مەشھۇر ئەدىب ، شائىر - ئاپرىنچۇر تېكىن

تۇرپان رايۇنىدىن تېپىلغان مانى دىنى مۇھىتىدا يېزىلغان شېئرلار ئىچىدىكى بىر قانچە پارچە شېئىر ئاپرىنچۇر تېكىنغا تەئەللۇق بولۇپ ، بۇ شىېئرلار كۆپۈنچە بىر ۋاراقىنىڭ ئىككى تەرىپىگە يېزىلغان . ۋاراقنىڭ ئالدى بېتىدىكى تەكرار ئىككىلىك شەكىلدىكى ، ھەر كۇپلىتى تۆت مىسىرادىن تۈزۈلگەن ئۈچ كۇپلىت شېئىر « مانىغا مەدھىيە » مەزمۇنىدا ، كەينى بېتىدىكى ھەر كۇپلىتى ئۈچ مىسىرادىن تۈزۈلگەن يەتتە كۇپلىت شېئىر مۇھەببەت تېمىسىدىكى لىرىك شېئىردىن ئىبارەت .
شائىر ئاپرىنچۇر تېكىننىڭ تەرجىمىھالىغا دائىر ھىچقانداق ماتىرىيال يوق . لېكىن ئۇنىڭ تۇرپان رايۇنىدا مانى دىنى مۇھىتىدا ياشاپ شېئىر ئىجاد قىلغان ، شېئىرلىرىنىڭ تىلىغا قاراپ ، ئۇنى 8 - 9 - ئەسىرلەردە ياشىغان دەپ پەرەز قىلىشىمىز مۇمكىن . چۈنكى مانى دىنى تۇرپان رايۇنىدا 8 - 9 - ئەسىرلەردە بىر قەدەر ئومۇملاشقان بولۇپ ، تارىخچىلار بۇ دىن مۇھىتىدا يېزىلغان ئەسەرلەرنىڭ ۋاقتى كۆپرەك مۇشۇ مەزگىلگە تەۋە دەپ ، پەرەز قىلىشتى .
شائىر ئاپرىنچۇر تېكىننىڭ شېئىرلىرى ساپ ئۇيغۇر تىلى بىلەن يېزىلغان بولۇپ ، ئۇنىڭدا ئەينى دەۋىردىكى ئۇيغۇر مانى دىنى مۇھىتىنىڭ ئېدئېولوگىيىسى ۋە شائىرنىڭ ئېستېتىك دىتى ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان .
تۆۋەندە ، بۇ شېئىرلاردىن بىر قانچە پارچىنى كۆرۈپ ئۆتىمىز :
« كۈن تەڭرى يارۇقىن تەگ كۆكۈزلۈگۈم بىلگەم ،
كۈن تەڭرى يارۇقىن تەگ كۆكۈزلۈگۈم بىلگەم .
كۆرتلە تۈزۈن تەڭرىم كۈلۈگۈم كۈزۈمچۈم ،
كۆرتلە تۈزۈم تەڭرىم بۇرقانىم بۇلۇنچسۇزۇم » .
مەنىسى :
كۆڭلى كۈن تەڭرىسىنىڭ نۇردەك دانىشمىنىم ،
كۆڭلى كۈن تەڭرىسىنىڭ نۇردەك دانىشمىنىم .
گۈزەل پەزىلەتلىك ، شۆھرەتلىك قوغدۇغۇچى تەڭرىم ،
گۈزەل پەزىلەتلىك ، تەڭداشسىز بورھانىم ، تەڭرىم .
(« مەدھىيە » شېئىردىن )
1. ئا ①....
« ئادىنچىغ ئامراق ...
ئامراق ئۆز كىئەم ...
2 . قاسنىچىغىمىن ئۆيۈ قادغۇرارمەن
قادغۇر دۇقچە قاشى كۈتلەم
قاۋشىسا يۈرمەن
3 . ئۆز ئامراقىمىن ئۆيۈرمەن
مەنىسى :
1. ئا ...
بەكمۇ ئامراق ...
ئامراق ئايالىم ...
2 . يايرىمنى ئويلىسام قايغۇغا چۆكىمەن ،
قايغۇرغانسىرى ، ئىخ ، قارا قاشلىقىم ،
دىدارلىشىشقا شۇنچە ئىنتىزارمەن .
3 . ئۆز ئامرىقىمنى ئويلىسام ،
ئويلاپ ، ئويلاپ ...
ئۇنى قايتىلاپ سۆيۈشكە ئىنتىلىمەن ②
( « مۇھەببەتنامە » )③
شائىر ئاپرىنچۇر تېكىننىڭ بۇ خىل شېئىرىي ئۇسلوبى ، بەدىئىي ۋاستىلىرىنىڭ جەزبىدارلىقى ، تىل قۇرۇلمىسىنىڭ جۇلالىقلىقى بىلەن قەدىمكى ئۇيغۇر شېئىريىتىنىڭ تارىخى ، مەزمۇن ۋە بەدىي ئالاھىدىلىكلىرىنى چۈشىنىش ۋە تەتقىق قىلىشتا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگىدۇر .
______________________________
ئىزاھات : ① چېكىت قويۇلغان ئۇرۇنلاردىكى سۆزلەر ئەسلى تېكىستتە ئۆچۈپ كەتكەن .
② شېئرنىڭ تېكىستى ۋە مەنىسىنى شىنجاڭ خەلق نەشىرياتى نەشىر قىلغان « بۇلاق » مەجبۇئەسىنىڭ 1981 - يىلى 2 - سانىدىن ئېلىندى .
③ تۈركىيىلىك رىشىت رەھمىتى ئارات « قەدىمكى تۈرۈك شېئرلىرى » ناملىق كىتابىدا بۇ شېئىرنى « شېىر ( ئاپرىنچۇر تېكىن ) » دىگەن ماۋزۇدا بەرگەن .

