2005 -  يىلى 25- نويابىر  سائەت  9 دىن  23  مىنۇت  ئۆتكەندە    ب د ت  مائارىپ  پەن - مەدەنىيەت تەشكىلاتىنىڭ پارىژدىكى  باش شتابىدا ئۇيغۇر  كلاسسىك مۇزىكىسى    ئون ئىككى    مۇقامنىڭ ئۈچىنچى  تۈركۈمدىكى « ئىنسانىيەتنىڭ  ئاغزاكى  ۋە غەيرىي  ماددىي  مەدەنىيەت  مىراسلىرى    ئىچىدىكى  ۋەكىللىك  ئەسىرى»  بولۇپ باھالانغانلىقى  ئېلان قىلىنىپ  ئون  ئىككى  مۇقامنىڭ  شۆھلىقى  پۈتۈن  دۇنياغا  نامايەن  قىلىندى .
  ئون ئىككى  مۇقامنىڭ    «  ئىنسانىيەتنىڭ غەيرىي  ماددىي  مەدەنىيەت  مىراسلىرى »  قاتارىغا كىرگۈزۈلىشى  بىزگە  ئۇنىڭ ئىلمىي  قىممىتىنى    ھېس قىلدۈرۈش  بىلەن بىرگە  يەنە ئۇنىڭغا بولغان  ۋارىسلىقىنى كۈچەيتىشنىڭ  تەتقىقاتنى چوڭقۇرلاشتۇرۇشنىڭ  زۆرۈرلىكىنىمۇ قايتا تونۇتتى .
    رېداكسىيىمىز ئون  ئىككى  مۇقامغا  مۇناسىۋەتلىك نام -  ئاتالغۇلارنىڭ    قېلىپلاشتۇرۇش ،  مۇقامغا  دائىر  ئۇچۇر ،  چۈشەنچىلەرنى  ئايدىڭلاشتۇرۇش  ۋە مۇقام  تەتقىقاتىدىكى  چۇۋالچاقلارنى  ئازايتىشقا ئاز- تولا  پايدىسى  بولار دېگەن  ئۈمىدتە ، شىنجاڭ    ئۇنىۋېرسىتېتىدىكى    فوكلورشۇناس  تۇرسۇن  ساۋۇت    ئۇدمىش  ئەپەندى  بىلەن ھەمكارلىشىپ ،  ژۇرنىلىمىزنىڭ  مۇشۇ سانىدىن  باشلاپ  « مۇقام  مۇنبىرى»  سەھىپىسى  ئاستىدا بىر يۈرۈش  ماقالە ئېلان قىلىشنى  زۆرۈر تاپتۇق .
    بىزگە  مەلۇمكى ،    ھەر قانداق  بىر  ئىلىم ،  ھۈنەر ،  ماھارەتلەرنى    ئىگىلەشتىن  بۇرۇن  گەپنىڭ  تەكەللۇمىسىنى شۇ ئىلىم ،  ھۈنەرنىڭ  ئاتالغۇسىنى    ئىگىلەشتىن  باشلاشقا  توغرا  كېلىدۇ . چۈنكى  ئاتالغۇلار ئالدى بىلەن    بىزگە  شۇ ئىلىمىنى  دەسلەپكى  قەدەمدە چۈشنىشكە  ئىنتايىن  مۇھىم يىتەكچىلىك رول  ئوينايدۇ .  شۇ جۈملىدىن  ئۇيغۇر  ئون ئىككى  مۇقامنى  ئۆگىنىش  ۋە تەتقىق  قىلىشتا  ئالدى بىلەن ئىشنى  مۇقام  ئاتالغۇلىرىنىڭ    شەرھىسىدىن باشلاشقا  توغرا كېلىدۇ .  مەن دەل  مۇشۇ نۇقتىنى كۆزدە  تۇتۇپ ،  مۇقامشۇناس  ئالىم ،  مۇتەخەسسىسلەردىن  ئابدۇشۈكۈر  مۇھەممەدئىمىن ، باتۇر ئەرشىدىنوۋ  ،ئىسھاق رەجەبوۋ ،  ئابدۇشۇكۇر    تۇردى قاتارلىقلارنىڭ    مۇقام  ئاتالغۇلىرى ھەققىدىكى    تەتقىقات  نەتىجىلىرىنى كەڭ  ئوقۇرمەنلەرنىڭ  ھۇزۇرىغا  سۇنۇشنى لايىق  تاپتىم .
  ئۇيغۇر  ئون ئىككى  مۇقامىدا  ئۆزىگە  خاس  بىر قاتار  مۇزىكا  ئاتالغۇلىرى ئۇچرايدۇ .    بۇ ئاتالغۇرنىڭ  بىر بۆلىكى    ئابدۇشكۇر مۇھەممەدئىمىن  ۋە ئىسھاق  رەجەبوۋ  قاتارلىق  مۇقامشۇناس  ئالىملارنىڭ نوپۇزلۇق  كىتابلىرىدا تىلغا ئېلىنغان  بولىسمۇ ،  لېكىن بىر بۆلىكى  ھېچقانداق مۇزىكا  ئەسەرلىرىدە    تىلغا ئېلىنمىغان .  شۇنى ئالاھىدە  ئېيتىش    كېرەككى ،  مۇقام  ئاتالغۇلىرىنىڭ كېلىپ  چىقىش    تارىخى    ئېتىمولوگىيىسى  ، سەۋەبلىرى  ، مۇزىكا  مەنىسى    بىلەن ئۇنىڭ  ئىجادكارلىرى    ئۇزاق  ئۆتمۈشكە    تەۋە بولغانلىقى ئۈچۈن ،    ئۇلارنىڭ كېلىش  مەنبەسىنى بىرەر    كىممۇ ئېنىق  ئېيتىپ  بېرىشكە    قادىر بولمىسا    كېرەك .  شۇڭلاشقا  مۇقام  ئاتالغۇلىرىنىڭ شەرتلىك  مەناسىنى ئون  ئىككى مۇقامدىكى ھازىرقى  ئىپادىلەۋاتقان    ئۇقۇمى    بويىچە    ئىزاھلاشقا ، چۈشەندۈرۈشكە    توغرا  كېلىدۇ ،  ئەلۋەتتە .
