مۇنبىرىمىزدىكى دوسىتلىرىمىزنىڭ شېئىرىيەت ھەققىدىكى چۈشەنچىسىنى يەنىمۇ چوڭقۇرلىشىش باسقۇچىغا ئەكېلىشكە ياردىمى بۇلار دەپ ئەلكۈيىدىكى «ئايدىكى ئىت » تېمىسىدىكى بەزى پايدىلىق ئىنكاسلارنى كۆچۈرۈپ قويدۇم ، توغرا چۈشىنىشىڭلارنى ئۈمىد قىلىمەن . U(U@!G )
TqI AWbb&
10mK}HT>4B
ئادىل تۇنىيازنىڭ ھاياتى ۋە روھىي دۇنياسى بىر ھېكمەت ۋە بىر تەتقىقات تېمىسى.بىز يەنە بىر تېمىدا ئېيتىپ ئۆتكەن قەلب چوڭقۇرلۇقى ۋە تراگېدىيە ئېڭى مەسلىسى ئۇنىڭ شېئرلىرى ۋە مەنىۋي دۇياسىنى قىدىرساق تېخىمۇ ياخشى ئىپادىسىنى تاپىدۇ. ھازىرغىچە شائىرنىڭ شېئىرلىرى توغرىسىدا ئابدۇقادىر جالالىدىن(بۇنداق قوللاشقا ئاپىرىن ئېيتماي تۇرالمايمەن) ۋە سۇلايمان قېيوملار مەخسس ئىزدەندى. بولۇپمۇ ئابدۇقادىر جالالىدىننىڭ شائىرنىڭ شېئرىلىرى ھەققىدە شىنجاڭ مەدەنيتىدە ئېلان قىلغان ماقالىىسى شائىرنى چۈشىنىشىمىزدە ئاچقۇچلۇق رول ئوينىغان. 10 يىل بۇرۇن مېنىڭ كىتاب ئوقۇيدىغان بىر خىزمەتدىشىم ئۇ ماقالىنى كۆرۈپ "ئەسلى ئادىل تۇنياز مۇنداق شائىركەن ئەمەسمۇ" دەۋەتكەنىدى. `,+#! )
شېئىري دىتى بار تالانت ئىگىلىرى كىچىكىدىن مەلۇم بولىدۇ. شائىرنىڭ تۇنجى شېئىرلار توپلىمى "سۆيۈپ قالسام سېنى ناۋادا " 24 يېشىدا چىققان. ئۆمۈچۈك شائىرنىڭ دەسلەپتە تۇتقان ئىماگى ئىدى. كېيىن ئەرەبلەرنىڭ سۆڭىكى ئىماگىغا كۆچتى. يېقىنقى شېئرىلىرنىڭ ئەھۋالىدىن خەۋرىم يوق.ئەمما، سېغىنىپ ، پۇراپ تۇرىمەن نەدە شېئىرى باركىن دەپ. d:A}CB TSY
بىزدە ئۇيغۇرنىڭ مۇنەۋۋەر ئوغلانلىرىنى مەخسۇس تۇتىدىغان تەتقىقاتچىلار، يەنى شۇ قاتاردا مەمتىمىن ھوشۇرشۇناس، ئابدۇقادىر جالادىنىشۇناس، ئادىل تۇنيازشۇناش قاتارلىق كەسپ ئىگىلىرى بولۇشى كېرەكتى. مەمەت ھوشۇر، ئەكبەر قادىر قاتارلىقلار مېنىڭ نەزەرىمدىكى ئۇيغۇرنىڭ شولوخوفى زوردۇن سابىر ھەققىدە يازما ئېلان قىلىۋاتىدۇ، ئەمما بەك ئاددىي بولۇپ قېلىۋاتىدۇ. ماقالىنىڭ تىلى سوغاق سۇغا چۆپ سالغاندەك. xdPcsox~
خەقتە جامېس جويىس، فولكېنېر، ھېمىڭۋاي دېگەندەك گىگانت ئەدىبلەرگە ئاتالغان قوش ئايلىق تەتقىقات ژۇرناللىرى چىقىدىكەن. بىزدە ھازىرچە مۇنداق ئىمكانىيەت بولمىسىمۇ، ھەر ھالدا قالبىمىزگە ئەقىل نۇرى سىڭدۈرگەن قەدىردان ئادەملىرىمىزنى يېنىمىزدا بار ۋاقتىدا قەدىرلەيلى ۋە ئەسەرلىرىگە چۆكەيلى. شەيتىنىمىز ئۆزىمىىزنى بەك چوڭ كۆرسەتمىسۇن. بۇلاردىن ئۆگىنىدىغان يېرىمىز جىق. :4|Mjn
ئۈرۈمچىدىكىلەر، ئادىل تۇنيازنى يوقلاپ، قوللاپ تۇرۇڭلار. ئشىقىلىپ مەن بەك سېغىندىم. HN{z T&
مۇشۇنداق چەكلىك شارائئىتتا ھالال ئەقىدىسى بىلەن، سىز بىز چوڭ بىلىدىغان خىزمەت دېگەننى پىسەنتىگە ئالماي،ئۆزىنىڭ بىر مۇسۇلمان قەۋمنىڭ زىيالىسى ئىكەنلىكىنى ئۇنتۇماي، كۆپۈك شان-شەرەپلەرگە ئالدانماي، چەت ئەلدا ياشاش پۇرسىتى تۇرۇپ يەنە خەلق باغرىنى تەرك ئەتمەي،دۇنيا سەۋيىىسىدە دۇردانە شېئرلارنى يېزىپ ،ۋۇجۇدىنى ئوتقا ئوتۇن قىلىپ، تۆتتىن ئارتۇق تىلنى ياخشى بىلىپ، ئىمانلىق ئائىلسى بىلەن ھەممىزگە ئەقىدە دەرسىدە ئۈلگە بولۇپ ياشىغان، مۇرەسسە قىلماي ياشىغان مۇشۇنداق ئادەمنىڭ ھاياتى ھېكمەت بولماي نېمە؟ سىز شۇنچىلىك قىلالامسىز؟ zxkM'8JC
40 يېشدىن بۇرۇن يەنە كىملەر شۇنچىلىك قىلالايدۇ؟ بىزنىڭ قولىمىزىدىن كېلىدىغىنى ئەقىدىلىك، ياراملىق ئادەملەرنىڭ كەيندىن مانا مۇشۇنداق گەپ قىلىش.چۈپرەندىلەر ئالدىدا بولسا غار-غار تىترەيمىز. a5|@R<iF
بىر ھېسابتا بۇ گېپىڭىزمۇ بولدى. بۇ ھېكمەتلىك ھايات دېگەن نېمە؟ دېگەن تېمىدا يەنە داۋاملىق سۆزلىشىشش تەقەززاسىنى تۇغدۇردى. C}q>YRubZ
)>\4ULR83
مۇنەۋۋەر بىر شائىرنى خەق بىزگە بەرمەيدۇ، فارۇ ئەپەندى. مەن بۇ يوللۇق ماختاشلىرىمنىڭ بەزىلەرنىڭ ئچىدىن بۇنداق قان كەتكۈزىۋاتىدىغانلىقىنى پەرەز قىلساممۇ، بۇنداق قاملاشمىغان بىر سوئالغا دۇچ كېلەرمەن دەپ پەقەت ئويلىماپتىمەن. )n( Q
ھازىر سىرتقا چىقىمەن. كىرگەندىن كېينكى ئىنكاسىمدا، "ئۇيغۇر تىلىنى چۇۋۇش: شېئىرلىرىدا ئانا تىلىمىز بايرام قىلغان ئادىل تۇنياز " دېگەن تېمىدا ئىنكاس يازىمەن. B8 H75sz