مەشھۇر ئەدىب ، شائىر - ئاتساڭ

ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدە ئۆتكەن شائىرلارنىڭ بىزگىچە يىتىپ كەلگەن ئەدەبىي مىراسلىرى ئىچىدە ، ئاتساڭ ئىسىملىك شائىرنىڭ بۇددا دىنى ماھىيانا مەزھىپىنىڭ ئاساسلىق نومى بولغان ئاراتامسىاكا سۇترانى مەدھىيىلەپ يازغان « ئون ئىشقا مەدھىيە » ناملىق بىر پارچە شېئرى بار . شېئىر جەمئى 14 كۇپلىت تۆت مىسىرادىن تۈزۈلگەن .
شېئىرنىڭ 1 - كۇپلېت ، 7 - مىسىرادىن بىزگە مۇئەللىپ ئىسمىنىڭ ئاتساڭ ئىكەنلىگى مەلۇم بولسىمۇ ، لېكىن ئۇنىڭ تەرجىمىھالىغا دائىر باشقا بىرەر ماتىرىيال بىزگىچە يىتىپ كەلمىگەن . ھالبۇكى ، شائىر ئاتساڭنىڭ بۇ بىر پارچە شېئىردىكى ئۆزگىچە بەدئىي ئۇسلۇپ ۋە ئىپادىلەش ماھىرلىقىدىن بىز ئۇنىڭ ئۆز دەۋرىنىڭ تالانىتلىق شائىرى ئىكەنلىگىنى ھېس قىلىمىز .
مەسىلەن ، شائىر شېئىرنىڭ 2 - كۇپلېتىدا :
« ئاياغۇلۇغ ئومۇغۇمۇز بىرەر تۇشلاردا ،
ئادىنلارنىڭ ئاسىغى ئۈچۈن لۈئۈكەلىگ ئۇز ،
ئانچۇلاريۇ قالتى سۇمۇر تاغلارقانى تەگ ،
ئايى ئۇلۇغ ئارتۇق كۆركلە ئەتئۆز بەلگۈردۇر .
ئاز ۇيمە ئول قاڭمىز باغلاشىنۇر ،
ئامرىلىپ ئىنىچ تەررەمەدىن ئۇلۇرمىش ئۆدتە ،
ئارىتى نەڭ سىمەكسىزىن ئالقۇتىن سىڭار ،
ئاڭسىز ئۆكۈش ئۇلۇشلاردا تولۇ كۆزۈنۇر » .
مەنىسى :
ھۆرمەتلىك پاسىبانىمىز كارامىتىنى كۆرسىتىپ ،
باشقىلار ئۈچۈن بەخىت ئىزلىگەندە ،
گويا ئاسمانغا تاقاشقان سۇمرۇغ تېغىدەك ،
بەستىلىك ۋە قامەتلىك تۇرقىنى كۆرسىتىدۇ .
يەنە ئۇ ئاتىمىز سۈكۈتتە جىمجىت ،
چازا قۇرۇپ تەۋرىمەي ئولتۇرغىنىدا ،
ئۇنى ھەر تەرەپتىن ئىزلەش ھاجەتسىز ،
ئۇ ھەر قايسى ئەللەرنىڭ ئالدىدا كۆرىنىدۇ .
شائىر ئاتساڭنىڭ بۇ بىر كۇپلېت شېئىرىدا ئۆزى مەدھىيلىمەكچى بولغان ئوبىكىتنىڭ ئوبرازىنى تەسۋىرلەشتىكى بەدىئىي ماھارىتى بىزنىڭ يۇقىرقى پىكىرىمىزنى ئىسپاتلاپ بىرىدۇ .

مەنبە : شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى 1999 - يىلى نەشىر قىلغان « سۈي ، تاڭ سۇلالىلىرىدە ئۆتكەن مەشھۇر ئۇيغۇر تارىخى شەخىسلەر » دىگەن كىتاب .

ە ئۇ ئاتىمىز سۈكۈتتە جىمجىت ،
چازا قۇرۇپ تەۋرىمەي ئولتۇرغىنىدا ،
ئۇنى ھەر تەرەپتىن ئىزلەش ھاجەتسىز ،
ئۇ ھەر قايسى ئەللەرنىڭ ئالدىدا كۆرىنىدۇ بىركۈن
رەھمەت باتۇر جەڭچى، قىممەتلىك ماتىريال بىلەن تەمىنلىگىنڭىزگە رەھمەت

داڭلىق تىببىي ئالىم ، تەرجىمان - گەنجۇ قاغىن

گەنجۇ قاغىن ( مىلادى 7 - ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىن 8 - ئەسىرنىڭ ئۆتتۇرلىرىغىچە ياشىغان ) ئۇيغۇر تىبابىتىنىڭ ئاتاقلىق تىببىي تەرجىمانى ۋە مەشھۇر تىۋىپ  بولۇپ ، ئۇدۇنلۇق ئۇيغۇر .
مىلادى 710 - يىلى تاڭ سۇلالىسى مەلىكىلىرىدىن چۈەن چىڭ مەلىكە شىزاڭغا ئەۋەتىلىپ ، تىببەتلەر خانلىقىنىڭ تۆتىنچى ئەۋلات پادىشاھى چىدې زۇزەن  ( مىلادى704 - 754 - يىلىغىچە تەخىتتە ئولتۇرغان ) غا ياتلىق قىلىنغان . مەلىكە چۈەن چىڭ بىللە ئېلىپ بارغان زور بىر تۈركۈمدىكى تىببىيى ئەسەرلەر گەنجۇ قاغىن يىتەكچىلىگىدە خەنزۇ راھىب ( تىۋىپ ) شيەن رۇ ، زاڭزۇ تەرجىمانلاردىن جڭبۇزىسى  ، چىڭبۇ دۇنجۇ ، جۆلامىنبا  قاتارلىقلار تەرپىدىن تىبەتكىچە تەرجىمە قىلىنغان . گەنجۇ قاغىن يەنە خەنزۇ راھىب ۋۇجىڭ ۋە زاڭزۇ تەرجىمان ۋىي لۇزانا  قاتارلىقلارغا يىتەكچىلىك قىلىپ ، نۇرغۇنلىغان تىببى ئەسەرلەرنى تەرجىمە قىلغاندىن سىرىت ، تىبەت خەلقى ئارىسىدىكى تىبابەتكە دائىر تەجىربىلەر ۋە ئۆز يۇرتىدىكى ھەمدە چەتئەلدىكى تىبابەتكە دائىر تەجىربىلەرنى قۇبۇل قىلىپ ، تەرگە« يۆجى ياۋجىن » ( ئاي كەبى دورىلار بىلەن كېسەللىك داۋالاش ) دىگەن داڭلىق تىببىي ئەسەرنى تۈزۈپ بەرگەن .