    ئۇيغۇر  كلاسسىك  مۇزىكىسى  ئون ئىككى    مۇقامدىكى  ھەر بىر مۇقامنىڭ  ناملىرى  بىردەك  ئەرەبچە ،  پارىسچە  ئەمەس ،    ئۇنىڭدا  ئۇيغۇرچە  ھەتتا ئۇيغۇر  تىلىغا كىرىپ  ئۆزلەشكەن پارسچە ۋە ئەرەبچە  مۇقام  ئاتالغۇلىرى  مەۋجۇت .  لېكىن    بۇ ئاتالغۇلار    ئاللىبۇرۇن  ئۇيغۇر  مۇزىكا  تىلىنىڭ  لۇغەت  بايلىقىغا سىڭىپ  قوشۇلۇپ كەتكەنلىكتىن ئەينى    زاماندىكى    ئۆزلەشكەن    ئۆز تىلىمىزدىكى    ئاتالغۇلار دەپ قاراشقا  ھەقلىقمىز .  ئۇنىڭ  ئۈستىگە    بەزى  مۇقام    ئاتالغۇلىرى مۇزىكىغا ،    بەزى مۇقام  ئاتالغۇلىرى يەر ،  ئادەم ئىسمىغا ،  بەزى مۇقام  ناملىرى  ئومۇمىي  فولكلور مەدەنىيىتىگە  قارىتىلغان .  بۇنىڭدىن  باشقا ،  بەزى مۇقام  ئاتالغۇلىرى  باشقا  رايونلار ،  باشقا  سازاندىلەر ،  باشقا  رىسالىلەردە  باشقىچە  قوللىنىلغان .  بەزى  مۇقام  ئاتالغۇلىرىنىڭ  ئەسلى  تەلەپپۇز  شەكلى  زور دەرىجىدە  بۇزۇلۇپ  كەتكەن .  بۇ بىزنىڭ    مۇقام  ئاتالغۇلىرىنى  مۇھاكىمە قىلىشىمىزغا  قىيىنچىلىق  تۇغدۇرۇۋاتىدۇ .
مۇقام  ئاتالغۇلىرىنىڭ شەرھلىنىشى كونكرېت    ئاتالغۇلارنىڭ    لېكسىكىلىق  مەنىسىنى بىلىشكە  ياردەم  بېرىپلا    قالماي ،    شۇنىڭ    بىلەن بىرگە    مۇقاملارنى دەسلەپكى    قەدەمدە      چۇشىنىشىمىزگە  زور ياردەم  بېرىدۇ .
    مۇقام  (مقام) MUKAM - ئەرەبچە  مەقام  شەكلىدە  بولۇپ ،  ئۇنىڭ  لۇغەت  مەنىسى  « جاي»،  «ئىستىقامەت ئورنى »،  «دەرىجە»  « قانۇن»« قېلىپ » «ئاھاڭ» « مۇزىكا» « پەدە» «مۇقەددىمە»  قاتارلىقلاردىن  ئىبارەت .  ھازىرقى  زامان  ئۇيغۇر    تىلىدىكى «مۇقام»  دېگەن  بۇ سۆز  ئاساسلىقى «  چوڭ  تىپتىكى    يۈرۈشلەشكەن  مۇزىكا »  ئەسىرىنى كۆرسىتىدۇ .
10- 13-  ئەسىر  يازما  مەنبەلىرىدىن مەلۇم  بولۇشىچە  مۇقام  ئاتالغۇسى لاد ئۇيۇشمىلىرى      بىلەن بىر قاتاردا مۇزىكا    ئەسەرلىرىنىڭ مۇزىكا  ئانسامبىللىرىدىكى  باشلىنىدىغان  پەدىسى  دېگەن مەنىنى  ئىپادىلىگەن .
    13-15    - ئەسىرلەردىكى  رىسالىلەردە    بولسا « مۇقام »  ئاتالغۇسى  « پەدە»  دېگەن سۆزگە  مەنىداش  ئىكەنلىكىنى  كۆرسىتىلگەن .
    مۇقام دېگىنىمىز __  تۈرلۈك  ناخشا -  كۈي -  ئاھاڭلارنىڭ مۇزىكا    ئەسۋابلىرىدا باشلىنىدىغان پەدىسى :  مۇئەييەن    لاد ( پەدە  ، باسقۇچ)  تاۋۇشلىرى  ۋە ئۇنىڭغا ماس  كېلىدىغان    مۇزىكا  ئەسەرلىرىنىڭ    مۇجەسسىمى    دېگەندىن  ئىبارەت .
    ئىككىنچى تۈلۈك  قىلىپ ئېيتقاندا ، مۇقام دېگىنىمىز    بىر يۈرۈش  ناخشا ، مۇزىكا  (مەرغول)  ۋە ئۇسسۇلدىن قۇرۇلغان  كلاسىك مۇزىكا    ئەسەرلىرىنىڭ بىر پەدىگە    ئۇيۇشىشى    دېگەن    مەنىنى بىلدۈرىدۇ .  ئادەتتە  مۇقەددىمە  بىلەن شۆبىسىنى  ئايرىم    قىلىپ ئېيتقاندا مۇقام چۈشەنچىسىنى    بېرىدۇ .
  دېمەك ،  ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆزىگە    مەدەنىيەت تىل مۇھىتىدىكى  « مۇقام »    دېگەن  بۇ سۆز ھازىر  ئەدەبىيات  مۇزىكا ،  ئۈسسۇل  ، داستان ،  تىياتىر  ھەتتا مىللەتنى  تونۇش ،    دىنىي ئېتقاد قاتارلىق  تۈرلۈك    سەنئەت  تەركىبلىرىنى ۋە  مەدەنىيەت    مەنىسىنى    ئۆز ئىچىگە    ئالغان  سۆزلەر    بولۇپ قالدى .  بۇ سۆز  ئۆز  ئىچىگە  ئالغان  مەدەنىيەتنىڭ  مىقدارى سەنئەت    ژانىرىنىڭ  تار مەنە دائىرىسىدىن  ئاللىقاچان  ناھايىتى  كۆپ  ئېشىپ  كەتتى .  
    ئون ئىككى  مۇقام (  اون اككى مقام)  
    ONIKKI MUKAM-  ئون  ئىككى  پەدە  دېگەن  مەنىدە  . ئون ئىككى مۇقام  ئاتالغۇسىنى    مۇنداق  ئىككى مەنىدە چۈشىنىشكە بولىدۇ ؛  
(1)  ئون  ئىككىلىق ئاۋاز  تىزمىسى    ئۇسلۇبىدىكى  مۇزىكا  تۈركۈملىرى ،  (2)  ئەنە شۇنداق كۈيشۇناسلىق  قانۇن  ئاساسىدا  يۈرۈشلەشتۈرۈلگەن ئون  ئىككى  تۈركۈم  مۇزىكىلىق  سېكىل ( مۇجەسسەم)  ئون  ئىككى  چوڭ ھەجىملىك  مۇزىكىلىق  ئەسەر .    بۇ خىل    كۈيشۇناسلىق    سىستېمسى    ۋە شۇ ئاساستىكى    ئون ئىككى    يۈرۈش    ئەسەرنىڭ  كېيىنكى    تارىخى  قاتلامدىكى  نامى  ئەرەبچە « مقام»  ( مەقام)  دېيىلگەن .  