بىر نەچچە ئۇششاق بالا مېنى "كوت-كوت"پاراڭغا تەكلىپ قىپتىكەن. مەن جاۋابىمنى بېرىپ قويۇپ، ئەرزىگۈدەك بۇ تېمىغا زېھنىمنى قاراتتىم. بۇندىن كېيىنمۇ شۇنداق قىلىمەن. y% S})9
يۈز كۆرۈشۈپ باقمىغان بولساممۇ، ئا.جالالىدىن، ....ئوسمان، ئادىل تۇنياز قاتارلىق بىر قانچە ئەللامىمىزگە ئۆزۈمنى قەرزداردەك ھېس قىلىمەن. بۇنداق زىيالىلارنىڭ بىز ئۈچۈن نېمىدىن دېرەك بېرىدىغانلىقى ھەققىدىكى قاراشلىرىمنى ئا.جالالىدىن بىلەن سۆھبەت دېگەن تېمىدا يازدىم.ئەلۋەتتە، مەن چوڭ كۆردىغان زىيالىلار بۇلار بىلەنلا چەكلەنمەيدۇ. مەن باشقىلار ھەققىدمۇ پۇرسەتنى تېپىپ گەپ قىلىمەن. i CP~O
يازمىلىرىمنى شاكال مۇنبەرلەرگە چاپلىماڭ. ھېلى كۆرۈشەيلى، قېرىنداشلىرىم. l'6d4DZ
0}]SUe^
"سىلەر ئەقىل كەلگەندە غار-غار تىترەيسىلەر!"-------------ۋولتېر(فرانسىيە) \K7t'20
1. شېئىرلىرىدا ئانا تىلىمىز بايرام قىلۋاتقان ئادىل تۇنىياز wfR&li{
~~~ 8AL\ST51x"
دوقمۇشلاردا، دوكلاتلاردا، جۆيلۈمىلەردە، ئەخلەت كىتابلاردا، قوشاقلاردا، بىر پۇرسەتپەرەس ئېتوتچىنىڭ ئاغزىدا، بىر نىجىسنىڭ نەزەرىدە ئۆزىنى مىسكىندەك ھېس قىلىپ قالغان تىل ئەللەمىمىز ئادىل تۇنيازنىڭ شېئىرلىدا بايرام قىلدى؛ چىرايىدا ھاياتىي كۈچ بەرق ئەتتى. بۇ ئۇنداق تىل ئەمەس...! دەپ پىچىرىلدى ئادىل تۇنيازنىڭ مىسرالىرى. ئۇ مىسرالاردا بۇرۇن پەقەت بىر يەرگە كېلىپ باقمىغان سۆزلەر بىر يەرگە كەلدى. بىر-بىرىگە پار كەلگەن، ئىلگىرى پىراق چەككەن ئاشىق سۆزلەر ئۆز مەشۇقلىرىنى تېپىۋالدى. ناۋايىدىن كېيىن مەشرەپ ئانا تىلىمىزنى ئەنە شۇنداق بىر ئۇسسۇلغا سالغانىدى. ئارىدىن 300 يىلىدەك يىللار ئۆتۈپ، گاداي كاللىلاردا يايرايدىغان ماكان تاپالماي قالغان، تۇنجۇققان ئانا تىلىمىز ئادىل تۇنياز قاتارلىق بىر قانچە گىگانت شائىرلىرمىزنىڭ شېئىرلىدا لەرزان ساماغا چۈشتى.بويۇن قىسقان تىل بايرام قىلدى. Q`ME@vz
بوينىڭنى تىك تۇتۇپ يۈر، سېنىڭ تىلىڭ شېكىسپرنىڭ، ۋولت ۋىتماننىڭ، مىلتوننىڭ تىلى دەپ خىتاب قىلغانتى ئېنگىلىز تىلى! eKG2*CV
پەخىرلەن ، سەن پۇشكىن ئىشلەتكەن تىلنىڭ ئىگىسى دەيتتى روس تىلى! w 5,Mb
ئۇيغۇر تىلى يېتىمچىلىك ھېس قىلاي دېگەندە، چىرايىغا مىسكىنلىك يۈگۈرەي دېگەندە، تىل ئۇسىتىسى ئادىل تۇنيازنىڭ مىسرالىرىدىن بىر سادا كەلدى: كەل، ئانا تىلىم.مەن ساڭا بايرام قىلىپ بېرەي. سەن يېتىم ئەمەس. سەن ئەسلى ئۇنداق تىل ئەمەس ئىدىڭ. }^%xvmQ\]
بىر يارىماسنىڭ قولىدا، يۇندىلاشقان قەلبىلەردە چىرايىغا سامان يۈگۈرگەن ئانا تىل بايرام قىلدى. ئۇ كۈلدى، يىغلاپمۇۋەتتى، ئاندىن ياش يۇقى كۆزلۈك سۆزلەر جۈپ-جۈپ بولۇپ سەھنىدە-- ئادىل تۇنياز مىسرالىرىدا بايرام قىلدى! )nfEQ)L;h}
~~~ np9dM
گرمانىيە شەرھچىلىك پىكىر ئېقىمنىڭ پېشۋاسى، كاتتا پەيلاسوپ گادامېر (1900-2003)"بىز ئادەتتتكى تىل بىلەن مەقسەتىلىرىمىزنى تولۇق ئىپادىلەپ بولالايمايمىز. پەقەت شېئىرلا ئەڭ ئىنچىكە مەنەلەرنى ئىىادىلەشكە ماس كېلىدۇ. ھەم بۇ ۋەزىپىنى ئۇستا شائىر لا ئارتقۇزالايدۇ " دېگەنىدى. ئادىل تۇنياز شېئىرلىرى گادامېرنىڭ بۇ سۆزىنىڭ نەقەدەر توغرا ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلىدى. 2C=Q8ayvX
ئۇيغۇر تىلى شېئىرلىرىدا بايرام قىلشقا باشلىغان چاغدا، ئادىل تۇنياز فرانسىيەلىك گىگانت پەيلاسوپ دېررىدا(1930-2003)نىڭ 70 -يىللاردىن باشلاپ دۇنيا پەلسەپە ۋە ئەدەبيەتشۇناسلىق ساھەسىنى ئالدىرىتىپ كېلىۋاتقان "چۇۋۇمچىلىق" پىكىر ئېقىمىنى ئوقۇمىغانىدى.ئەمما، ئۇ ئەمەلىيىتى بىلەن ئۇيغۇر تىلىنى چۇۋۇپ، سۆزلەملەرگە كۈچ ۋە يېڭى مەنە ئاتا قىلىپ، دېررىدا پەلسەپسىىنى ئۇيغۇر ئەدەبياتىغا تەدبىقلىماقچى بولغانلارنى بىر يېڭى تەجرىبە ئېتىزى بىلەن تەمىنلىدى. "دېررىدانىڭ چۇۋۇمچىلىق پەلسەپىسى ۋە ئادىل تۇنياز شېئىرلىرى"، "شەرھ، گادامېر ۋە ئادىل تۇنياز شېئىرلىرى" دېگەن دېگەندەك تېمىلار ئۇيغۇر تەتقىقاتچىلارنىڭ بوينىغا قەزر بولۇپ قالدى. ئەمما، بۇ ساھەدە ئىشلار، ئۆلچەملەر ئاتام ئېيتقان بايىقى ئوربېتىسىدىن چىقماي، ئۆزىنى ئەدەبىيات تەتقىقاتچىلىرى دەپ ئاتىۋالغان بەزىلەر كۆنا تەيپۇنەم ئۆلچەملىرىنى ئۆگنىپ بولالمايىۋاتقاندا، مەشھۇرسىراپ كەتكەن ئۇ ئادەملەردە ئۇيغۇر تىلىغا بايراملىق بەرگەن ئادىل تۇنياز شېئرلىرىغا چۆككۈدەك، دۇنياسىغا كىرگۈدەك مادار، دىت، قەلب تېېپىلماسلىقى بەرھەق ئىدى. WsGths+[