تىببىيى ئالىم - جان باشلاق ( شىراخان )

 
جان باشلاق ( شىراخان ) مىلادى 8 - ئەسىردە ياشىغان ئۇيغۇر تىبابەت ئالىمى ، ئۇ ، چەرچەندە تۇغۇلۇپ ئۆسكەن ۋە ياش چېغىدىلا تىبابەتچىلىك ئىلىمىگە قىزىقىپ ، خەلق ئارىسىدىكى تىۋىپ - ھۆكىمالار ۋە بۇددا راھىبلىرىنى ئۇستاز تۇتۇپ ئۆگەنگەن .
جان باشلاق ئەمچى ، ئاتاچى ، قام ۋە باشقىلارنىڭ ھەرخىل داۋالاش تىپلىرىنى توپلاپ ، ئۇيغۇر تىبابەتچىلىك ئىلىمىنىڭ كۆپ ئەسىرلىك تەجىربە - ساۋاقلىرىنى يەكۈنلەش ئاساسىدا ، كۆپ خىل دورىلارنى ياساش ۋە تەجىربىلەردىن ئۆتكۈزۈش ئارقىلىق ، ئۆز دەۋرىنىڭ ئەڭ مەشھۇر ھۆكۈمالىرىدىن بىرى سۈپىتىدە تۇنۇلغان . ئۇنىڭ نام - شەرىپى ئۆز يۇرتىدىن ھالقىپ قوشنا ئەللەرگە قەدەر تارقالغانلىقتىن ، تىبەت لاماسى ئۇنى تەكلىپ بىلەن شىزاڭغا ئاپىرىپ ، بىر قانچە يىل ئەتىۋارلاپ ئۆز يېنىدا تۇرغۇزغان . جان باشلاق لاسادىكى چوڭ ئىبادەتخانىدا راھىب تىۋىپلارغا ئۇيغۇر تىبابىتىدىن تەلىم بەرگەندىن تاشقىرى ، « تىرىك بەدەن ئۆلچەملىرى » ، « جەسەت رەسىم نۇسخىلىرى » قاتارلىق تىبابەتچىلىك ئىلىمىگە دائىر ئەسەرلەرنى يېزىپ ، زاڭزۇ تىبابەتچىلىكىنىڭ راۋاجلىنىشىغا چوڭ تەسىر كۆرسەتكەنلىكتىن ، ئۇنىڭ يۇقىرقى ئىككى پارچە ئەسىرى شىزاڭنىڭ مەشھۇر تۆت توملۇق تىببىي قامۇسىغا كىرگۈزىلگەن .

. ئا ...
بەكمۇ ئامراق ...
ئامراق ئايالىم ...
2 . يايرىمنى ئويلىسام قايغۇغا چۆكىمەن ،
قايغۇرغانسىرى ، ئىخ ، قارا قاشلىقىم ،
دىدارلىشىشقا شۇنچە ئىنتىزارمەن .
3 . ئۆز ئامرىقىمنى ئويلىسام ،
ئويلاپ ، ئويلاپ ...
ئۇنى قايتىلاپ سۆيۈشكە ئىنتىلىمەن                              قالتىس يېزىلىپتۇ  ئاپرېن

