سامانيولى سىستېمىسىدا نېمىلەر بار؟

  بىز ياشاۋاتقان يەر شارى ھەمدە يەر شارى تۇرۇشلۇق قۇياش سىستېمىسى سامانيولى سىستېمىسىغا جايلاشقان. سامانيولى سىستېمىسى ئىنتايىن چوڭ بىر تۇرغۇن يۇلتۇزلار ئائىلىسى بولۇپ، ئۇنىڭغا قۇياشقا ئوخشاش نەچچە يۈز مىليارد دانە تۇرغۇن يۇلتۇز ۋە نۇرغۇن يۇلتۇزلار ئارا ماددىلار ماكانلاشقان.
  ئەگەر سامانيولى سىستېمىسىنى ئۇنىڭ سىرتىدا تۇرۇپ كۆزىتىش مۇمكىن بولىدىغان بولسا، يان تەرەپتىن قارايدىغان بولساق، سامانيولى سىستېمىسىنىڭ ئوتتۇرىسىنىڭ تۆت ئەتراپىدىن قېلىن بولۇپ، بەئەينى تەنتەربىيە دەرسىدە ئىشلىتىلىدىغان دىسكىغا ئوخشىشىدىغانلىقىنى، بۇ دەرىجىدىن تاشقىرى چوڭ دىسكىنىڭ دەل مەركىىزنى چۆرىدەپ ئايلىنىۋاتقانلىقىنى بايقايمىز. ئۇدۇلدىن قارايدىغان بولساق، سامانيولى سىستېمىسى غايەت زور قاينامغا ئوخشاش بولۇپ، ئوتتۇرىدىن سىرتقا قاراپ تۆت تال ئەگرى ئايلىنىش يەلكىسى سوزۇلۇپ چىققانلىقىنى كۆرىمىز، سامانيولى سىستېمىسىدىكى تۇرغۇن يۇلتۇزلار ۋە يۇلتۇزلار ئارا ماددىلارنىڭ كۆپىنچىسى مۇشۇ ئايلىنىش يەلكىلىرىگە مەركەزلەشكەن. بىزنىڭ قۇياش سىستېمىمىز سامانيولى سىستېمىسىنىڭ ئوتتۇرىسىدىن تەخمىنەن 28 مىڭ يورۇقلۇق يىلى يىراقلىققا جايلاشقان.
  سامانيولى سىستېمىسىنىڭ ئاساسلىق ئاھالىسى تۇرغۇن يۇلتۇزلاردىن ئىبارەت، بۇلاردىن باشقا، سامانيولى سىستېمىسىدا يەنە تارقاق يۇلتۇزلار توپى، شارسىمان يۇلتۇزلار توپى ۋە ھەر خىل ھالەتلەردىكى تۇمانلىقلار بار. سامانيولى سىستېمىسىدىكى تۇمانلىقلار ئومۇمەن توزان ۋە گازدىن تەشكىل تاپقان، شەكلى، رەڭگى ھەر خىل بولۇپ، سامانيولى سىستېمىسىنى رەڭگارەڭ تۈسكە كىرگۈزگەن.
  سامانيولى سىستېمىسىنىڭ ئىچىدە تۇرۇپ ئۇنىڭ ئومۇمىي قىياپىتىنى كۆرۈش مۇمكىن بولمايدۇ. پەقەتلا سامانيولى سىستېمىسىدىكى ساناقسىز تۇرغۇن يۇلتۇزلار ۋە تۇمانلىقلارنىڭ ئاسمان شارىدىكى سايىسىنى كۆرەلەيمىز، ئۇلار بىزگە يۇلتۇزلۇق ئاسماننى توغرىسىغا كېسىپ ئۆتكەن سۈت رەڭ يورۇق بەلۋاغ بولۇپ كۆرۈنىدۇ، مانا بۇ بىز يەر شارىدا تۇرۇپ كۆرگەن سامانيولى سىستېمىسىدۇر. >>
    سامانيولى سىستېمىسىنىڭ سىرتىدا نېمە بار؟  قۇياش سىستېمىسى ساناميولى سىستېمىسىغا جايلاشقان، غايەت زور سامانيولى سىستېمىسىمۇ پۈتكۈل ئالەمنىڭ ئۆزى ئەمەس. ئەگەر پۈتكۈل ئالەمنى چەكسىز كەتكەن بىر دېڭىزغا ئوخشاتساق، ئۇ ھالدا سامانيولى سىستېمىسى دېڭىزدىكى بىر كىچىك <ئارال> بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. ئالەمدىن ئىبارەت بۇ چوڭ دېڭىزدا يەنە مۇشۇنداق سان - ساناقسىز <ئارال> لار بار، ئۇلار سامانيولى سىرتىدىكى سامانيولى سىستېمىسىغا ئوخشاش چوڭلۇقتىكى يۇلتۇزلار سىستېمىلىرىدۇر. ئاسترونوملار بۇ سامانيوى سىرتىدىكى يۇلتۇزلار سىستېمىلىرىنى ئوبرازلىق قىلىپ <ئالەم ئارىلى> دەپ ئاتايدۇ.