ئادىل تۇنياز شېئرلىرىدا بايرامغا چۈشكەن ئاي ئانا تىلىم، قەددىڭنى تىكلەشتە قالغانلار جىق ئاجىز كەلدۇق! بىز نومۇس قىلىمىز ، ئادىل تۇنيازەك ساڭا بايرام قىلىپ بېرەلمىسەكمۇ، ئازغىنە بولسىمۇ بايراملىق بېرىمىز. بىزنى كۈتكىن! ravyiO L
}GV X>p
2. ھېكمەت دېگەن نېمە: ئادىل تۇنيازنىڭ روھىي دۇنياسى ۋە ھاياتى بىزگە نېمىلەرنى ئۆگىتىدۇ؟ pzZk\-0R
بۇ تېما خىيالىمىزدا يوق تۇرغان چاغدا، فاخرۇ قېرىندىشىمنىڭ ھېكمەت ھەققىدىكى بىر ئېغىز ئىنكاسى ھېكمەت چۈشەنچىمىزدە مەسىلە بارلىقىنى ماڭا ئۇقتۇردى. ئاددىي قىلىپ ئېيتقاندا، ھېكمەت دېگەنلىك (جانابىي ئاللاھنىڭ ۋەھىيلىرىدىن باشقا يەنە) چوڭقۇر مەنىگەۋە ھەقققەت تۈسىگە ئىگە ،بىز ئۆگەنگۈدەك ئىش ياكى بايان دېگەنلىكتۇر.ئەمما، تەكرار تەكرار ئېيىتىمىزكى، ھېكمەت يالغۇز "تەپەككۇر گۈلشەنى"، "قابوسنامە"(تەۋەرۈك كىتاپلارنى بۇ كىتابلار بىلەن تىلغا ئالمايمەن) قاتارلىق كىتابلاردا ۋە باشقا پەلسەپىۋى ئەسەرلەردە بولۇپلا قالماستىن، ئادەمدەك ياشىىغان، ئەقىدىسىنى ساتمىغان، مۇرەسسەگە كەلمىگەن ئادەملەرنىڭ ھاياتى ۋە ۋۇجۇدىدىمۇ بولىدۇ. ئادىل تۇنيازنىڭ روھىي دۇنياسىدا ۋە ھاياتىدا بولسا بىر قىسىم شەيتىنى ئۆزىنى ئۆزىگە قالتىس كۆررسىتۋاتقان ئازغۇن شائىرلار قىلالمايۋاتقان، دورىيالمايۋاتقان،شۇ يېشىغىچە ھېس قىلالمىغان تەرەپلەر ۋە نۇقتىلار تېپىلىدۇ. بۇنى بۇ تېمىىدىكى ئىككىنچى ئىنكاستىمۇ ئارىلاشما جۈملىلىك بىر ئىنكاسىمىزدا شەرھىلىگەن(شۇ يەرگە قاراپ چىقىڭ).ئەمدى دەلىلىىنى كۆرسىتىمىز. ئوبدانراق بىر ئويلىنايلى، ئۆزىمىزنى دەڭسەيلى. 3uWkc3
بىرىنچى ھېكمەت: ئادىل تۇنيازنىڭ ئەقىدە ۋە پاكىزلىق ئچىدە ئۆتكەن ھاياتى بىزگە مۇنداق دېدى: مەن بىر مۇسۇلمان قەۋمنىڭ شائىرى. شۇڭا مەن گۇمراھ بولماسىلىقىم كېرەك.مەن بىر ھېساب بەرگۈچى. مەن ئۆلۈمنىڭ دەھشىتىنى تېتىغۇچى.شۇڭا ، ئادەمدەك ياشاي. b97w^ah4gJ
يېشىمى:بىر دوستۇم تېخى بىر ئاي ئىلگرىكى رامىزان ئېيىدا ئىككىنچى ئەۋلاد داڭلىق شائىرلارنىڭ بىرى بولغان،70 ياشلارغا ئاز قالغان بىر مەشھۇر ئۇيغۇرنىڭ ئادەمنى ئارقىغا چۈشۈرۈۋەتكۈدەك بىر گېپېنى ئاڭلاپ قاپتۇ . يەنى ئۇ مەشھۇر "ئاخشام، بەك قاتتىق ئىچىتىكەنمىز، باش قاپاق" دېگۈدەك. دوستۇمنىڭ نەزەرىدىن چۈشۈپتۇ. سەۋەبى ، بۇ رامىزاننىڭ 10-كۈنىكەن.بىز ئەمدى سوئال قويايلى:بىر بۇتى گۆرگە ساڭگىلىغان بۇ كىشى قايسى مىللەتنىڭ شائىرى؟ مۇسۇلمان قەۋمىنىڭدۇ؟ ئۇ شۇ يېشىدا ئۆزىنىڭ ھېساب بېرىدىغىنىنى ، رامىزاننىڭ مۇقەددەىسلىكىنى، تونۇشقا تېگىشلىك بەك ئاددىي ھەقىقەتنى تونۇمىغىنىىنى نېمىشقا ھېس قىلمايدۇ ۋە ئۇنى ئاممىۋي سورۇندا دېيىشتىىن ئۇيالمايدۇ؟ لەنەتلەر بولسۇن بۇنداق ئازغۇن شائىرلارغا! بىز شۇنداق ختاب قىلىپ، ئادىل تۇنيازغا يۈزلەنگىنىمزدە، چىرايىدىن نۇر يېغىپ تۇرغان ئادىل تۇنياز "سالام، مۇسۇلمان شائىرىم، ئەگىرى يولنى جىق مېڭىپ كەتتىڭ، تېنىڭ نەپسىڭ ئۈچۈن بەك مۇلازىمەت قىلىپ كەتتى. كەل، بىز بارىدىغان مەنزىل ماۋۇ يەردە" دەپ بىزنى ساقلاپ تۇرغان بولىدۇ. )!:sFa1
يەنە مەسىلەن، تېخى نەچچە كۈن ئىلگرىلا باشقا بىر مۇنبەردە مەن شېئرىلىرىنى چوڭ كۆرىدىغان بىر شائىر يەنە بىر دوستى "ھاراق ئىچەيلى" دەپ خىتاپ قىلسا "يۈرۈڭلار، چىلاشقۇدەك بىر ئچەيلى" دەپ گۇمراھ بىر بالىنىڭ نومۇسسسىز چاقرىقىغا ئاۋاز قوشتى. رەسىمىگە قارىسام، يېڭى ئۇسلۇبتا شېئىر يازىدىغان بىر ياخشى شائىرنىڭ رەسىمى ماڭا قاراپ تۇرۇپتۇ. ئاممىۋي سورۇندا نومۇس قىلمىغان بۇ شائىرىنىڭ نەزەرىمدىن شالاققىدە چۈشۈپ كەتتى. شۇ چاغدا مەن" بۇ قايسى مىللەتنىڭ شائىرى؟" دەپ ئويلاپ، ئادىل تۇنيازنى ئەسلەپ قاپتى. o\b- _E5"?