مەشھۇر ئەدىب ، شائىر - پراتياشىرى

پىراتياشىرى - بۇددا دىنىنىڭ ماھايانا مەزھىپىگە مەنسۇپ ئىسىم بولۇپ ، تەخەللۇس ئورنىدا قۇبۇل قىلغان . ھالبۇكى ، « پراتياشىرى » تەخەللۇسلۇق بۇ شائىر ۋە ئەدەبىي تەرجىماننىڭ ئەسلى ئىسمى ۋە تەرجىمىھالى بىزگە مەلۇم ئەمەس .
پراتياشىرىنىڭ ئىجادىيىتىدىن بىزگە « ئون تۈرلۈك نەزەر ئۇسۇلى » ، « جانلىقلارغا پايدا يەتكۈزمەك » ، « ئېتىراپ » ، « توغرا يول » ، « ياخشى تىلەك » ، « ئىشەنىچ » ، « ياخشى نىيەت » قاتارلىق شېئرلىرى ، يەتتە قىسىمدىن تەركىپ تاپقان 50 كۇپلېت تۆتلىكى ( ماۋزۇسىز ) ھەمدە سانسكرىت تىلىدىن تەرجىمە قىلىنغان « ھېكمەت پەزىلەتلىرى » ناملىق 23 كۇپلېت تۆتلىك شەكىلدىكى شېئردىن ئىبارەت بىر قەدەر كۆپ ئەدەبىي مىراسى يىتىپ كەلگەن . ئۇنىڭ شېئرلىرى ۋە تەرجىمە ئەسەرلىرى پۈتۈنلەي بۇددا دىنىنىڭ ماھايانا مەزھىپى مەزمۇنىدا بولۇپ ، ئۇ ئۆز تەخەللۇسىنى ئەسەرلىرىنىڭ ئاخىرىغا ئېنىق قىلىپ يېزىپ قالدۇرغان .
پراتياشىرى بۇددا دىنىنىڭ ماھايانا مەزھىپى ئەقىدىلىرىنى ئىلگىرى سۈرۈشتە ئوبرازلىق تىل ، بەدىئىي ۋاستىلەردىن ئۇستىلىق بىلەن پايدىلىنىپ ، ئۆز شېئرلىرىنىڭ جەلىپ قىلىش كۈچىنى ، ئۈنۈمدارلىقىنى يۇقىرى كۆتەرگەن ۋە شۇ ئارقىلىق ئۆزىنىڭ يىتىلگەن شائىر ۋە ئەدەبىي تەرجىمان ئىكەنلىگىنى نامايەن قىلغان .
تۆۋەندە ، ئۇنىڭ « جانلىقلارغا مەنپەئەت يەتكۈزۈش » ناملىق شېئردىن بىر كۇپلېت مىسال كەلتۈرىمىز :
« كۆل سۇۋىنىڭ لىنىخۇائاسىتەگ يۇقۇلۇنچىسۇز ئارىيۇ ،
كۆك ايازنىڭ كۈن ئايى تەگ ئالىنچىسىز يورىيۇ .
كۆپ قىلىنچىتىن نىشۋانتىن شىمنۇنۇڭ سىمىنىتىن ،
كۆچەر بارىر يىرتىنچۇنۇڭ يولنىدىن ئوشالىم » .
مەنىسى :
كۆل سۈيىدە ئۆسكەن لەنخۇا گۈلىدەك غۇبارسىز ئايلىنىپ ،
كۆك ئاسماندىكى قۇياش ۋە ئايدەك توسقۇنسىز ئايلىنىپ .
تۈرلۈك ھاۋايى - ھەۋەستىن ، ئىپلاسلىقتىن ، شەيتانلار زىمىنىدىن ،
ئۆتكۈنچى بۇ دۇنيانىڭ بارلىق يولىدا ۋاز كېچەي .
تەتقىقاتچىلار تۇرپان رايۇنىدىن تېپىلغان بۇددا دىنىنىڭ ماھايانا مەزھەىپى مەزمۇنىدىكى يازمىلارنى كۆپرەك 9 - ئەسىرگە تەئەللۇق ، دەپ قاراشماقتا . ئۇنداق بولغاندا پراتياشىرى تەخەللۇسلۇق بۇ شائىر 9 - ئەسىردە ، غەرىبىي يۇرتتا ياشىغان دەپ قىياس قىلىش مۇمكىن .

ئىمكان بولسا، مۇشۇنداق مەشھۇر شەخسىلىرىمىزنى تېخىمۇ كۆپىرەك، تەپسىلىيرەك يوللىشىڭىز بەك ياخشى بولاتتى.
<دىيارىم> دىكى كەڭ تورداشلارنىڭ پايدىلىنىپ قىلىشى ئۈچۈن، ئەينى دەۋېرلەردىكى، ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدە ئۆتكەن يازغۇچىلارنىڭ، شائىرلارنىڭ تەرجىمھالىنى ۋە ئىش-ئىزلىرنى يەنە يوللاپ تۇرىشڭىزنى چىن دىلىمدىن ئۈمىد قىلىمەن.

بۇ ماتىرياللارنى يوللىغىنىڭىز بەك ياخشى بوپتۇ ، بۇ قېيىنمۇ ياخشى ماتىريال سۇپىتىدە ساقلىنىپ قالىدىغان بولدى .... ھارمىغايسىز  !