  1924 - يىلى ئامېرىكا ئاسترونومىيە ئالىمى ھۇببلې رېفلېكتورلۇق تېلېسكوپتىن پايدىلىنىپ ئاندرومېدا يۇلتۇز يۈركۈمىدىكى چوڭ تومانلىقنىڭ سامانيولى سىستېمىسىغا ئوخشاش يۇلتۇزلار سىستېمىسى ئىكەنلىكىنى بايقايدۇ. بۇ ئىنسانلار ئەڭ دەسلەپ بايقىغان سامانيولى سىرتىدىكى يۇلتۇزلار سىستېمىسى بولۇپ، ئۇنىڭ يەر شارى بىلەن بولغان ئارىلىقى 2 مىليون 200 مىڭ يورۇقلۇق يىلى كېلىدۇ. كېيىن، كىشىلەر يەنە سامانيولى سىستېمىسىنىڭ ئىشىكى ئالدىدىن ئىككى سامانيولى سىرتىدىكى يۇلتۇزلار سىستېمىسىنى بايقىدى، ئۇلار چوڭ ماگېللان بۇلۇتى ۋە كىچىك ماگېللان بۇلۇتىدىن ئىبارەت بولۇپ، ئۇلارنىڭ يەر شارى بىلەن بولغان ئارىلىقى ئايرىم - ئايرىم ھالدا 160 مىڭ يورۇقلۇق يىلى ۋە 190 مىڭ يورۇقلۇق يىلى كېلىدۇ. بۇ ئۈچ سامانيولى سىرتىدىكى يۇلتۇزلار سىستېمىسىنى بىز يەر شارىدا تۇرۇپ ئاددىي كۆزىمىز بىلەنمۇ كۆرەلەيمىز.
  ھازىر ئاسترونوملار چوڭ تىپتىكى تېلېسكوپتىن پايدىلىنىپ 10 مىليارد يورۇقلۇق يىلىدىنمۇ يىراقتىكى ئالەم بوشلۇقىنى كۆزىتەلەيدىغان بولدى، بۇ دائىرىدە تەخمىنەن بىر قانچە مىليارد سامانيولى سىرتىدىكى يۇلتۇزلار سىستېمىسىنى بايقىدى. بۇ سامانيولى سىرتىدىكى يۇلتۇزلار سىستېمىلىرىنىڭ بەزىلىرى ئېللىپىس شەكلىدە، بەزىلىرى بەئەينى سۇدىكى قاينامغا ئوخشاش ھالەتتە، بەزىلىرى كالتەك شەكلىدە بولسا، يەنە بەزىلىرى رەتسىز شەكىللەردە ئىكەن. سامانيولى سىرتىدىكى يۇلتۇزلار سىستېمىسىنىڭ بايقىلىشى ئىنسانلارنى ئۆزىنىڭ ئالەمدىكى ئورنىنى تېخىمۇ ئېنىق چۈشىنىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلدى. قۇياش سىستېمىسى سامانيولى سىستېمىسىدىكى ئاددىي بىر تۇرغۇن يۇلتۇز بولغىنىدەك، سامانيولى سىستېمىسىمۇ ئالەمدىكى ئاددىي بىر يۇلتۇزلار سىستېمىسىدىن ئىبارەتتۇر.