يەنە مەسىلەن، 90-يىللاردىن كېيىن ئادىل تۇنيازدىن ئۆزگىچە يول تۇتۇپ داڭق قازانغان ، 70 -يىىلاردىن كېيىن تۇغۇلغان، مەشرەپنىڭ ئىزى چۈشكەن بىر ماكاندا تۇغۇلغان ھەم ھاياتى مەشرەپنىكىگە ئوخشايدىغان بىر شائىر بىر سۆھبەتتە" ئىلھامنى نەدىن ئالىسىز؟ " دېسە "شەيتاندىن ئالىمەن" دېدى ۋە ئۇ سۆھبەتتە بىر مۇنچە ئازغۇن گەپلەرنى ئىشلەتتى، مۇقەددەس سىمۋوللىرىمىزغا ئايانماستىن چېقىلدى.ئۇنىڭ گەپلىرىنى بىر مۇنچە ئازغۇن شائىر ئاھ-ۋاھ دەپ ئاڭلىدى.( ئۇ سۆھبەت ھېلھەم بار يېنىمدا.ئىىسپات دېگۈچىلەرگە كۆرسىتىمەن).مەن چۆچۈپ كەتتىم . كېيىن قارىسام بەزى سەگەك ياشلىرىمىز بۇ مەسىلىنى ئۇنىڭغا دېۋىدى، ئۇ جىم تۇرۇۋالدى. پوزتسىسىيدىن پۇشايمان قىلغاندەك ئەمەس. يەنە بىر ئۇستا شائىر تاغقا بېشىغلانغان بىر شېئرىدا " قىيامەت خوتۇن ئالالمايدۇ، ئەرگە تېگەلمەيدۇ" دەپ مىسرا تىزىشتىن ئۇيالمىدى. ED>pr E0
بەرھەق، ھۆرمەتلىك مۇھەممەت سالىھ دامولللا ھاجىمغا كۈيئوغۇل بولۇشتىن ئىلگىرى ئادىل تۇنىيازنىڭ مىسرالىرىدىمۇ بەزى ئەنە شۇنداق بلىپ=بىلمەي يېزىلغان مىسرالار ئۇچرايتتى. شائىر، ئۇزۇن بولدى، ئۆزىنى جىددىي تۈزىتىپ، مۇقەددەس سموۋوللىرىمىزغا چېقىدلىغان مىسرالارنى ئىشلتىشىتىن ئۆزىنى تارتتى. ئەقىدىلىك بىر شائىر بولدى. نېمە دېگەن بالدۇر بايقاش؟دېمەك، بىز ئۈلگۈرىمىز. ئەي شائىر، سەن ئۈلگۈرىسەن! ئاۋۇ گۇمراھ يولدىن قايت. چۈنكى، سەن بىر مۇسۇلمان قەۋمىنڭ شائىرى . سەن بايرون ئەمەس! پۇشكىن ئەمەس! ئۆزۈڭنى ئوكتاۋئو پازدەك، گارسىيا لوركادەك ھېس قىلىپ كېتىۋاتقان بولساڭ ھوشۇڭنى يىغ. چۈنكى، سەن بىر مۇسۇلمان قەۋمنىڭ مەھكۇم شائىرى! سەن ئىجتىمائىي ئورنى تۆۋەن بىر شائىر!...شۇنداق دەۋاتقىنىمىزدا، ئادىل تۇنياز يەنە شۇ يېقىملىق كۈلكسى بىلەن بىزگە يۈزلىنىپ تۇراتتى.ئۇ كۈلۈمسىرەش بىر نەرسە ئۇقتۇراتتى. D,v U
ھېكمەتنىڭ توچكىسى: بىلىم ۋە ئەقىلنىڭ ھەممە نەرسىنى ھەل قىلىدىغانلىىقىدىن گۇمانلىنىپ يۈرگەن كۈنلىرىمنىڭ بىرىدە ، ئەپلاتوندىن كېينكى ئەڭ گىگانت پەيلاسوپ دەپ نام ئالغان گرمانىيەنىڭ تەقۋادار پەيلاسوپى كانتىنىڭ پەلسەپە دۇنياسىغا نېمە باردۇر دەپ شۇڭغۇپ باقتىم. ئۇ ئەقىلنىڭ، بىلمنىڭ نۇرغۇن نەرسىنى ھەل قىلالمايدىغانلىقىنى 230 يىل بۇرۇن مۇپسسەل شەرھلەپ، ھاياتىدا ئەقىدە بىلەن بىلىمنى بىرلەشتۈرگەن ياخشى مۇسۇلمان شائىرىمىز ئادىل تۇنيازنىڭ روھىي دۇنياسىدىكى ھېكمەتتىن بىشارەت بېرىدىغان رىسالىلەرنى قالدۇرۇپتۇ. ئۇنىڭ مەزمۇنىنى بىر جۈملىگە يىغساق مۇنداق بولىدىكەن:"بىلىمگە ئازراق چەك قويۇپ ئەقىدە ئۈچۈن ئورۇن بېرىڭلار!". H,3\0BKk
ئادىل تۇنيازغا قايىل بولۇپ تۇرغان چېغىمىزدا، ھەيرانلىقىمىزنى تېخىمۇ ئاشۇرۇپ،ئۇنىڭ ھالال ئەقىدىلىك ئايالى نەزىرە مۇھەممەت سالىھ ئۆزىنىڭ " شەرق يۇلتۇزلىرىنى ئىزدەپ" دېگەن كىتابىدىكى "ئەقىلدىن باشقا كۆز" دېگەن ماقالىسدە بىزگە بىر ئەجەللىك خاتالقىمىزنى كۆرستىپ بېرىدۇ: ئەسلىدە نەزىرە خانىم كانت مېنى ھەيران قالدۇرغان ئاۋۇ بايانلارنىڭ سەۋەبىنى ۋە لوگىكىلىق ئاساسىنى مۇسۇلمان مۇتەپپەكۇرلارنىڭ ئىدىيسىدىن دەلىل كەلتۈرۈپ دەپ بولغانىكەن. مەن بەك نومۇس قىلدىم ۋە "بارىكاللا ئادىل تۇنياز ئائىلىسى!" دەۋەتتىم. 9I27TKy
ئەسكەرتىش، ئۆزىنى چوڭ تۇتىدىغان بەزى شائىرلىرىمىز ئىمام غەززالى، ئىبىن رۇشىد، جامالىدىن ئاففانى قاتارلىق ئىسلام مۇتەپپەككۇرلرىنىڭ ئەسەلىرىنى بەك ئوقۇپ كەتمىگەچكە، دەلىل ئاساسىمنى كۈچەيتىش ئۈچۈن ئۇلار ياقتۇرۇپ ئوقۇيدىغان غەرب مۇتەپپەككۇرلىرىنىڭ سۆزىدىن نەقىل ئالدىم. بۇ مېنىڭ مۇسۇلمان مۇتەپەككۇرلىرىغا بولغان قايىلققىمنىڭ سۇسلىقىنى ۋە غەربنىڭ كۇچىكى[ئەلۋەتتە غەربنىڭ بىلىش تارىخىدىن بىزنىڭ ئۆگىنىدىغان يەرلىرىمىز ئاز ئەمەس]ئىكەنلىكمنى ئىپاپدىلىمەيدۇ. fWfk[(M'9
ھېكمەت قايتىلاندى: _.I xRk)T
ئادىل تۇنيازنىڭ ئەقىدە ۋە پاكىزلىق ئچىدە ئۆتكەن ھاياتى بىزگە مۇنداق دېدى: مەن بىر مۇسۇلمان قەۋمىنىڭ شائىرى. شۇڭا مەن گۇمراھ بولماسىلىقىم كېرەك.مەن بىر ھېساب بەرگۈچى. مەن ئۆلۈمنىڭ دەھشىتىنى تېتىغۇچى.شۇڭا ، ئادەمدەك ياشاي.مەن نومۇس قىلاي. y&} E~5O