تاڭ سۇلالىسىنىڭ قانۇن ئەمەلدارى - سۇيۈەنلى

سۇيۈەنلى (  素元礼 ) تاڭ دەۋرىدىكى مەشھۇر ئۇيغۇر سانغۇن ھەم قانۇن ئىجىراچىسى .
« ئوكيانۇ » نىڭ 297 - بېتىدە سۇيۈەنلىنى ئۇيغۇر ( 胡人  ) دەپ تۇنۇشتۇرغاندىن باشقا ، ئۇنىڭ قانۇن ئەمەلدارى بولغانلىقىن ۋە جازانى قاتتىق يۈرگۈزىدىغانلىقى ئەسكەرتىپ ئۆتۈلگەن . « كونا تاڭنامە » بىلەن « يېڭى تاڭنامە » دىكى خاتىرىلەرگە قارىغاندا سۇيۈەنلىنىڭ ئەسلى يۇرتى ئىدىقۇت بولۇپ ، ئۇ كىچىك ۋاقىتلىرىدا ئىدىقۇتتىكى ئالى بىلىم يۇرتلىرىدا ئۇقىغان ھەم خۇشخەت ، رەسساملىق  بىلەن مەشغۇل بولغان .
مىلادى 679 - يىلى  ئىدىقۇتلۇق بىر قىسىم دىن تارقاتقۇچىلار ، رەسساملار بىلەن بىللە چاڭئەنگە بارغان ھەم ئۇ جايدىكى ئۇيغۇر بۇددىسىتلار بىلەن بىللە پائالىيەت ئېلىپ بارغان . شاڭدا ئەپەندى يازغان « تاڭ دەۋرىدىكى چاڭئەن ۋە غەرىبى يۇرت مەدەنىيىتى » ( 唐代长安与西城文明 ) دىگەن كىتاۋىدىكى مەلۇماتلارغا قارىغاندا ، چاڭئەن شەھىرىدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ سانى نەچچە مىڭ بولۇپ ، ( ئۇلارنىڭ مەخسۇس كوچا - مەھەلىلىرى ، ھەم دۇكان - ئاشپۇزۇللىرى بولغان ) سۇيۈەنلىمۇ ئەنە شۇ ئۇيغۇرلار قاتارىدا تاڭ سۇلالىسىنىڭ خىزمىتىگە جەلپ قىلىپ قاتناشتۇرۇلغان .
ۋۇزىتىيەن تەختتە ئولتۇرغان ۋاقىتلاردا ( مىلادى 690 - 705 - يىللار ) ئۇ سەييارە قۇشۇنلار سانغۇنى (  游击将军  ) بولۇپ تەيىنلەنگەن . كىيىن چاڭئەننى قوغداش ئۇرۇشى ۋە تاڭ سۇلالىسىگە قارىشى كۈچلەرنى بېسىقتۇرۇشتا خىزمەت كۆرسىتىپ ، لوياڭ شەھىرىدىكى جازا پىرقىسىدا مەنسەپكە قويۇلغان . ① بۇ ۋاقىتلاردا ئۇ تۇتۇلغان ۋە قولغا چۈشكەن ئوغرىلارنى ، تاڭ سۇلالىسىنىڭ قانۇنىغا ئىخلاپلىق قىلغان مۇشتۇمزورلارنى قاتتىق جازالاپ ، ھەربى جازالارنى ئىنتايىن قاتتىق يۈرگۈزگەچكە ، بىر ئادەمنى قامىسا نەچچە يۈز ئادەم چۈچىيدىغان ، بىر ئادەمنى ئۆلتۈرسە نەچچە مىڭ ئادەمنىڭ يۈرىگى پوكۇلدايدىغان بولۇپ كەتكەن . گەرچە ۋۇزىتىيەن مىلادىنىڭ 690 - يىلى تەخىتكە چىقىپلا ئۆزىنى مۇقەددەس خان ، دۆلەت نامىنى جۇ ، يىلنامىسى تىيەنشۈ دەپ ئاتاپ  ئوردا ئىمتاھان تۈزۈمىنى يولغا قويغان ھەم مەخسۇس قانۇن - تۈزۈملەرنى بىكىتكەن بولسىمۇ ، ئەمما يەنىلا دۆلەت ئىچىدىكى قالايمىقانچىلىق ئازايمىغان . ئۇ سۇيۈەنلىگە ئوخشاش جازا پىرقىسىنىڭ ئەمەلدارلىرىنىڭ كۈچىدىن ئۆنۈملۈك پايدىلىنىپ ، ئۆز ھۆكۈمرانلىقىنى ساقلاپ قېلىشقا تىرىشقان .
سۇيۈەنلى لوياڭ شەھىرىدە تۇرغان مەزگىلىدە ، ۋۇزىتىيەننىڭ ئەمىر - پەرمانلىرىنى سادىقلىق بىلەن ئىجىرا قىلغاچقا ، ئوردىدىكى مەنسەپدارلارنىڭ دىققەت ئىتىبارىنى قوزغىغان . شۇنىڭدىن كىيىن ئۇ ۋۇزىتىيەننىڭ پەرمانىغا ئاساسەن چاڭئەن شەھىرىگە يۆتكىلىپ كىلىپ ، تاكى ئۆمۈرىنىڭ ئاخىرىغىچە خان ئوردىسىدا قانۇن يۈرگۈزۈش ۋە قانۇن ئەمەلدارلىرىغا مەسلىھەت بىرىش بىلەن ئالەمدىن ئۆتكەن . ئەپسۇسكى ، ئۇنىڭ قايسى يىلى تۇغۇلۇپ ، قايسى يىلى ۋاپات بولغانلىقى ھەققىدىكى تارىخى خاتىرىلەر بىزگىچە يىتىپ كىلەلمىگەچكە ، ئۇنىڭ ھايات - پائالىيىتى ھەققىدە كەڭ دائىرىلىك توختۇلۇش ئىمكانىيىتىگە ئىگە  ئەمەسبىز .
______________________
ئىزاھات : ① « ئوكيانوس » نىڭ  « جۇڭگۇ قەدىمقى زامان تارىخى قىسمى » نىڭ 299 - بېتىگە قاراڭ .

قىممەتلىك ماتىرياللاركەن، مەن ساقلىۋالدىم ئەمىە.