    ئادەتتە  ئۇيغۇر    مۇزىكانتلىرى ناخشىلارنىڭ پەدىسىنى    يەنە مۇقام  پەدىسى  بىلەن  ئاتايدىغان ھالەتلەمۇ مەۋجۇت .  مەىسلەن ، راك  پەدىسى ،  ئۇششاق پەدىسى ،  ناۋا پەدىسى  دېگەنگە  ئوخشاش  .  شۇڭا بىز ئون  ئىككى مۇقامنى  ئون ئىكى خىل  پەدىدىن باشلىنىپ  شۇ مىقدارىدىكى  لاد تاۋۇشلىرىغا ماس  كېلىدىغان    مۇزىكا  ۋە ناخشىلارنىڭ    مەجمۇسى دەپ قارايمىز .
    راك  (راك) RAK  -  بۇ  ھىندىچە ئاتالغۇ    بولۇپ ( راگ)  دېگەن سۆزدىن  كەلگەن  بولۇپ ،  مۇقام دېگەن  مەنىنى  بىلدۈرىدۇ  ، دەپ قارالماقتا .
  راك - ئاتالغۇسى    ئارىلارنىڭ «  رېگاۋىدا»  داستانىدا تىلغا  ئېلىنغان  ئىدى .  ئۇ سانسكىرىت __  قەدىمكى  ھىندى  تىلىدا «  كۈي»  مۇراسىم ،    « قەسىدە »  لىرى ، « مۇناجاد  كۈيى »  مەنىسىدە  بولۇپ ،  ئادەتتىكى « ئاۋاز»  ئىبارىسىدىن نەغمىلىك  مېلودىك مەنىدە پەرقلىنەتتى .  
  ئۇيغۇلاردا بىر پۈتۈن  مۇقام  نامى بولغان    « راك » ئاتالغۇسى    « شەش مۇقام»  (  ئۆزبېك  ئالتە  مۇقامى _ ئا)  شۆبىلىرى تەركىبىدە    « قەشقەرچە  راك » ،  « ساقىنامىي راك »  « ئۆپەر(ئۇسسۇل) راكى»  ، '  مۇستەزاد  راك « ،  « سەقىلى ( سوزۇلغان  راك »  قاتارلىق  مۇزىكا  كۈيلىرىگە نىسبەت قىلىنغان .  ئىسپانىيە  ۋە شىمالىي  ئافرىق  مۇقاملىرىدىكى مۇزىكىلار  ئىچىدىمۇ  «- راگائەرەب»  ناملىق  كۈي ئىسمى ئۇچرايدۇ .
    ئۆزبېك  مۇقامشۇناسى  ئىسھاق رەجەبوۋ  «  مۇقاملار مەسلىسىگە  دائىر»  دېگەن كىتابىنىڭ 45-46،-  بەتلىرىدە  « رەھاۋىي مۇقامى »  ھەققىدە توختىلىپ  ئۇنى  ھىندىلاردا « لەلت»  ياكى « لىلت»  نامى بىلەن  بەزىدە« روھ» «راھ»  نامىدا  قوللىنىغان  مۇقام بولۇپ  « يول»  « قاتنىماق»  مەنىسىدە كېلىدۇ ،  دەپ كۆرسەتكەن    .  ئاتلىقلارنىڭ يول يۈرىشى  بىلەن باغلىق  « رەھاۋىي » مۇقامىنى ئىسھاق رەجەبۋو    « راك»  مۇقامىنىڭ  يەنە بىر خىل  نامى  بولۇشى  ئېھتماللىقتىن    بېشارەت  بېرىدۇ دەپ قارايدۇ .    (  رەھاۋىي يەنە راھۇۋىي  دەپمۇ  ئاتىلىدۇ  . 16 -  ئەسىردە    ياشىغان    كەۋكەبېيىنىڭ رىسالىسىدە كۆرسىتىلىشىچە ،  ئۇ رۇم  شەھەرلىرىدىن    بىرىنىڭ نامى بولغانلىقى مەلۇم - ئا)
راك -  ئۇيغۇر  ئون ئىككى  مۇقامنىڭ  بىرىنچى  پەدىسى  يەنى بىرىنچى  مۇقام .  شەش  مۇقامىدا «  بوزرۇك»  مۇقامىنىڭ بىر شۆبىسى .  دېمەك ،  راك  ئاتالغۇسى  قەدىمكى    سانسىكرىت  تىلىدىن    قەدىمكى  ئورۇن  (خوتەن)  تىلىغا  ئۆزلەشكەن  بىر ئاتالغۇ    بولۇپ ،  ئاھاڭ ،  كۈي مۇقام  دېگەن  مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ .
    چەببەيات (چب بيات )  QABBAYAT  - بۇ    ئاتالغۇنىڭ كېلىپ  چىقىشى  ھەققىدە  ھازىرچە    مۇنداق ئىككى  خىل  كۆز قاراش  ھۆكۈم  سۈرمەكتە :  (1)  بۇ ئاتالغۇ پەقەت  ئۇيغۇر  خەلق  مۇقاملىرىدا  ۋە  كلاسسىك  ئون ئىككى  مۇقامدىلا    ئۇچرايدۇ .  بىز « ئابۇچەشمە»  سىكلى ( مۇجەسسىمى)  تەركىبىدە  « تاۋارىخى مۇسسىقىييۇن » دا  مەشرەپنىڭ  غەزىلىدە قەشقەر ،  كۈچا ،  قومۇل  خەلق  نەغمىلىرىدە    بۇ نامنى    ئۇچرىتىمىز .  « چەپ » ئىبارىسى ئاددى  مەنىدە  « سول » «چەپ »    دېگەن      مەنىنى  بىلدۈرىدۇ .  « چاپ»  ئاتالغۇسى  « شانۇ - شەۋكەتلىك  » ،  « تېزلىك » دېگەن  مەنىنى ،  يەنە شۇنداقلا    « چاچقۇن »  ئاتالغۇسى  «  تارماقلانغان »  « ماسلاشقان » دېگەنگە  ئوخشاش  مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ .  « تۇنيۇقۇق  مەڭگۈ تېشى » دا  « بلىگ ئىتىنى چاپ ،  ئىتىنى  بەن ئوڭ  ئېرتىم » « تۈركىي تىللار دىۋانى »  دا « چاپقۇن »  ، «  چىپىندى » ،  « جاپا»  دېگەن سۆزلەر    ئۇچرايدۇ .    بۇ سۆزلەر    « چەببەيات  »  - « چوڭ    مەشھۇر    بايات » ، « تېز پەدە  شەكلىدىكى بايات »    دېگەندەك  مەنىلەرنى    بىلدۈرىشى  مۇمكىن .  (2)  يەنە  بەزىلەرنىڭ  قارىشىچە  « چەببايات »  - ئەسلىدە  « چاپبايات»  بۇلۇپ ،  « بايات»  بىلەن باغلىق .  «چاپ»  قەدىمكى  ئۇيغۇر  تىلىدا « قۇدرەتلىك ،  ئالىي »  دېگەن مەنىلىرىنى بىلدۈرىدۇ .    « چەببايات »  ، « چاپ +  بايات»  شەكلىدىك ئىككى    تۈپ سۆزدىن تۈزۈلگەن بولۇپ ،  ئۇ « ئۇلۇغ خۇدا »  دېگەن  مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ  دەپ قارىماقتا .    « چەببەيات »  ئۇيغۇر  ئون ئىككى  مۇقامىنىڭ ئىككىنچى  پەدىسى يەنى  ئىككىنچى  مۇقام .  