ئەمدى ئەزمىمىزنى ئەزمەسلىك ئۈچۈن قالدى ھېكمەتلەرنى قىسقارتىپ كالتە جۈملىلەر بىلەن ئىپادىلەيمىز. سەۋەبى،سەللا ئەقلى بار ئادەم ئادىل تۇنيازنىڭ ھاياتىدا ھەر بىر ھېكمەتنىڭ دەلىلى تېپىلدىغانلىقىىنى ۋە مېنىڭ ئۇنى ئاشۇرۇپ ماختمايۋاتقانلىقمنى ھېس قىلىپ بولدى.ئاشۇرۇۋەتتى دېگۈچلەر بولسا ئەتراپىتىكى ئاز بىر قىسىم ئازغۇن يازارلارغا قاراپ بىلۋالسۇن. j` ^$#
ئىككىنچى ھېكمەت. ئادىل تۇنيازنىڭ ھاياتى خىزمەت توغرۇلۇق نېمە دەيدۇ: رىزقىمنى ئاللاھ بېرىدۇ،نېمىكەن ئۇ خىزمەت دېگەن؟ ئەقىدەمنى ۋە روھىمنى پايخان قىلمايمەن. k.("3R6v :
,@1p$n
بىر بىچارە شائىر خىزمتىدىن ئايرىلىپ قېلىپ ھاراقكەش بولۇپ كەتتى، يەنە بىر زىيالى خىزمەت دەپ قەددىنى پۈكلەپ كۇسۇك ئىتتەك ياشىدى. ئەتراپمىزدا ھالالىىقنى خىزمەتتىن ئۈستۈن كۆردىغان زىيالى ئاز قالدى. كىم ئۈچۈن خىزمەت قىلدى؟ نېمە ئۈچۈن خىزمەت قىلدى؟ خىزمەت ئۇنى قانچىلىك تۈگەشتۈردى؟قانچىلىك تۈگەشتى؟...بۇنى روھى ئۆلگەن زىيالى ئاز ئويلايتتى. p' M%XBu
..... .ObZ\.I
راھەتتۇر، راھەت، "Rn 3lj0
باشلىقى يوق ئىشخانلاردەك. fRg`UI4w}
بۇ ئۇيغۇر تىلىدا 20-ئەسىردە بارلىققا كەلگەن خىزمەت ھەققىدىكى ئەڭ قالتىس مەجازى ۋاستىىسى ئىدى. ئۇنى ئادىل تۇنياز ئىشلەتكەنىدى. ئادىل تۇنياز تۇغۇلۇشتىن 20 يىل بۇرۇن، نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنى رەت قىلغان فرانسىيە مۇتەپپەككۇرى سارتىرې:" يازغۇچى ھوقوقنىڭ مۇئەسسەەسىگە ئايلىنىپ قېلىشنى رەت قىلىشى كېرەك" دېگەنىدى. ئەمىسە ئادىل تۇنىياز قاندق قىلدى؟ fo Jdu+^
ئۇ ئالدى-كەينىگە قارىماي، چاپىنىنى دولسىغا ئارتىپلا ئىشخانىدىن چىقىپ كەتتى. ئاجىزلار "ما بالىنىڭ ھېسسىياتچانلىقىنى!" دېدى.مەن كييىن ئۇقۇپ، "بارىكالا، شائىر بولا، مانداق بولا" دەۋەتتىم. بۇ تۇيغۇنى خىزمەتتىن ئايرىلسا ھېلىلا جېىنى چقىىپ كېتىدىغاندەك ئويلايدىغان، رزقىنىڭ ئاللاھنىڭ قولىدا ئىكەنلىكىنى بلمەيدىغان شائىرنىڭ چۈشىنىشى مۇمكىن ئەمەس ئىدى. بۇ ئەمەلىيەتتە "شائىر ۋە ھوقۇق" دېگەن تېمىدا ئىزدىنىش تېمىسى ئىدى. '1 M7M(va
خۇلاسە. ئادىل تۇنيازنىڭ ھاياتى خىزمەت توغرۇلۇق نېمە دەيدۇ: رىزقىمنى ئاللاھ بېرىدۇ،نېمىكەن ئۇ خىزمەت دېگەن؟ ئەقىدەمنى ۋە روھىمنى پايخان قىلمايمەن. r*Yi1j/
&hRvol\J
شۇڭا ئېيتىمىزكى، خىزمەت بىزگە شۇنچىلىك مۇھىم بولۇپ تۇيۇلىۋاتقان بۇ ۋاقىتلاردائادىل تۇنيازنىڭ بۇ كەچۈرمىشى بىزگە دەرس بېرىدۇ ۋە بىر ھېكمەتنى ئەسلىتدۇ. بۇ ھېكمەت "شائىرنىڭ بۇرچى كۆيۈش ۋە يېنىش" دەپ قۇرۇق شوئار توۋلاشنى رەت قىلىدۇ. wE~V]bmtW
_cXqAo[V
ئۈچىنچى ھېكمەت.خىيالىمغا پات=پات كىرىۋالدىغان ئادىل تۇنياز ماڭا مۇنداق بىر ھېكمەتنى ھېس قىلدۇردى: مۇرەسسەگە كەلمەيدىغان بىر پىكىر ئىگسى پۈچەكلەر قورشاۋىدا قانچە بەك قىسلغانسرى، قانچە بەك ئۇھسىنغانسىرى يۈكسەك روھقا ئىگە ئەللامەلەرنى سېغىنىدۇ ۋە ئۇلار بىلەن خىيالەن مۇڭدىشىدۇ. TY1I=8
شائىرنى ئارتۇقمۇ ماختىمايمەن. ئارتۇق ماختىۋەتتى دېگۈچىلەر مۇنداق ئىككى خىل ئۇسۇل بىلەن بۇنىڭ ئۇنداق ئەمەسلىكىنى بىلەلەيدۇ: بىرى " مەن قانداق قىلالىدىم؟مەن بولسام قانداق قىلاتتىم؟"'دەپ سوئال قويۇش ئارقىلىق. يەنە بىرى ئۇنى باشقا زامانداش شائىرلارغا سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق. 0} b tXh
مېنى مۇھەببەت سۆزلەتتى.ئىچىمدىن "قويە، ئۇنداق مۈجىمەل سۈكۈتلىرىڭىنى" دەپ سادا كەلدى-دە، شئىرغا ۋە شائىرغا بولغان مۇھەببىتمنى ھەرىكىتىم بىلەن ئىپادىلىدىم. مېنى تونۇمايدىغان شائىر ئەللامە ناۋادا خاتا سۆزلەپ قالغان بولسام كەچۈرسۇن. =5\|[NSK-
ئەينى ۋاقىتتا پاستېرناك رىلكىغا غايىۋانە مۇھەببەت باغلاپ تالاي خەتلەرنى يېزىپتىكەن. مەن پاستېرناكتنىڭ پايتىمىسغا تەڭ كەلمەيدىغان بىر قوڭالتاق بولساممۇ ھەم شائىر بولمىساممۇ، ھېسسىياتىمنى مۇشۇنچىلىك ئىپادىلىدىم. شائىر كۆرسە زاڭلىق قىلمسىۇن! 3+XOZh8
جىن، مەن شېئرىغا بولغان ھۆرمىتىمدىن شېئردىن ۋاز كەچكەن بىرسى. شۇڭا مەن يازمايمەن. سىزگە ئەمىسە ماۋۇ ئىككى تېمىدا شېئىر يېزىش ۋەزىپىسى كەتتى: utIX %0
(1)پۈچەكلەر قورشاۋى (2)ئادىل تۇنيازنىڭ ئشىخانىدىن چىقىشى qzT uxo0B
قەلبىمدە مىچىلداپ قار يېغىۋاتىدۇ. بوغۇزۇمدا ئاچچىق بىر نېمە. مەن ئاشۇ مىچ-مىچ قار مۇناسىۋىتى بىلەن سىزگە " قارىلىق" ئەۋەتتىم. DCZ\6WY1G)
ئادىل تۇنىياز ئىشخانىدىن چىقتى !_"fP:T>
كۆپكۆك ئاسماندا ئالتۇن قۇياش جەۋلان قىلىپ تۇراتتى. ) BwjZMJ.N
