭ ئوق-دورا ئامبىرى ۋە بايانداي قەلئەسىگە ئۈچ قېتىم ھۇجۇم قىلغان. 1864-يىلى كۈزدە ئىلى مىقياسىدا دېھقانلار قوزغىلىڭى سۇلتان ھاكىمىيىتى قۇرۇلغان، ئۇنىڭغا ئەلى بۆكە سۇلتان بولغان. سادىر پالۋان موللىتوختىيۈز يېزىسىگە قايتىپ كىلىپ ئەللىك بىشى بولغان.1871-يىلى 8-ئايدا ئۆيىدە تۇيۇقسىز يېقىلىپ چۈشۈپ، 73يېشىدا ۋاپات بولغان.
سادىر پالۋان 15يېشىدىن تا ئۆمرىنىڭئاخىرغىچە ۋەتەن، خەلق يولىدا پىداكارانە جەڭ قىلدى. ئۇ خەلقىمىز تەرىپىدىن يادلىنىپ كىلىۋاتقان ھەقىقى خەلق سەركەردىسى،خەلق پالۋانى،خەلق قوشاقچىسى، ئۇنىڭ نامى مەڭگۈ ئۆچمەيدۇ

سادىر پالۋان قۇشاقلېرىنى يوللاپ قويساڭلار بوپتىكەن ئىنكاس شەكلىدە.

      <<سۇ ئىچكەندە،قۇدۇق قازغۇچىنى ئۇنۇتماڭ>>،بىز سادىر پالۋان بۇۋىمىزنى ئەسلىگىنىمىزدە،سادىر پالۋان بۇۋىمىزنىڭ بىزدە خاتىرىگە ئېلىنىشىدا چوڭ تۆھپىلەرنى قوشقان ئەدىبلىرىمىزدىن موللا بىلال بىن موللا يۈسۈپ نازىمى(1824-1899)،تىيىپجان ھادى(1925-1989) قاتارلىقلارنىڭ ئەجرىگە،بولۇپمۇ تۇرسۇن ياسىن ئەپەندىمنىڭ تۆككەن تەرىگە سەل قارىماسلىقىمىز لازىم.

بەك  ئىسىل  تىما  يوللاپسىز  رەخمەت  پەلۋانلىرىمىزنى ھەرگىز  ئۇنۇتمايلى .    

مەن بۇ ئۇچۇرنى تور بەتتىن كورۇپ يوللاپ قويدۇم، دوسلارنىڭ تور دۇنياسىدىكى بارلىق ئۇچۇرلارنى كورۇپ بۇلشى ناتايىن شۇڭا توربەتتىن كۇچۇرۇپ يوللاپ قويدۇم . يەنە مىنى كۇچۇرمكەش دەپ ئەيىپلەپ يۇرمەڭلا  ئەسلى مەنبە ئادىرسى:
http://www.zhunggar.com/munbar/ShowPost.asp?ThreadID=390

تۇرمىدىن قېچىپ چىقىپ،
ياتقان يېرىم يان بۇلاق
خۇدايىمدىن تىلەيمەن
ماڭا بەرسە بىرئۇلاق،

مىنىڭ بەش بالام باردۇر
چوڭى  پەننامە ئوقۇيدۇ
مىنى مۇيتۇڭزىدا چاپسا
تېنىمنى قاغا چوقۇيدۇ

مۇللىغا بەردىم ئۇقۇ دەپ
بوزچىغا بەردىم توقۇ دەپ
كىم سىنى خوراز قىلدى
مىكىياننى چوقۇ دەپ،

ئات مىندىم كۈرەڭ قاشقا
چاپتۇردۇم شېغىل تاشقا،
دۇشمەن ئاتىدۇ تاشقا
سادىر ئاتىدۇ باشقا،

يامۇلدا تولايېتىپ
چېچىم بىر قۇچاق بولدى
يامۇلنى تېشەر چاغدا
قوۋۇرغا پىچاق بولدى

    بىلىدىغانلار داۋاملىق يوللاپ قۇيساڭلاركەن جەڭگىۋار قوشاقلار ئەمەسمۇ،
    جەڭگىۋار قوشاقلىرىمىز زادى قانچىلىك باردۇ بىزدە

ياخشى تىما يوللاپسىز ،رەھمەت.قەھرىمانلىرىمىز ھاياتى ئەكىس ئەتتۇرۇلگەن،روھنى ئۇرغۇتىدىغان تىمىلارنىڭ كۆپرەك يوللىنىشىنى ئۈمۈت قىلىمەن.

ئالۋاڭ ھۇسۇلۇم تولا،
قۇياي دېسەم ئېشىم يوق.
بۇ ھوسۇلنى قۇيمىسام،
تىرىكلىكتەبېشىم يوق.

ئىلى ئۆلكىسى دەيدۇ،
ئوتتۇرىسىدائاب-راۋان تاغ.
تاغلىرىدىن ماي ئاقار،
ئەتراپلىرى شەرۋەت باغ.

سادىرمەنۇ-سادىرمەن،
سادىر بولماي كىمۇ مەن.
تاغ يۇلىنى سورىساڭ ،
ھەممە جاينى بىلىمەن.