    سەگاھ  (سەگاە )  SAGAH  - بۇ ئاتالغۇ پارسچە  بولۇپ    ، مەنىسى  ئۈچىنچى    ئورۇن  دېگەندىن  ئىبارەت .    ئون  ئىككى مۇقام  ئىچىدە    ئۈچىنچى  پەدە .  كونا ئون ئىككى  مۇقامنىڭ  شۆبىسى  تەرىقىسىدە ئۇچرايدۇ .  بۇ مۇقام    ئۇيغۇر مۇقاملىرىنىڭ تىزىملىكىدە ئۈچىنچى  مۇقام  بولۇپ  ھېسابلىنىدۇ .
    ئىسھاق رەجەبوۋ    « مۇقاملار مەسلىسىگە دائىر »  ناملىق  كىتابنىڭ  61  - بېتىدە :  سەگاھ  «  ئىراننىڭ  سېستان ( ساكىستان ) ۋىلايىتىدىكى    زابولى شەھىرى نامىغا  ئاتالغان  ئۈچ  پاغىينىلىق لاد بولغانلىقى  ئۈچۈن  سىگاھ  نامى  بىلەن مەشھۇر »  دەپ قارايدۇ .
    چەھەرگاھ ( چھارگاھ) QAHARGAH  - بۇ ئاتالغۇ  پارىسچە  بولۇپ ،  تۆتىنچى  ئورۇن ،    توت ۋاقىت  دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ .  ئۇ ئون ئىككى مۇقاملار سىستېمىسىدا تۆتىنچى  پەدىنى يەنى  تۆتىنچى  مۇقامنى  بىلدۈرىدۇ .  شاش مۇقام  سىستېمىسىدا    بولسا ،    « دۇگاھ »  مۇقام  شۆبىلىرىنىڭ  بىرى ، يەنى    تۆت  باسقۇچلۇق تاۋۇش    قاتارلىرىدىن  ھاسىل بولغان  ناخشىلار  تۈركۈمى  دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ .  
      پەنجگاھ ( پنجگاھ)  PANJGHA -  پارسچە  ئاتالغۇ  بولۇپ بەشىنچى    ئورۇن ،  بەش ۋاقىت  دېگەن  مەنىلەرنى  بىلدۈرىدۇ .    ئۇ ئون ئىككى  مۇقاملار  سىستېمىسىدا بەشىنچى  پەدە ،  بەشىنچى مۇقام ،  شۇنداقلا    بەزى مۇقاملاردىكى  بەش باسقۇچلۇق  شۆبە  نامى .
  بەزى تەتقىقاتچىلارمۇ بۇ ھەقتە    « سەگاھ»  « چەھەرگاھ»  « پەنجگاھ »  مۇقاملىرىنىڭ ناملىرى    ئۇد ،  تەنبۇر دەستىسىدىكى  پەدە ئورۇنلىرىدىن ئېلىنغانلىقى    ئېنىق دېگۈچىلەرمۇ بار .  
      يەنە بىر قىسىم    تەتقىقاتچىلار مۇقەددەس  كىتاب    « ئاۋېستا » نىڭ تاشكەنت    2001-  يىلى ئۆزبەكچى  نەشرىنىڭ 302    - بەتتىكى  :«  گاھلار »  <  ئاۋېستا>  نىڭ ئەڭ قەدىمكى  بۆلۈملىرىدىن بىرى ياكى  زەردوشتىنىڭ  بەشلىك  قوشاقلىرى ،  < ئاۋسىتا >  دا < گاسا >  (GASA)    شەكلىدە      قوللىنىدۇ .  مەنىسى    قوشاق ،  زەردوستنىڭ بەشلىك  قوشاقلىرىنىڭ ھەممىسى    مۇشۇ نام بىلەن  ئاتالغان ...    < گاھ>  شەرق    كلاسسىك  مۇزىكا  سەنئىتىدىمۇ  قوللىنىدۇ .  مەسىلەن :  < دوگاھ> ، < سەگاھ>  <  چارىگا>  قاتارلىقلار دېگەن  ئىزاھاتقا ئاساسلىنىپ ، مۇقاملاردا  ئۇچرايدىغان < گاھ>  سۆزىنى    ئېھتىمال بۇ    يەردە  < گاھ>  سۆزى  <قوشاق>  دېگەن مەنىدە  بولسا  ئۇ ھالدا    12 مۇقام تەركىبىدىكى    < سەگاھ>  ، <  چەرىگاھ > ،  < پەنجىگاھ >  مۇقاملىرى  يۇقىرىدا    ئېيتقىنىمىزدەك ،  <  سەگاھ _ ئۈچ  قوشاق >،  < چەرىگاھ -  تۆت قوشاق >  < پەنجىگاھ  - بەش  قوشاق >  دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرۈپلا قالماي  يەنە  < ئۈچىنچى قوشاق ،  تۆتىنچى  قوشاق ، بەشىنچى  قوشاق دېگەن  > مەنىلەرنى بىلدۈرۈش  مۇمكىنغۇ ؟»  ( ھۆرمەتجان  فىكرەت  « مۇقام  ناملىرىدىكى    < گاھ>  سۆزى    توغرىسىدا  »،    « شىنجاڭ  سەنئەت    ئىنىستىتۇتى ئىلمىي  ژۇرنىلى »  2004  - يىلى    2 -  سانغا قاراڭ  ) دېگەن  قاراشىنى    ئوتتۇرىغا    قويغان .