داڭلىق ئەدىب ، خەتتات - يوللۇغ تېكىن

      كۆك تۈرۇك خانلىقىنىڭ خاقانى بىلىگە ( ۋاپاتى 734 - يىل ) خاتىرىسىگە 735 - يىلى ئورنىتىلغان مەڭگۈ تاشنىڭ غەرىبى - جەنۇبى يۈزىگە ئويۇلغان : « بىلگە خاقان بىتىگىن يوللۇغ تېكىن بىتىدىم . بۇنچا باقىغ بەدىزىگ ... خاقان ئاتىسى يوللۇغ تېكىن مەن ئاي ئارتۇقى تۆت كۈن ئولتۇرۇپ بىتىم ، بەدىزتىم ... » ( مەنىسى : « بىلگە خاقان ( مەڭگۈ تاش ) ( ؟) ... بىلگە خاقاننىڭ جىيەن ئوغلى مەنكى يوللۇغ تېكىن بىر ئاي ، تۆت كۈن ئولتۇرۇپ يېزىپ چىقتىم ، زىننەتلىدىم ...» ) دىگەن سۆزلەرنى ۋە بىلگە خاقاننىڭ خاقانلىق ھۆكۈمرانلىقىنى تىكلەش ۋە مۇستەھكەملەش يۇلىدا زور خىزمەت كۆرسەتكەن ئىنىسى كۆل تېكىننىڭ تۆھپىسىنى خاتىرلەش ئۈچۈن ۋاپاتىدىن ( مىلادىنىڭ 731 - يىلى 47 يېشىدا ۋاپات بولغان ) بىر يىل كىيىن ئورنىتىلغان « كۆل تېكىن مەڭگۈ تېشى » نىڭ جەنۇپ تەرىپى 13 - قۇردىكى : « بىتىدىم ئانى كۆرۈپ ئانچە بىلىك ئول تاش ... دىم . بۇ بىتگ بىتىگمە ئاتىسى يوللۇغ تېكىن » ( مەنىسى : « يازدۇردۇم ، ئۇنى كۆرۈپ بىلىۋېلىڭلار ، ئۇ تاش ... مەن  ... دىم . بۇ مەڭگۈتاشقا خەت يازغۇچى جىيەن ئوغلى يوللۇغ تېكىن » )  دىگەن سۆزلەرنى ھەمدە كۆل تېكىن مەڭگۈ تېشىنىڭ شەرقى جەنۇب تەرىپىدىكى يۇقىرقىغا ئوخشاش بايانلارنى ئۇقىغىنىمىزدا بۇ ئىككى مەڭگۈ تاش تېكىستىنىڭ بىلگە خاقاننىڭ ئېيتىپ بىرىشى بىلەن ، ئۇنىڭ جىيەن ئوغلى يوللۇغ تېكىن تەرىپىدىن يېزىپ چىقىرىلغانلىقى ، شۇنداقلا ، يەنە يوللۇغ تېكىن تەرىپىدىن مەڭگۈتاشلارغا ھۆسىن خەت قىلىنىپ نەقىشلىنىپ يېزىپ چىقىرىلغانلىقىنى بىلىمىز .
        بىلگە خاقان ، كۆل تېكىن مەڭگۈ تاشلىرى خۇددى تۇنيۇقۇق مەڭگۈ تېشىغا ئوخشاشلا شۇ دەۋىر رېئاللىقىدىن گۇۋاھلىق بەرگۈچى مۇھىم تارىخى ھۆججەت بولۇپلا قالماي ، شۇ دەۋىر تىلى ۋە ئەدەبىياتىنى تەتقىق قىلىشتىمۇ زور قىممەتكە ئىگە . ئۇ بىزگە قەدىمكى تۇركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان خەلقلەرنىڭ بەدىئىي ئەدەبىياتىدا مەۋجۇت بولغان شەكىللەرنى ، ئوبرازلىق تەپەككۈر ۋە بەدىئىي تەسەۋۋۇر ئېلىمىنتلىرىنى ئايرىپ چىقىپ ، بىزنىڭ ئەنە شۇ مەزگىلدىكى يازما ئەدەبىياتىنىڭ ئۆزىگە خاس  خۇسۇسىيەتلىرى ھەققىدە رۇشەن چۈشەنچىگە ئىگە بولىسشىمىزغا ياردەم بېرىدۇ .
      مەڭگۈ تاش تېكىستلىرى شۇ دەۋىردىكى تۈركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان خەلقلەرنىڭ ئەدەبىيات ئەنئەنىلىرىنى ئۆزىدە تولۇق ئەكىس ئەتتۈرگەن ، ھەم قەھرىمانلىق داستانلىرى ، ئەدەبىي تەزكىرە ھەم نەسىر ، ھەم شېئىر خۇسۇسىيىتىگە ئىگە بولغان بىر خىل ئالاھىدە بەدىئىي شەكىلدۇر . كۆل تېكىن مەڭگۈ تېشىدىن ئېلىنىپ ، شېئىرى تۈسكە كىرگۈزۈلگەن تۆۋەندىكى قۇرلار بۇ پىكىرنىڭ مەلۇم ئىسپاتى بولالايدۇ .

« ئۆتۈكەن يىر ئولۇرۇپ ،
ئارقۇ ، تىركىش ئوسەر .
نەڭ بوڭۇغ يوق ،
ئۆتۈكەن يىش ئولۇرسەن » .

مەنىسى :

ئۆتۈكەن يىرىڭ بولسا ،
پەقەت كارۋان جۈنەتسەڭ .
قايغۇ - غېمىڭ بولماس ،
ئۆتۈكەن تېغىدا تۇرساڭ .
     
      يوللۇغ تېكىننىڭ تۇغۇلغان ۋە ۋاپات بولغان ۋاقتى ھەققىدە ئېنىق مەلۇمات يوق . لېكىن ئۇ يازغان ئىككى مەڭگۈ تاش تېكىستىدىن بىز ئۇنىڭ 8 - ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا ياشىغانلىقىنى بىلىۋالالايمىز .

ناھايىتى ئەھمىيەتلىك ئىش بوپتۇ، قىممەتلىك ماتىرىياللاركەن، مەن ھەممىنى يىغىۋالدىم، كۆپ رەخمەت.

بۇ ماتىرياللار ساقلىۋېلىشقا ئەرزىيدىغان ماتىرياللاركەن .ئەھمىيەتلىك تىما بولۇپتۇ .رەخمەت .

ناھايىتى قىممەتلىك ماتىرىياللار ئىكەن ،باتۇر جەڭچىگە كۆپ رەخمىەت.