ئۇ يۇلتۇزلارنى، ئاينى تۇتماقچى بولدى n X=$EQiH
قولى يەتتىيۇ G%s 2P.cd
تۇتماي كەينىگە قايتتى uH(f$ A
ئىشخانا، FAj)OTI2S
ئادەمنى سەككىز سائەت ئۆزىگە بەنىت قىلىدىغان ئىشخانا 4 XAQVq5
تالا 7D;cw\ |
ئادەمنى مەھلىيا قىلىدىغان رەڭدار تالا LS917ci-
ئادىل تۇنىياز كىم ؟ hX=A)73(
ئۇ شېئىرلىرىدا ياشىغۇچى <x<"n t
ئۈنسىز سۈكۈتكە چۆمگۈچى GhIKvX_N
'7i Sp=
ئادىل تۇنياز ئېنگىلىز بولۇپ قالغان بولسا كەمبىرىج ئۇنىېرسىتىتدا دەرس ئۆتەتتى.95-يىل نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرشىكەن كامبىرج پروفېسسورى سېموس ھېينىنىڭ شېئرىلىرنى ئۇقۇپ شۇنداق ئويلىغاندىم(بۇ ئەلۋەتتە ھاياجان ئەمەس ئىدى). لېكىن ئۇ ئۇيغۇر بولۇپ قالدى. بۇ شائىر ۋە ئۇنىڭ ئىجتىمائي ئورنى ھەققىدكى تەتقىقات تېمىسى. H{=21\a\
بىر ھېسابتا ئۇنىڭ ئۇيغۇر بولۇپ قالغىنىمۇ بولدى. بولمىسا بىز بىر ياخشى [rSR:V?"a
شائىردىن مەھرۇم قالاتتۇق. /K . !sQ$
پولشالىقلارنىڭ سىمبورسكاياسى، ئىسپانلارنىڭ گارىسيە لوركاسى، فرانسوزلارنىڭ رېنو شارى بولسا بىزنىڭمۇ ئادىل تۇنيارىمىز بار. `#;e)1
# ?/<
مەمتىمىن ھۇشۇر ئاكىمۇ دەسلەپتە شېئىر يېزىپ مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلىپ بېقىپتىكەن.مۇھەممەد باغراش ئاكىمۇ ئەسەر يېزىشتىن بۇرۇن ياخشى شېئىرلارنى ئۈنلۈك دېكلىماتىسىيە قىلاتتىكەن.مەھمۇد تۇرسۇن ئاكىمۇ شېئىرغا ئوتتەك مېھرى بار ئىكەنتۇق<يازغان لېكىن مەتبۇئاتقا بەرمىگەن>(كىتاپ خۇمار بولسىڭىز بۇ بايانلارنى"شىنجاڭ مەدەنيىتى"ۋە "كىروران"'ژۇرناللېرىدىكى سۆھبەتلەردىن كۆرگەنسىز)لېكىن ئاقىۋەتتە يەنىلا پوئىزىيەگە بولغان ھۈرمىتىنى ساقلاپ قالغان ئاساستا پىروزا بىلەن شۇغۇللىنىپ ئۇيغۇرلارنىڭ كۈڭلىنىڭ تۆرىدىن ئورۇن ئىلىپ كىلۋاتىدۇ.شېئىر بولسا ئەدەبىيات ژانىرى ئىچىدە مۆتىۋەر ئورۇننى ئىپادىلەيدۇ،سەنئەتلىك خۇسۇسيىتىمۇ ،رولىمۇ ئىنتايىن زور.ئۇيغۇرزادىنىڭ"شېردىن ۋاز كەچتىم"'دىگەن سۆزىنى تەتۈر ئىستىمال قىلۋالغانلىقىڭىزغا ھەيران قالدىم.ئاڭلاڭ،ئەدەبىيات ھەققىدە كىشىلەرنى قايىل قىلغۇدەك جۈملە تۈزىيەلگەن كىشىنىڭ مىسرا تۈزەلىشى تامامەن مومكىن.لېكىن بۇ نۇقتا ھەرگىز ئۇيغۇرزادىنى شېئىرنىڭ يۈكسەك پەللىسىگە چىقالايدۇ،دىگەنلىك ئەمەس.لېكىن مۇنبەردىكى كۆپنچە"شېئىر"'نامى بىلەن يوللىنۋاتقان"'ئاتالمىش ئىجادىيەت"'لەردىن ياخشى شېئىىر يازالايدىغانلىقىغا مەن ئىشىنمەن.چۈنكى ھەر بىر ئادەمدە شېئىرى تۇيغۇ بۇلىدۇ.لېكىن ئۆز تۇيغۇسىنى مىسرا ئارقىلىق ئىپادىلەشتە ھەر كىمنىڭ دىتى ئوخشاشمايدۇ.ئۇيغۇرزادىنىڭ دىگەن سۆزىدىن شۇنى ھېس قىلدىمكى،شېئىريەتكە بىھۇرمەتلىك قىلغۇسى يوقلىقىنى سىلىق-سىپايە ھالدا ئوتتۇرغا قويغان.بۇنداق دىگەنلىك ھەرگىز شېئىر يازالمايدىغانلىقدىن دېرەك بەرمەيدۇ.نىمىشقا دىگەندە،ئەدەبىياتنىڭ يۈنىلىشىنى،ئۇيغۇر ئەدەبىياتنىڭ ئانا باش تېمىسىنى ئاز-تۇلا چۈشەنگەن كىشى ئەڭ بولمىغاندا زۇرۇققاندا بولسىمۇ بىرەر پارچە شېئىرنى ۋۇجۇدقا چىقىرالايدۇ.قاپىيە كەلىسىلا مىسرا تۈزەپ،شېئىرنىڭ سەنئەت سۈپىتى يوق،مەركىزى ئىدىيىسى"'كۆيدۇم،سۆيدۇم"بىلەنلا ئەدەبىيات كوچىسىنى پاساڭ باستۇرۇپ كېتىۋاتقان ئاتالمىش شائىېرلارغا قىلىنغان ئىشارە ئىكەنلىكىنى ئويلۇنۇپ قۇيۇشقا تامامەن ئەرزىيدۇ. ئاخىرىدا سەمىمى تەۋسىيە قىلدىغىنىم شۇكى،مۇنازىرىدە ئايرۇپىلانغا ئىت قاۋشىغاندەك ئەمەس،بەلكى ئىتنى تۇۋەندە قالدۇرغۇدەك ماھارەتنى يىتىلدۇرۋىلىشىڭىزنى ئۈمىد قىلىمەن.خەيرى،ئامان بۇلۇڭ قېرىندىشىم! i:OK8Q{VI
G JoS #s
بۇ تېمىدا پىكىر قىلىۋاتقان(پىكرى ئوخشىشۇن ۋە ئوخشىمىسۇن) باياۋان، كەۋسەر، گۈلدار، تۇتېم، فاخرۇ ، مەلەك قاتالىق قېرىنداشلىرىمىزغا تەشەككۈر.شۇنداقلا ئۆز ھسېسسياتىنى بايان قىلغان تەسكىن قېرىندىشىمغىمۇ، ئادەم تىللىغىلى كىرگەنلەرگىمۇ ياكى تەتۈر شامال چىقارغىلى كىرگەنلەرگىمۇ رەھمەت(تالادا تېپىك يېگەنلەر ياكى باشقىلار ئالدىدا غار-غار تىترىگەنلە ر ھەم ھەسەتخور كەسپداشلار ئىچىنى بوشىتىپ، تېمپىراتورىسىنى تۆۋەنلىتىپ راھەت ئۇخلاش ئۈچۈن بىر قانچە قېرىندىشنى تىللىۋالمىسا بولمايدۇ، ئۇيغۇركەن، چىداپ ئۆتكۈزۈۋېتىلى). ۋاقىتلىق چۈشىنىشمەسىك تۈپەيلى ۋە ياكى شۇ خىل روھ يېتلىشكە ھايىلى بار بولغىنى ئۈچۈن بىر نېىملەرنى ئۇقۇشماي دەپ سالغان مازار غوجام، تەسكىن، نىمە قاتارلىق قېرىنداشلىرىمىزغىمۇ سۈكۈت قىلايلى. نېىملا دېگەن بۇ مۇنبەر.ئۇلار ھامان چۈشىنىدۇ. .O0 +H +