    ئۆزھال (اوز خال) OZHAL -  بۇ ئاتالغۇنىڭ ئېتمولوگىيىسى    ۋە بىلدۈرگەن    مەنىسى    توغرىسىدا    تۆۋەندىكىدەك    ئۈچ  خىل    قاراش مەۋجۇت  .(1)  ئۆزھال  دېگەن ئاتالغۇ    ئەرەبچە      بولۇپ ،  ئۇ ( ئۆزسال )  دېگەن سۆزنىڭ  ئۆزى بولۇپ ،  « تۆۋەنگە چۈشۈش »  « بوشىتىش »    « سەكرەش»  مەنىسىنى    بىلدۈرىدۇ .  ئۇ كونا    شەرق ئون ئىككى مۇقاملار  سىستېمىسىدا بىر شۆبىنىڭ  نامى    بولغان .    ئۇيغۇر  كلاسسىك مۇقامىدا    ئالتىنچى مۇقامنىڭ  نامى .  (2)  ئۆزھال -  ئۇز  زال -  « ئەۋج»    ئىبارىسىنىڭ ئەكسىچە تاۋۇش    ھەرىكىتىنىڭ    بىردىن پەسىيىپ    سوزۇلۇشى،    يېيىلىشى دېگەن    مەنىنى    ئىپادىلەيدۇ . (3)  ئۆزھال  - قەدىمكى  مۇقام  تېكىستلىرىدە  (ئۆزخال)  دەپ يېزىلغان  بولۇپ ،    ئەرەب ،  پارس  تىلىدىكى  « ھال -  ھال (  كەيپىيات ،    ھالەت)  »  سۆزىنىڭ  بىرىكىشىدىن ھاسىل  بولغان بولۇپ ،    بىر مۇقام    سۈپىتىدە    « گۈزەل  كەيپىياتلار » دېگەن  مەنىنى  بىلدۈىدۇ .
      ئەجەم    (غجم) AJAM  -  بۇ ئاتالغۇ ئەرەبچە  بولۇپ ئەرەبلەردىن تاشقىرى    (باشقا)    خەلقلەر دېگەن  مەنىنى    بىلدۈرىدۇ .    « ئوكيانوس ،    تۈركچە    سۆزلۈك »  ناملىق    نوپۇزلۇق  كىتابنىڭ    6-  بېتىدە :  ئەجەمنىڭ « ئەرەب بولمىغان  مۇسۇلمانلارنى ،    خۇسۇسەن  تۈركىي  رايون  ۋە خەلقنى  كۆرسىتىدىغانلىقى تىلغا  ئېلىغان  ».  شۇنداقلا    يەنە مۇزىكىدا  E    « مى»  گامماسىدىن باشلىنىدىغان جۇشقۇن تۈركىي  مۇقام  ئىكەنلىكى  يېزىلغان  .  بۇ مۇقام  «غىياسۇل لۇغەت»  تە تىلغا ئېلىنغان  . ئەلىشىر  نەۋائى ،  بابارەھىم  مەشرەپنىڭ  شېئىرلىرىدا ،    « تەۋارىخى  مۇسسقىييۇن  » دا  قەشقەر  ، كۇچا ،  تۇرپان خەلق  مۇقاملىرىدا  كلاسسىك  ئون ئىككى  مۇقامدا  تىلغا  ئېلىنغان    ئاساسلىق  مۇقاملارنىڭ بىرى ،  شاش مۇقامىدا بولسا «  سەگاھ»  مۇقامىنىڭ بىر شۆبىسى    . ئۇيغۇر    كلاسسىك  مۇقامىدا  بولسا يەتتىنچىسى  مۇقامىنى  كۆرسىتىدۇ .
    ئۇششاق  (غشاق) UXXAK    -  بۇ ئاتالغۇ    ئەرەبچە  بولۇپ ،    « ئاشىقلار »  دېگەن مەنىدىكى سۆز  بولۇپ ،  مۇزىكىدا    لىرىك كۈيلەرگە  قارىتىلغان .    شەرق مۇزىكا  ئالىملىرى    « ئۇششاق » نى  ئەڭ قەدىمكى ،  بەلكى دەسلەپكى    لېرىك    مېلودىك تۈركۈم    بولوشى  مۇمكىن  دەپ قارايدۇ .    شۇڭا ئۇنى  بەزىلەر    « مۇقاملارنىڭ  ئانىسى  » دەپمۇ  ھېسابلىشىدۇ .    ئىسھاق    رەجەبەۋ  ئۆز كىتابىنىڭ  119- 130  -  بەتلىرىدە ئۇششاق    مۇقامىنى راست  مۇقامىغا يېقىن ھەتتا ماس كېلىدۇ  ، دەپ  كۆرسەتكەن .
    ئۇششاق  مۇقامىنىڭ  كۈيلىرىنى  نوقۇل  سۇپىزىملىق  « ئىشقى - ئىلاھىيە » ۋەرەقىسى - ساماغا باغلاپ    ئىزاھلاش ، ئۇنى    ئىنسانىيەتنىڭ ئەڭ قەدىمدىن  مەۋجۇت بولۇپ    كېلىۋاتقان    مۇھەببەت ،  ئىستەك ،  قىزغىنلىق  روھىيىتى ۋە  ئىشقى -    لىرىك  قوشاق ۋە نەغمە ئۇسسۇللىرىدىن ئايرىپ  قارىغانلىق بولىدۇ .    ئۇششاق  مۇقاملىرى  ھەر قايسى مۇقام    تىپلىرىدا بىر -  بىرىدىن  پەرقلىق  ئىكەنلىكى      ئۆز  - ئۆزىدىن روشەن      ئىشقى    تېكىستلىرى مەنىسىدە  سۆزلەشكە    توغرا كەلسە ،    خەلق مەشرەپ مۇقاملىرى    ئاساسەن    ئىشقى  لىرىكىلىققا تىپىك ئۈلگە    بولاتتى.    ئۇششاق -  كونا    ئون ئىككى    مۇقاملار  سىستېمىسدىكى  بىرىنچى    مۇقامنىڭ    نامى .    شەش    مۇقامىدا  بولسا ،  « راست »  مۇقامىنىڭ  بىر شۆبىسى  بولۇپ  ھېسابلىنىدۇ .    ئۇيغۇر    كلاسسىك مۇقامىدا  سەككىزىنچى    مۇقامنىڭ  نامى .
    بايات ( بيات)  BAYAT    -  بايات  ئۇيغۇرچە  يازما  مەنبەلەردە    جۈملىدىن  « قۇتادغۇبىلىك »  « تۈركىي تىللار  دىۋانى » ،  « ئەتەبەتۇل  ھەقايىق »  قاتارلىق كىتابلاردا  مۇنداق ئىككى مەنىدە  ئىشلىتىلگەن .    بايات - كەڭرى ۋە ئوغۇزلارنىڭ    بىر قەبىلىسى    نامىدا    تىلغا ئېلىغان .    « قەدىمكى  تۈرك  تىلى لۇغىتى »  دە بولسا « بايات»    نى :  ئوغۇزلارنىڭ ئارغۇ    قەبىلىسىنىڭ    ئىلاھىيەتنى  ئاتاش  نامى  دەپ كۆرسەتكەن  . بايات  مۇقامى -  ئوغۇز ،  ئارغۇ    قەبىلىسىنىڭ    نامىغا    نىسبەتەن    قىلىنغان    بولۇپ ،    يەرلىك  مۇزىكىلىق ئەنئەنە ئاساسىدا    سىستېمىلاشتۇرۇلغان .