يامۇلنىڭ ياغاچلارى،
ئېگىز قارىغاي چەنزە.
يامۇلنى تېشىپ چىققان،
سادىر ئۆزى خوخەنزە.

يامۇلنىڭ ياغاچلارى،
ئىگىز قارىغاي چەنزە.
يامۇلنى تېشىپ چىققان،
سادىر ئوزى خوخەنزە.

سادىر مەنۇ سادىر مەن
سادىر بولماي نىمە مەن
تاغ يولىنى سورىساڭ
بىرنى قويماي بىلىمەن

ئىسىل تىما ئىكەن  ئىسىمىزدىن بىرمىنۇت بىرسىكىنۇت چىكىرىشقا بولمايدىغان تىمىلەردەبۇ


رەخمەتسىزگە

ياخىىشى تىمىكەن  وقىپ

سادىر پالۋان  قورقماس،  باتۇر،  مەردانە،  خەلق  سۆيەر  ئەزىمەت  ئىدى.

      ئۆلتۈرسەڭ مېنى ئۆلتۈر،
      زۇلۇم سالما خەقلەرگە.
      ئوغۇل بالا مەن سادىر،
      تېتالايمەن سەنلەرگە.
                                         
                                                ئاخشىمى ياتار چاغدا،
                                                سالغىلى كىگىز قېنى ؟
                                                بۇ جاندىن ئۆتۈپ كەتتى،
                                                زالىملارنىڭ قىلغىنى.

Quote:

بۇ مەزمون2قەۋەتتىكىtayanqimbarنىڭ2008-06-04 00:26دە يوللىغان يازمىسى  :
      <<سۇ ئىچكەندە،قۇدۇق قازغۇچىنى ئۇنۇتماڭ>>،بىز سادىر پالۋان بۇۋىمىزنى ئەسلىگىنىمىزدە،سادىر پالۋان بۇۋىمىزنىڭ بىزدە خاتىرىگە ئېلىنىشىدا چوڭ تۆھپىلەرنى قوشقان ئەدىبلىرىمىزدىن موللا بىلال بىن موللا يۈسۈپ نازىمى(1824-1899)،تىيىپجان ھادى(1925-1989) قاتارلىقلارنىڭ ئەجرىگە،بولۇپمۇ تۇرسۇن ياسىن ئەپەندىمنىڭ تۆككەن تەرىگە سەل قارىماسلىقىمىز لازىم.

تۇرسۇن ياسىن ئەپەندى ئىجادىيەت ھاياتىدا سادىر پالۋاننىڭ ئىش ئىزلىرىنى ھېكايە، رومان، تەرجىمھال شەكلىدە يېزىپ، بەش پارچە كىتاب نەشىر قىلدۇردى.
يازغۇچى تۇرسۇن ياسىننىڭ مەخسۇس سادىر پالۋان تېمىسىغا  ئۆزىنى بېغىشلاش روھى ۋە  بۇ ساھەدە قولغا كەلتۈرگەن نەتىجىلىرى بىزنى سۆيۈندۈرىدۇ. بولۇپمۇ غۇلجا ناھىيىسىنىڭ موللا توختىيۈزى يېزىسىدا قۇرۇپ چىققان «سادىر پالۋان مۇزىيى» يىراق- يېقىندىن كەلگەن كىشىلەر ساياھەت قىلىدىغان شۇنداقلا ئەۋلاتلارنى تەربىيەلەيدىغان «ۋەتەنپەرۋەرلىك تەلىم- تەربىيە بازىسى» بولۇپ قالدى.

ئاۋال تىما يوللىغىچىگە ئالامچە تەشەككۇر. بىزنىڭ ئەجداتلىرىمىز ئەڭ ئۇلۇغ كىشىلەردۇر.

رەخمەت

ھەر قېتىم مۇشۇنداق تېمىلارنى كۆرسەم بەك ھاياجانلىىنىمەن،رەخمەت.

يائاللا نەلەدىن تاپدىغانسىز مۇنداق ئىسىل نەرسلەنى،مەنمۇ شۇنداق تىما يۇللاي دەپ نەچچە كۇن ئاۋارە بۇلۇپمۇ تاپالمدىم```بىزگمۇ دەپ بىرڭە سىز نەدىن تاپسىز`````ھەقلىق بۇلسمۇ مەيلى```خىى خى  خى`````

سادىر پالۋاننىڭ چوڭ دادىسى خوتەننىڭ توقماق دېگەن يېرىگە قومۇلدىن جازالىنىپ پالانغان ئىكەن...سادىرنىڭ ئاتىسى گۈل دىگەن بىر خوتەن گۈزىلى بىلەن توي قىلىپ ئىلىغا بېرىپتۇ...
كىم مۇشۇ تارىخنى ئاڭلىغان؟!
مەن بۇيەردە پالۋان بوۋامنى تالاشقىنىم يوق! ئۇ پۈتكۈل ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ بۈيۈك ھۆرلۈكى ئۈچۈن قان تۆككەن قەھرىمان پالۋان...
لېكىن مەن شۇنداق يوقىرىدىكىدەك بىر گەپلەرنى ئاڭلىغان ئىدىم

ناھايتى ئەھمىيەتلىك تېما بوپتۇ

ئاۋۇتوپ ئادەمنىڭ ئىچىدىكى قاسىسى سادىر