باتۇر سەركەردە - بۇسات تېكىن

بۇسات تېكىن ( 蕃萨特建  ) ئۇيغۇرلارنىڭ ياغلاقار ئۇرۇقىدىن ① بولۇپ ، ئۇ ئۇيغۇرلارنى تۇنجى قېتىم بىر ئاقساقالنىڭ رەھبەرلىكى ئاستىغا ئۇيۇشتۇرغان داڭلىق سەركەردە سۈكۈت ئېركىننىڭ ئوغلى . « يېڭى تاڭنامە » دە : « ئۇ جاسارەتلىك ، باتۇر ، تەدبىرلىك ، ئۇستا مەرگەن ئىدى ، جەڭگە باشلامچىلىق بىلەن كىرەتتى ، ھۇجۇم قىلغاندا رەقىبلىرىنى يەڭمەي قويمايتتى ، يىڭىلگەنلىرىنى بويسۇندۇرماي قالمايتتى » دەپ تەرىپلىنىدۇ . ئۇنىڭ ئانىسى ئۇرقۇن خاتۇن ناھايتى كەسكىن ، تەدبىرلىك بىر ئايال بولۇپ ، « قۇۋملار ئىچىدە يۈز بەرگەن دەۋا - دەستۇرلار » نى قەتئىلىك بىلەن تىنجىتاتتى . شۇڭا ئەينى ۋاقىتتىكى ئۇيغۇرلار ئۆز ئىچىدىن مۇشۇنداق ئىككى كاتتا ئەربابنىڭ بولغانلىقى ئۈچۈن ناھايتى تىزلىكتە قۇدىرەت تاپقان .
تارىخى خاتىرىلەرگە قارىغاندا ، 7 - ئەسىر ئۇيغۇرلار فىئوداللىق جەمىئەت باسقۇچىغا قاراپ شىددەت بىلەن ئىلگىرلىگەن دەۋىر بولۇپ ، بۇ دەۋىردە ، جەمىئەت ئىقتىسادى جەھەتتە تەرەققى قىلىپ ، ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرى ۋە ئىشلەپچىقىرىش ۋاستىلىرى دەۋىر بۆلگۈچ باسقۇچقا كىرگەن . بۇسات تېكىن رەھبەرلىگىدىكى ئۇيغۇرلار ئورقۇن ۋادىسى بىلەن تۇغلار ( تۇرا ) ۋادىسىنىڭ دېھقانچىلىقىغا باب كىلىدىغان ئەۋزەل تەبىئىي شارائىتىدىن تولۇق پايدىلىنىپ ، ئېرىق - ئۆستەڭ قازغان ۋە باشقا سۇ ئىنشائات قۇرلۇشلىرى بىلەنمۇ كەڭ شوغۇللانغان . ئارپا ، بۇغداي قاتارلىق دېھقانچىلىق زىرائەتلىرىنى تېرىغان ، بېلىقچىلىقنىمۇ قۇشۇمچە ئېلىپ بارغان . چارۋىچىلىقنى ئاساس قىلىپ ئات ، كالا ، قوي ، تۆگە قاتارلىق مال - چارۋىلارنى ھەسسىلەپ كۆپەيتكەن . يەنە ئورمانزارلىقتىكى مول ياۋايى ھايۋانلار بايلىقىدىن تولۇق پايدىلىنىپ ، گۆش ، سۈت ، تېرە ، مۈڭگۈز ، سۆڭەك قاتارلىقلارغا ئېرىشىپ تۇرغان . بولۇپمۇ ئۇيغۇرلارنىڭ شۇ چاغدا تۈمۈر قوراللارنى ئىشلىتىشى ئۇيغۇرلارنىڭ ھەربى كۈچىنىڭ ۋە ئىشلەپچىقىرىش كۈچىنىڭ يۈكسىلىشىگە ئالاھىدە تۈرۈتكە بولغان .
يۇقىرقىدەك بىر قاتار تەرەققىياتلار ئۇيغۇلارنى تىزلىكتە قۇدىرەت تاپقۇزۇپ ، نەچچە تۈمەن ئاتلىق ئەسكەرلەرگە ۋە خېلى زور دەرىجىدە تەرەققى تاپقان ئىقتىسادى ئىشلەپچىقىرىش كۈچىگە ئىگە قىلىپلا قالماي ، بەلكى ھەر تەرەپلىمە سودا ئالماشتۇرۇش كۈچىگىمۇ ئىگە قىلغانىدى .
( مىلادى 630 - يىلى ) بۇسات تېكىن سىر تاردۇشلار بىلەن بىرلىشىپ ، تۈرۈكلەرنىڭ شىمالى قىسمىغا ھۇجۇم، قىلدى ، ھەمدە ئۇلارنىڭ بىر قىسىم ئادەملىرىنى ئەسىر ئېلىپ ، قىسمەن چارۋىچىلىق رايۇنلىرىنى ئىگىلىۋالدى . بۇسات تېكىننىڭ بۇ مۇۋاپىقىيەتلىرى تۈرۈكلەرنىڭ دىققىتىنى قوزغىدى . شۇنىڭدىن كىيىن تۈرۈكلەرنىڭ ئېلىك خاقانى ئۆزىنىڭ ئوغلى يۇقۇق شادنىڭ قۇماندانلىقىدا 100 مىڭ كىشلىك قوشۇن ئەۋەتىپ ، ئۇيغۇرلارغا قايتۇرما ھۇجۇم قىلدى . لېكىن بۇسات تېكىن 5000 ئاتلىق چەۋەندازلىرىغا ئۆزى قۇماندانلىق قىلىپ ، ئاز كۈچ بىلەن زور باتۇرلۇقلارنى كۆرسىتىش ئارقىلىق تۈرۈكلەر ئۈستىدىن غەلبە قىلىدۇ . مازۇڭشەن ( مارا ) تېغىدا تۈرۈك ئەسكەرلىرىنى تىرە - پىرەن قىلىپ ، شەرقى تۈرۈكلەرنى مۇنقەرىز قىلىدۇ . بۇ قېتىمقى غەلبە ئارقىلىق ئۇيغۇرلارنىڭ ھەيۋىسى  شىمالنى زىل - زىلگە كەلتۈرۈپ ، شىمالدىكى غايەت زور كۈچكە ئايلىنىدۇ . نەتىجىدە بوسات تېكىن ئۆزىنى « ئالىپ ئىلتەبىر » دەپ جاكارلاپ ، تۇغلار ( تۇرا ) دەرياسى بۇيىدا ھۆكۈمرانلىق مەركىزىنى قۇرىدۇ . بۇسات تېكىن قۇرغان بۇ ھاكىمىيەت شەرقى ئۇيغۇرلارنىڭ فىئوداللىق دۆلىتىنىڭ مۇقەددىمىسى بولۇپ ، كىيىنكى ۋاقىتتا دۇنياغا كىلىش ئالدىدا تۇرغان ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقىغا سىياسى ، ئىقتىسادى ۋە ھەربى جەھەتتىن مۇستەھكەم ئۇل سالىدۇ .
بۇسات تېكىن ئۆز دەۋرىنىڭ كاتتا ھەربى ئالىمى ۋە ئىستىراتىگىيىچىسى بولۇپلا قالماي ، بەلكى ئۇيغۇرلار ئىچىدە كەم تېپىلىدىغان مەشھۇر دىپلۇمات ئىدى . ئۇ مىلادى 629 - يىلى تاڭ سۇلالىسى بىلەن ئىقتىساد ، سودا مۇناسىۋىتىنىمۇ كۈچەيتكەن . ئۇنىڭدىن سىرت بوسات تېكىن تاڭ سۇلالىسىنىڭ كۈچلۈك رەقىبى بولغان شەرقى تۈرۈكلەرنىڭ ھەيۋىسىنى يەر بىلەن يەكسەن قىلىپ ، تاڭ سۇلالىسى بىلەن غەربى يۇرتنىڭ مۇناسىۋىتى ئۈچۈن قولايلىق شارائىت يارىتىپ بەردى .
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
ئىزاھات : ① ئەينى زاماندا ئۇيغۇرلارنىڭ بۇ ئۇرۇقى ھۈكۈمران تەبىقە بولۇپ ، قەبىلە باشلىقى ۋە خاقانلار مۇشۇ ئۇرۇقتىن سايلىناتتى .