بىر شائىرنىڭ ئىجادىيىتىنى ۋە روھىي دۇنياسىنى خىلمۇ-خىل نۇقتىدىن باھالىغىلى بولىدۇ.مېنىڭ بۇ يەردە تۇتقا قىلۋاتقىنىم ئاساسلىقى شائىرنىڭ ھاياتى ۋە روھىي دۇنياسى. jhb6T ?}
تۆتىنىچى ھېكمەت. شائىر ئادىل تۇنىيازنىڭ ھاياتى بىزگە مۇنداق دەيدۇ: قەلبىمگە ھېچكىم كامېرا ئورنىتالمايدۇ.بىز ۋەھىمنى مۇبالىغە قىلىۋەتتۇق. تەسەۋۋۇر ۋە زېھنىمىزنى ئاخىرقى ھېسابتا روھ ئۆلتۈرۈش سۇيقەستى ئۆلتۈرەلمەيدۇ، پەقەت ئۆزىمىزلا بىتچىت قىلالايمىز. ئۆزىمىزنىڭ زېھنىنى ۋە تەسەۋۋۇرىنى تاشقى خىرسلارغا يەم قىلىپ بەرمەسلىك ئۈچۈن زىيادە ئۇچۇرلارنى ۋە ئوشۇق ۋەھىمىلەرنى رەت قىلايلى. p IU&^yX>
ئادىل تۇنىياز زېھنىنى ۋە تەسەۋۋۇرىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن، تېرە تاراقشىتىۋاتقانلارغا ۋە چۈپرەندىلەرگە ميىغىدا كۈلۈپ قويدى. يەنە پىنھان ياشىدى؛ سورۇنلاردىن ئۆزىنى تارتتى؛ زامانىۋيلىق يالتىراقلىرىنىڭ، كەيپنىڭ، نازنىڭ، مەدھيەنىڭ ئېزىقتۇرۇشلىرىغا بەرداشلىق بەردى. مەن ئامراق بىر ئىپادىلەش ئۇسۇلى بويىچە ئېيتقاندا، نەپسى ۋە ھېسسىياتىنى قوي بوغۇزلىغاندەك ئۆلتۈرۈپ ياشىدى. پۈتۈن ئەقىدىسىنى ياخشى بىر مۇسۇلمان، ياخشى بىر ئۇيغۇر ۋە ھالال ئەقىدىلىك بىر شائىر بولۇش ئۈچۈن ئاتىدى. نەتىجىدە ، ئۇ زېھىنىنى ۋە تەسەۋۋۇرىنى بۇلغاتمىدى. تاشقى ۋەھىمىلەر ئاجىز كېلىپ ئۇنىڭ روھىنى ئۆلتۈرەلمىدى. سەۋەبى، قەلبكە ئۈسكۈنە ئورناتقىلى بولمايتتى. ئۆزىمىزنىڭ روھىنى ئاخىرقى ھېسابتا ئۆزىمىزلا ئۆلتۈرەتتۇق.رەڭلىك سورۇنلاردا، ھاراق بوتۇلكىلىرى ئەتراپىدا، ھەسەتتە، مەشھۇرسىراش ئوتىدا روھىنى ئۆزى بىر قوللۇق ئۆلتۈرۈۋاتقان ئاشۇ ئازابى ساختا شائىرلارغا ۋە باشقا تىرىك مۇردىلارغا، نان كۇچۇكلىرىگە بۇنى چۈشەندۈرۈپ بولغىلى بولمايتتى. &GB:|I'%7
زېھنىنى ، تەسەۋۋۇرىنى، ئىمانىنى ساقلاپ قالغانغا تۇشلۇق نېمە نەتىجە يۈز بەردى؟ ئۇ بىر نەچچە تىلنى ياخشى ئۆگەندى. ئېنگىلىز تىلىدا شېئىر ئوقۇپ ھۇزۇرلانغۇدەك، كۈچىسە شېئرىمۇ يازغۇدەك سەۋيىگە يەتتى(مارتقا كىرىش دېگەن شېئرىنىڭ ئېنگلىزچىسىگە قاراڭ). كېيىن ناۋايى، مەشرەپ، ....ئوسمان قاتارلىق شائىرلارنىڭ مىسرالىرى بىلەن قاتارىدا تارىختا قالغۇدەك دۇردانە شېئىرلار ئۈزۈلمەي چىقىۋەردى. قەلبى بەئەينى بىر بۇلاققا ئوخشىدى.بەش كىتابىدىن"سۆيۈپ قالسام سېنى ناۋادا" 24 يېشىدا، "بويتاق شائىرنىڭ مەخپىيىتى" 28 يېشىدا، "چۈمبەلدىكى كۆز" ۋە "پەيغەمبەر دىيارىدا كېچىلەر" 33 يېشىدا، "دېڭىزدىكى كوچا" 35 يېشىدا ئېلان قىلىندى. شۇ ياشتىتكى ئەڭ تالانتلىق ئۇيغۇرلار بىلەن سېلىشتۇرغاندا بۇنى مۆجىزە دېيشكىلى بولاتتى. بىز تېخى ئۇنىڭ مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلىنغان "بىزگە كرست كېرەك ئەمەس"، "شېئىر كۈلمسىرىمەكتە"، "ئوشونىڭ ھاياتلىق پەلسەپىسى"،"ماڭا تەسىر كۆرسەتكەن كىتابلار" قاتارلىق كىتابلىرىغا كىرمىگەن ئەسەرلىرىنى ھېسابقا ئالمىدۇق. ئەمدى بىز سوراپ باقايلى،مەن 24 ياشتا نېمە قىلالىغان؟ نەدىتىم؟ تۈنەكخانىدىمۇ؟ 35 يېشىمدا نېمە قىلدىم ياكى قىلماقچى؟ 40 يېشىمدىچۇ؟ !g(KK|`,m
بىزنېمە دېمەكچى؟ 2 -C!jAfd
ھېكمەت قايتىلاندى: K0 }p i +=
شائىر ئادىل تۇنىيازنىڭ ھاياتى بىزگە مۇنداق دەيدۇ: قەلبىمگە ھېچكىم كامېرا ئورنىتالمايدۇ.بىز ۋەھىمنى مۇبالىغە قىلىۋەتتۇق. تەسەۋۋۇر ۋە زېھنىمىزنى ئاخىرقى ھېسابتا روھ ئۆلتۈرۈش سۇيقەستى ئۆلتۈرەلمەيدۇ، پەقەت ئۆزىمىزلا بىتچىت قىلالايمىز. ئۆزىمىزنىڭ زېھنىنى ۋە تەسەۋۋۇرىنى تاشقى خىرسلارغا يەم قىلىپ بەرمەسلىك ئۈچۈن زىيادە ئۇچۇرلارنى ۋە ئوشۇق ۋەھىمىلەرنى رەت قىلايلى. T`;%TO*Y
|ayVjqJ*