      بايات  مۇقامى  - ئۇيغۇر    خەلق  مۇقاملىرىدىن قەشقەر ،  كۇچا ،    تۇرپان    مۇقاملىرىدا ،    كىلاسسىك    ئون  ئىككى    مۇقام  تىزىملىكىدە    ،  كىلاسسىك    ئون ئىككى  مۇقام تىزىملىكىدە  ئەلىشىر  نەۋائى  ۋە بابارەھىم غەزەللىرىدە ئۇچرايدۇ .    مۆجىزىنىڭ    « تاۋارىخى    مۇسسقييۇن»  كىتابىدىمۇ  بۇ  ئاتالغۇ    ئۇچرايدۇ .    شەش  مۇقامىدا    نەۋا  مۇقامىنىڭ بىر  شۆبىسى    تەررىزىدە  ئۇچرايدۇ .  پەرغانە شاش مۇقامىنىڭ بىرىنىچى    مۇقامى .  ئۇيغۇر  كلاسسىك  مۇقاملار  تىزىملىكىدە بولسا توققوزىنچى    مۇقامنىڭ  نامى  .
                نەۋا  (نوا) NAWA    - بۇ ئاتالغۇ پارسچە  بولۇپ ، « ناخشا»    « كۈي »  « ئاھاڭ »  « مۇزىكا»  « رىتىملىق مېلودىيە»  دېگەن  مەنىلەرنى    بىلدۈرىدۇ .    « نەۋا»-  تۆمۈرىلەر دەۋرى  ( 1507-1370 )  ۋە ئۇنىڭدىن    كېيىنكى    رىسالىلەردە ، «  غىياسۇل لۇغەت»    ئەلىشىر  نەۋائى ،    بابارەھىم مەشرەپنىڭ غەزەللىرىدە  مۆجىزىنىڭ  ئەسىرىدە ،  قەشقەر ،  كۇچا ،  تۇرپان  خەلق  مەشرەپ  مقاملىرىدا ،  كلاسسىك  ئون ئىككى    مۇقاملاردا ،    شەش ،  ئەزەربەيجان  ،ئىران    مۇقاملىرى  تەركىبىدە  تىلغا  ئېلىنغان .
« نەۋا » ئاتالغۇسى  ماۋرائۇننەھىرىدىكى سوغدىلار ئارقىلىق  ئۇيغۇر  تىلىغا كىرىپ      ئۆزلەشكەن  ئاتالغۇ  بولۇپ قاراخانىلار ،  چاغاتاي خانلىقى  دەۋرلىرىدە    ئېستېمالغا كىرگەن  بولۇشى مۇمكىن .    نەۋا  مۇقامى كونا  ئون  ئىككى  مۇقامدا  ئىككىنچى  مۇقام .    شەش مۇقامىدا    بولسا ئۈچىنچى  مۇقام .  ئۇيغۇر كلاسسىك  ئون ئىككى  مۇقامىدا بولسا ئونىنچى  مۇقامنىڭ نامى .
مۇشاۋەرەك  ( مىشاۋيرك)  MAXAWARAK  -  بۇ ئاتالغۇ    ئەرەبچە    بولۇپ ،    بۇ ئاتالغۇنىڭ ئېتىمولوگىيىسى    ۋە لۇغەتى  مەنىسى  توغرىسىدا    تۆۋەندىكىدەك قاراشلار  مەۋجۇت .  
    1)  مۇشاۋەرەك  ئەرەبچە  بولۇپ ،  « كېڭىشىش»  « مەسلىھەتلىشىش»  « مەسلىھەتچى »  دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ .
    2)  مۇشاۋەرەك _  ئىبارىسىدە يەنىلا  « رەك»  « راك»  دىن ئىلگىرىدىكى فونىما  بۇزۇلغان    بولۇشى    ئېھتىمال . « مۇشاۋەرەك » راكنى    چۆرىدىگەن  بىر تەقلىدىي  لاد تېزمىسىغا قارىتىلغان بولۇشى  ئېھتىمال .
    3)  مۇشاۋەرەك -  مۇقامىنىڭ  نامى بىر  ئاز مۇرەككەپ بولۇپ    بۇ مۇقامنىڭ  ئەسلى  نامى  - « مۇش + ئاب+ راك»  دېگەن ئۈچ  سۆزدىن    تەركىب  تاپقان ئاتالغۇ    بولۇپ ،    ئۇنىڭ  تەركىبىدىكى « مۇش»  پارىسچە  ۋە چاغاتاي ئۇيغۇر  تىلىدىكى «  نۇش »( ئىچىش)  نىڭ ئېغىز  تىلىدىكى    ئۆزگەرگەن  شەكلى    بولۇشى    ئېھتىمالغا  ناھايىتى  يېقىن ،  » ئاب«    پارىسچە    ۋە چاغاتاي    ئۇيغۇر  تىلىدىكى    «سۇ»    پوئىتىك - شېئىرى مەنىدە « شاراب »  « مەي »  دېمەكتۇر .  « راك »  يۇقىرىدا    كۆرسىتىلگەندەك ،  «ئاھاڭ »  « كۈي »  مەنىسىدە بولۇپ  ، « مۇشاۋەرەك »    -« مەي -  شاراب    ئىچىش  كۈيى»    دېگەن مەنىگە ئىگە  .
    مۇشاۋەرەك    مۇقامىنىڭ  نامى پەقەت  ئۇيغۇر    خەلق  مەشرەپ  مۇقاملىرى  ۋە كلاسسىك  12  مۇقاملاردا    ئىزچىل    ساقلانغان .  بۇ مۇقامنىڭ  نامى باشقا تۈركى ،  پارس مۇقاملار تىزىملىكىدە  پەقەت  تىلغا ئېلىنمىغان .    مەشرەپ :  « ئارالاپ چالسام ئۇششاقنى ، غەزەلنى    راكقا  يەتكۈزسەم ،    شەبىستانۇ شەھەرلەردە مۇشاۋەرەك ،  پەنجىگاھ چالسام » دەپ تىلغا ئالغان .
    ئىراق (غراق)  IRAK  -  بۇ مۇقامنىڭ  نامى قومۇل  مۇقامىدا ،  كلاسسىك  ئون  ئىككى  مۇقامدا ،  «غىياسۇل لۇغەت»  تە ۋە مۇقام  ھەققىدىكى    رىساللەردە ئەلشىر    نەۋائىنىڭ    غەزەللىرىدە ،  شەش  مۇقامىدا    بىردەك  تىلغا ئېلىغان .  بۇ يەردىكى    « ئىراق»  ئىراق دىياىغا نىسبەتەن  ئېيتىلغان بولۇپ ،  ئۇ ھېچقاچان مېلودىك كۈي شەكلى  ئىراق    ئەرەب  كۈيى دېگەن مەنىنى  بىلدۈمەيدۇ .    ئىسھاق  رەجەبوۋ  « مۇقاملار  مەسىلىسىگە دائىر »    ناملىق  كىتابىنىڭ 373-  بىتىدە  :« چول ئىراق »  خۇددى  « مۈشكۈلات »  ، «ئەشۋاي »  كۈيلىرىدەك مۇقام  ئۆلچىمىگە ئىگە    پارچە  ئەل -  نەغمىلەر  دەپ «ئىراق  مۇقامى  » دىن    پەرقلەندۈرىدۇ .    ئىراق    شەش  مۇقام  سىستېمىسىدا ئالتىنچى ئورۇندا    تۇرىدۇ .    ئۇيغۇر    كلاسسىك  ئون  ئىككى  مۇقامدا  ئون  ئىككىنچى مۇقامنىڭ نامى .