    

دىيارىم  ئەزاسىمەن

بۇدىيارىمىگە نىمە بولدى ، 6 ئايىنىڭىزى يازىغان  ئىنىكاسىلىرىم يوقاپ كىتىپتۇ ،مىنىڭ ئەجىرىم بىكار بولىدىمۇ ،تىمىلارىمۇ يوق ،دەرىجەم  ئالى ئەزاتى ،قانىداق قىلىمەن      

تىمىڭىزىغا رەخىمەت،،،     

تارىخى قىممىتى يوقىرى تېمىكەن ، بولسا بىر نادىرلەپ قويىلى بۇ تېمىنى ، يېنىمۇ كۆپ كىشىلەر كۆرسۇن ، بىلسۇن ، تونىسۇن !

بۇلارنىڭ شئىرنى چۈشنەلمەيدكەنمەن . بۇ قايسى يېزىقتۇ .

جىق نەرسە بىلىۋالدۇق

Quote:

引用第19楼ayguwa09于2008-09-06 15:42发表的  :
بۇدىيارىمىگە نىمە بولدى ، 6 ئايىنىڭىزى يازىغان  ئىنىكاسىلىرىم يوقاپ كىتىپتۇ ،مىنىڭ ئەجىرىم بىكار بولىدىمۇ ،تىمىلارىمۇ يوق ،دەرىجەم  ئالى ئەزاتى ،قانىداق قىلىمەن      

تىمىڭىزىغا رەخىمەت،،،     

قاراپ ئولتۇردۇق شۇ ..

مەن  يوق  ما؟؟؟

تىمىڭىزغا رەھمەت ،قىممىتى يۇقىرى تارىخى ماتىريالكەن .

توردىكى ۋاقتىم 0غۇ؟  دىيارىمغا نىمە بولغاندۇ؟

[quote]引用第19楼ayguwa09于2008-09-06 15:42发表的  :
بۇدىيارىمىگە نىمە بولدى ، 6 ئايىنىڭىزى يازىغان  ئىنىكاسىلىرىم يوقاپ كىتىپتۇ ،مىنىڭ ئەجىرىم بىكار بولىدىمۇ ،تىمىلارىمۇ يوق ،دەرىجەم  ئالى ئەزاتى ،قانىداق قىلىمەن      

مىنىمۇ 4-5 ئاي ئىلگىرىكى ھالىتىگە قايتىپ قاپتۇ، شۇندىن بىرىكى يوللانمىلىرىم ھىچقايسىسى يوق. بوپتۇ كۈڭۈلنى يېرىم قىلمايلى، يەنە يوللايلى.
باتۇر جەڭچىنىڭ ئەجرىگە رەھمەت، شۇنچىۋالا جىق ماتىريالنى قانداقمۇ ئۇرۇپ بولغانسىز.بۇلارنى مەن كۈرۈپ باقماپتىكەنمەن.تارىختا ھەقىقەتەن جاھانغا مەشھۇر كىشىلىرىمىز ئۆتكەنىكەن، لىكىن بىز ئەجداتلارنىڭ تۆھپىسىگە ۋارىسلىق قىلىپ، پەخىرلىنىپلا ئۈتىۋاتىمىزغۇ.

Quote:

引用第19楼ayguwa09于2008-09-06 15:42发表的  :
بۇدىيارىمىگە نىمە بولدى ، 6 ئايىنىڭىزى يازىغان  ئىنىكاسىلىرىم يوقاپ كىتىپتۇ ،مىنىڭ ئەجىرىم بىكار بولىدىمۇ ،تىمىلارىمۇ يوق ،دەرىجەم  ئالى ئەزاتى ،قانىداق قىلىمەن      

تىمىڭىزىغا رەخىمەت،،،     

ھاي ھاي  كوڭلىڭىزنى  يىرىم قىلماڭ  بىزمو  شۇ .  يالغوز  سىزلا  ئەمەسقۇ ھە   بۇ  كۇنلەرمو  ئوتۇپ  كىتىدۇ .

    

مللى ئارمىينىڭ جەڭگىۋارلىقى دىگەن ئلكتىرونلۇق ئالبۇم  ماڭا ھەقىقەتەن ياقتى .