پايدىلانغان  ماتىرىياللار :

1. ئابدۇشۈكۈر  مۇھەممەدئىمىن  « ئۇيغۇر  مۇقام  خەزىنىسى » شىنجاڭ  ئۇنىۋېرسىتېتى نەشىرياتى  . 1997-  يىل نەشىرى .
2.  باتۇر ئەرشىدىنوۋ  «ئون  ئىككى  مۇقام ھەققىدە  » ئالمۇتا 2002-  يىلى  نەشىرى
3.  ئىسھاق رەجەبوۋ  «  مۇقام  مەسىلىسىگە    دائىر  »  ئۆزبىكىستان س س ر دۆلەت  بەدىئىي ئەدەبىيات  نەشىىياتى  تاشكەنت  1963- يىل نەشىرى
4. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم  رايونلۇق  مەدەنىيەت    نازارىتى  تۈزگەن «  جۇڭگو  شىنجاڭ  ئۇيغۇر  مۇقام  سەنئىتى  »  شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى  2006 -  يىل نەشرى
5.  ئابدۇشكۈر  تۈردى «  مۇقام تەتقىقاتى ۋە مۇقام  ناملىرىنىڭ تارىخىي    قاتلىمى  توغرىسىدا »  ناملىق    ئىلمىي  ماقالىسى ،  «ئۇيغۇر  ئون  ئىككى    مۇقام    تەتقىقاتى »  مىللەتلەر    نەشرىياتى  1995  - يىل  نەشرى
6.  ئابدۇروئوپ    تەكلىماكانى    «ئۇيغۇر  12    مۇقامى    تىكىستىلىرى  » مىللەتلەر نەشرىياتى  بېيجىڭ    2005  - يىلى نەشىرى  

( ئاپتور  : شىنجاڭ  ئۇنىۋېرسىتېتى  فىلوگىيە  ئىنىستىتۇتىدا )
مەنبە :    « شىنجاڭ سەنئىتى»  ژۇرنىلى 2008  - يىللىق  1- سان

10 - ﺋﻪﺳﯩﺮﺩﻩ ﺋﯚﺗﻜﻪﻥ ﺑﻮﯞﯨﻤﯩﺰ ﺋﻪﺑﯘ ﻧﻪﺳﯩﺮ ﻓﺎﺭﺍﺑﻰ " ﺭﯨﺴﺎﻟﻪﺋﯩﻲ ﻣﻮﻏﻪﻧﯩﻨﻴﯘﻥ " ( ﻣﯘﺯﯨﻜﺎﻧﺘﻼﺭ ﺭﯨﺴﺎﻟﯩﺴﻰ ) ﺩﯦﮕﻪﻥ ﻛﯩﺘﺎﺑﯩﺪﺍ : << ﻣﯘﺯﯨﻜﯩﻨﯩﯔ ﺗﯩﻠﺴﯩﺰ ﻣﯘﯕﻠﯩﺮﻯ ﺋﯩﻨﺴﺎﻧﻨﯩﯔ ﺭﻭﮬﯩﻐﺎ ﻣﻪﻧﯩﯟﻯ ﺭﻭﮬﻨﻰ ﺗﯘﺗﺎﺷﺘﯘﺭﻏﯘﭼﻰ ﺋﺎﻣﯩﻠﺪﯗﺭ . ﺋﻪﮔﻪﺭ ﺋﯘﻧﯩﯖﻐﺎ ﺷﯧﺌﯩﺮ ( ﺗﯧﻜﯩﺴﺖ) ﻗﻮﺷﯘﻟﺴﺎ ، ﺋﯘ ﻣﯘﯕﻨﯩﯔ ﻧﯧﻤﻪ ﺋﯩﻜﻪﻧﻠﯩﻜﻰ ﻣﻪﻟﯘﻡ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ " ﺩﯦﮕﻪﻥ . ﺋﯘ ﻳﻪﻧﻪ " ﻳﯜﺯ ﻳﯩﻞ ﺋﯩﺒﺎﺩﻩﺕ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺋﺎﻻﻣﯩﻐﺎﻥ ﭘﻪﻳﺰﻧﻰ ﻣﯧﻨﯩﯔ ﻗﺎﻟﯘﻧﯩﻤﻨﯩﯔ ﺳﯩﻤﻠﯩﺮﯨﺪﯨﻦ ﺋﺎﻟﻐﺎﻳﺴﯩﺰ " ﺩﯦﮕﻪﻥ ﺋﯩﺪﻯ . ﺋﻪﻣﺪﻯ ﺑﯩﺰ ﻧﻪﺯﻩﺭﯨﻤﯩﺰﻧﻰ ﺗﯧﺨﯩﻤﯘ ﺋﯩﻠﮕﯩﺮﻟﯩﮕﻪﻥ ﮬﺎﻟﺪﺍ 14 - ﺋﻪﺳﯩﺮﺩﯨﻜﻰ ﺳﻪﺋﯩﺪﯨﻴﻪ ﺧﺎﻧﺪﺍﻧﻠﯩﻘﯩﻨﻰ ﻣﻪﺭﻛﻪﺯ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ ﺳﯘﻟﺘﺎﻥ ﺋﺎﺑﺪﯨﺮﯨﺸﯩﺘﺨﺎﻥ ﺩﻩﯞﺭﯨﮕﻪ ﻳﯚﺗﻜﻪﻳﺪﯨﻐﺎﻥ ﺑﻮﻟﺴﺎﻕ ، ﻣﻪﻟﯩﻜﻪ ﺋﺎﻣﺎﻧﻨﯩﺴﺎﺧﺎﻥ ﯞﻩ ﻗﯩﺪﯨﺮﺧﺎﻧﻼﺭﻧﯩﯔ ﺗﻪﺷﻪﺑﺒﯘﺳﻰ ﯞﻩ ﺋﯘﻻﺭﻧﯩﯔ ﻗﻮﻝ ﺳﯧﻠﯩﭗ ﺋﯩﺸﻠﯩﺸﻰ ﺑﯩﻠﻪﻥ "ﺋﻮﻥ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﻣﯘﻗﺎﻡ" ﺭﻩﺗﻠﻪﻧﮕﻪﻧﻠﯩﻜﻰ ﯞﻩ ﻗﯧﻠﯩﭙﻼﺷﺘﯘﺭﯗﻟﻐﺎﻧﻠﯩﻘﻰ ، ﺋﺎﻧﺪﯨﻦ ﺋﯘﻧﯩﯔ ﺗﯧﻜﯩﺴﺘﻠﯩﺮﯨﻨﯩﯔ ﻗﺎﻳﺘﯩﺪﯨﻦ ﺋﺎﻳﺎﻥ ﺑﻮﻟﯩﺪﯗ . 16 - ﺋﻪﺳﯩﺮﺩﯨﻜﻰ ﻣﯘﻗﺎﻣﻼﺭ 12 ﺑﻮﻟﻤﺎﺳﺘﯩﻦ ، ﺑﻪﻟﻜﻰ 17 ﺑﻪﺗﻜﻪ ﻳﻪﺗﻜﻪﻥ ﺑﻮﻟﯘﭖ ، ﺷﯘ ﻗﯧﺘﯩﻤﻘﻰ ﻣﯘﻗﺎﻣﻼﺭﻧﻰ ﺭﻩﺗﻠﻪﺵ ، ﺗﻪﺭﺗﯩﭙﻜﻪ ﺳﯧﻠﯩﺶ ﺟﻪﺭﻳﺎﻧﯩﺪﺍ 17 ﻣﯘﻗﺎﻣﻨﯩﯔ ﺑﻪﺯﻯ ﺟﺎﻳﻠﯩﺮﻯ ﺋﯩﺨﭽﺎﻣﻠﯩﻨﯩﭗ ، ﺑﯩﺮﻟﻪﺷﺘﯜﺭﯛﻟﯜﭖ 12 ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻣﯘﻗﯩﻤﻼﺷﺘﯘﺭﯗﻟﻐﺎﻥ . ﺩﯦﻤﻪﻙ ، ﺋﻮﻥ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﻣﯘﻗﺎﻣﻨﯩﯔ ﮬﻪﺭ ﺑﯩﺮ ﻣﯘﻗﺎﻣﯩﻨﻰ "ﭼﻮﯓ ﻧﻪﻏﻤﻪ" ، "ﺩﺍﺳﺘﺎﻥ" ، "ﻣﻪﺷﺮﻩﭖ" ﺗﯩﻦ ﺋﯩﺒﺎﺭﻩﺕ ﺋﯜﭺ ﭼﻮﯓ ﻗﯩﺴﯩﻤﻠﯩﻖ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺭﻩﺗﻠﻪﭖ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ ﺋﺎﻣﺎﻧﻨﯩﺴﺎﺧﺎﻥ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﻗﯩﺪﯨﺮﺧﺎﻧﻼﺭ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺋﻮﻥ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﻣﯖﻘﺎﻣﯩﻨﻰ ﺭﻩﺗﻠﻪﺵ ، ﺳﯧﺴﺘﯩﻤﯩﻼﺷﺘﯘﺭﯗﺵ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﻳﯜﺭﻩﻙ ﻗﯧﻨﯩﻨﻰ ﺋﻮﻥ ﻧﻪﭼﭽﻪ ﻳﯩﻞ ﺳﻪﺭﭖ ﻗﯩﻠﯩﭗ ، ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭ ﻗﻪﺩﯨﻤﺪﯨﻦ ﺗﺎﺭﺗﯩﭗ ﺋﻪﻗﯩﺪﻩ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺋﺎﺩﻩﺗﻠﻪﻧﮕﻪﻥ ﯞﺍﻗﯩﺖ ﺑﯩﺮﻟﯩﻜﻠﯩﺮﻯ ﯞﻩ ﺋﺎﺳﺘﺮﻭﻧﯘﻣﯩﻴﯩﻠﯩﻚ ﺋﯚﻟﭽﻪﻡ ﻗﺎﻧﯘﻧﯩﻴﻪﺗﻠﯩﺮﯨﮕﻪ ﺋﺎﺳﺎﺳﻠﯩﻨﯩﭗ ﺋﻪﺳﻠﯩﺪﻩ ﺧﻪﻟﻖ ﺋﺎﺭﯨﺴﯩﺪﺍ ﺗﺎﺭﻗﺎﻕ ، ﺋﯚﻟﭽﻪﻣﺴﯩﺰ ﮬﺎﻟﺪﺍ ﻣﻪﯞﺟﯘﺕ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﻛﻪﻟﮕﻪﻥ 17 ﻣﯘﻗﺎﻣﻨﻰ ﺋﯩﺨﭽﺎﻣﻼﭖ ﺋﻮﻥ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﻣﯘﻗﺎﻣﻐﺎ ، 12 ﻣﯘﻗﺎﻣﻨﻰ 12 ﺋﺎﻳﻐﺎ ، 12 ﯞﺍﻗﯩﺖ 24 ﺳﺎﺋﻪﺗﻜﻪ ، ﺑﯩﺮ ﻳﯩﻠﻨﻰ 365 ﻛﯜﻧﮕﻪ ﺋﯚﻟﭽﻪﻣﻠﻪﺷﺘﯜﺭﯛﭖ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ .
ﺷﯘﻧﯩﯖﺪﯨﻦ ﺋﯧﺘﯩﺒﺎﺭﻩﻥ ، ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﺋﻮﻥ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﻣﯘﻗﺎﻣﻰ ﺑﯩﺮ ﺋﯩﺰﯨﺪﺍ ﺗﻮﺧﺘﺎﭖ ﺋﯚﺯﮔﯩﭽﻪ ﺗﻪﺭﻩﻗﻘﻰ ﻗﯩﻠﺪﻯ . ﺷﯘﯕﺎ ، ﺑﯘ ﺩﻩﯞﺭﻧﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ "ﺋﻮﻥ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﻣﯘﻗﺎﻣﻰ" ﻧﯩﯔ ﺗﺎﺯﺍ ﮔﯜﻟﻠﻪﻧﮕﻪﻥ ، ﺗﺎﻛﺎﻣﻤﻮﻟﻼﺷﻘﺎﻥ ﺋﺎﻟﺘﯘﻥ ﺩﻩﯞﺭﻯ ؛ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﻣﯘﻗﺎﻣﯩﻨﻰ ﺋﻮﻥ ﺋﯩﻜﻜﻰ ﻣﯘﻗﺎﻡ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﺑﯧﻜﯩﺘﻜﻪﻥ ﺳﯘﻟﺘﺎﻥ ﺋﺎﺑﺪﯗﺭﻩﺷﯩﺘﺨﺎﻥ ﺩﻩﯞﺭﯨﻨﻰ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﻣﯘﺯﯨﻜﺎ ﺗﺎﺭﯨﺨﯩﺪﯨﻜﻰ ﺩﻩﯞﺭ ﺑﯚﻟﮕﯜﭺ ﺩﻩﯞﺭ ﺩﻩﭖ ﺋﺎﺗﺎﻳﻤﯩﺰ .