ئادىل تۇنيازنىڭ روھىي دۇنياسىدىكى بەشىنچى ھېكمەتنى چۈشىنىشتىن بۇرۇن شۇنى ئاۋۋال دەۋېتىشىم كېرەككى، ئەڭ ئۇلۇغ مەدىھيەلەر جانابىي ئاللاغا مەنسۇپ. قالغانلىرىمىز خاتالىق سادىر قىلغۇچىلارمىز. شۇڭا ئادىل تۇنيازنىڭ روھىي دۇنياسىىنى قىدىرىپ پاكىتى بىلەن، لايىقىدا گەپ قىلشقا تىرىشىمىزكى، ھاياتىدا يوق ئىشلار ياكى ئوشۇق سۈپىتى بىلەن ماختمايمىز.بۇ ھەم مېنىڭ بۇ تەنقىدي ئېڭىمغىمۇ يات. ئەڭ ئاخىرقى ھېكمەتتە نۇرغۇن نەرسىنىڭ ئالدىدا شائىرنىڭ بىقوۋۇللۇقى ۋە شېئىرنىڭ چەكلىمىلىكى ھەققىدە پىكىر قىلىمىز. بۇ ئەمەلىيەتتە ئە.ئوسمان، ئا.جالالىدىن ،ئادىل تۇنياز، پەرھات ئىلياس،پەرھات تۇرسۇن،تاھىر ھاموت، بەرقى، غوجىمەمەھممەت، ئابدۇرېشت ئېلى، ئوۋچى،ئاسىمجان ئوبۇلقاسىم، قاينامى، چىمەنگۈل، نۇربەگ، قەيسەر تۇرسۇن، ئابابەكرى توختى قاتارلىق خاسلىقى بار، شېئىري دىتى ئۈستۈن شائىرلار ئاللىبۇرۇن ھېس قىلىپ بولغان،ئەمما يەنىمۇ چوڭقۇر ئويلىنىشقا تېگىشلىك مەسىلىدۇر. بۇ ھەقتە ھېس قىلىش باسقۇچىدىن لوگىكىلىق مۇھاكىمە باسقۇچىغا ئۆتۈپ پىكىر قىلىشقا تىرشىمىز ۋە نوبېل ئەدەبياتى مۇكاپاتى نامزاتى ئەدۇنىسنىڭ "شېئىر دۇنيانى قۇتقۇزىدۇ" ، دوستويېۋىسكىنىىڭ "دۇنيانى گۈزەللىك قۇتقۇزىدۇ" دېگەن قاراشلىرىغا پاكىتلىرى بىلەن رەددىيە بېرىمىز. بۇ ئەمەلىيەتتە شائىر ئادىل تۇنياز ۋە باشقىلارغا تەنقىدي قاراپ چىقىدغان بىر بۆلەك بولىدۇ. ئاخىرقى مۇھاكىممىزنىڭ توچىكىسى"شېئىر بۈيۈك نەرسە، لېكىن ھەممە نەرسە ئەمەس!" دېگەن بىرلا نۇقتىغا مەركەزلشىدۇ ۋە شېئىرنىڭ قۇدرىتىدىن چەكلىمىلىكىگىچە بولغان ئارىلىقتىكى جەريانغا مەركەزلىشىدۇ. بۇ ئەمەلىيەتتە بۇ نۇقتىنى ئالىبۇرۇن ھېس قىلغان ئادىل تۇنياز ھەققىدكى يازمىمىزنىڭ خاتىمىمىزدۇر. 2E)wpgUc?e
ئاخرقى ھېكمەت ھەەقدىكى ئېلان مۇشۇ يەردە توختايدۇ. بۇ ئىنكاسىلارنى ئاقما ھېساباتقا ئايلاندۇرۇپ قويماسلىق ئۈچۈن سەل ئالدىرىماسلىققا توغرا كەلدى. ئۆزرىلكمەن. .2v_H 5<
3 7|&?||
يەنە بىر گەپ مېنىڭ ئادىل تۇنيازغا بولغان مۇھەببىتىم باشقىلارنى ئۈزۈل-كېىسل ئىنكار قىلشتىن دېرەك بەرمەيدۇ. ئا.جالالىدىن ھەققىدە مۇنبەردە ئىپادە بىلدۈرگىنىمدەك ،مەن ۋاقتى كەلگەندە ئۆزۈم پىكىرلىرگە قەرز بولغان باشقىلار ھەققىدمۇ مۇۋاپىق توختىلىمەن ھەم مۇنەۋۋەر پىكىر ئىگىلرىگە ھايات ۋاقتىدا باھا 8\5 T3AF
8$; =Uf,x
بەشىنچى ھېكمەت. شائىر ئادىل تۇنىيازنىڭ ھاياتى بىزگە مۇنداق دەيدۇ:شائىرغا تۇشلۇق قەلب بولۇشى كېرەك.چىن شائىر ئۆگنىۋالغان قېلپى بىلەن ئەمەس، قەلبى بىلەن، قان تومۇرلىرى ئۆز قەۋمنىڭ مىللىي كىملىكىگە تۇتۇشۇپ كەتكەن شىكەستىلىك يۈرىكى بىلەن يېتىشىپ چىقىدۇ. بۇنداق شائىرنى خەلق قوينىغا سايە تاشلىغان بىر تۈپ مەزمۇت چىنارغا ئۆخشاتساق، ئۇنىڭ يىلتىزىنى 2-بۆلەكتە ئېيتقان ئىماندىن باشقا، كۈچلۈك بولغان تەۋەلىك تۇيغۇسى، مىللىي كىملىك ھېسسىياتى ۋە سستېمىلىق بىلىم چىڭىتىدۇ. ئۆز كوللېكتىپىنىڭ تەقدىرىدىن تراگېدىيە ئېڭى ۋە قەلب چوڭقۇرۇقى يېتىلدۈرمىگەن شائىرلار ئۆلچەملىك شائىر ئەمەس. w &(| e <
zBk'{[y9L
ئىتالىيە ماركىسزمچىسى ئانتونىئو گرەمشى ئۆزىنىڭ "تۈرمە خاتىرىلىرى" دېگەن كىتابىنىڭ "مەدەنىيەت زوراۋانلىقى" دېگەن بابىدا ئۆزى ياشاۋاتقان مۇرەككەپ تارىخىي دەۋرنى ئۆز ئەسەرلىرىگە سىڭدۈرۈۋەتكەن زىيالىنىڭ رولىغا يۇقىرى باھا بېرىدۇ.ئەمدى بىز بۇ گەپنىڭ قىممتىنى ھېس قىلىش ئۈچۈن، سېلىشتۇرما ئانالىز ئۇسۇلى بىلەن ئادىل تۇنيازنىڭ ھاياتىغا قاراپ باقايلى. ,~OwLWi-|X
8@2OJ =`[
گەپنى سەل يىراقتىن باشلايلى. تېيپجان ئېليوف ۋە روزى سايىت ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا بەلگىلىك ئورۇن تۇتىدىغان ئىككى شائىر.ئەمما ھەر ئىككىسى ئۆمرىنىڭ ئاخىرىدىلا بىز يۇقىرىدا دەۋاتقان نۇقتىلارنى ھېس قىلغان. بۇرۇن قەلبكە ئەمەس، تېخنىكىلق ماھارەتكە تاينىپ يېزىلغان، شوئار ،مەدىھيە تېمىسدىكى شېئرلىرىغا پۇشايمان قىلغان. مەسىلەن، تېيپجان ئەستايىدىل تەھرىر دوستى مۇھەممەت رېھىگە كېېسەل ۋاقتىدا تاللانغان شېئىرلرىنى تاللاپ چقىش ۋەزىسىپىنسى تاپشۇرۇپ، كونا شېئر توپلاملىرىدىكى نۇرغۇن پۈچەك شېئرىلارنى چىقىرېتىشىنى ، ئۆزىنىڭ نۇرغۇن نەرسىلەرگە پۇشمان قىلدىغانلىقىنى بىلدۈرگەن. روزى سايىتمۇ ئۆمرىنىڭ ئاخىرىدا ئەقىل تاپقان ۋە بۇرۇنقى نۇرغۇن يازمىلىرىغا پۇشايمان قىلغان. مەن بۇنى دېيىش ئارقىلىق مۇنداق بىر نۇقتىنى ئىلگىرى سۈرمەكچى. تېخنكىلىك ماھارەتنى ئىگىلىۋېلىپ(مەسىلەن قاپيە، تۇراق) مەزمۇندا چوڭقۇرلىيالمغان ،ئۆز كوللېكتىپىنىڭ تەقدىرىدىن تراگېدىيە ئېڭى ۋە قەلب چوڭقۇرلۇقى يېتىلدۈرمىگەن شائىرلار ئۆلچەملىك شائىر ئەمەس. بىز بۇ ئارقىلىق تېيپجان بىلەن روزى سايىت قاتارلىق تېخنىلىق ماھارەتنى ياخشى يېتىلدۈرگەن، شۇ دەۋرىدە ئېتراپ قىلىنغان شائىرلارنى ئىنكار قىلماقچى ئەمەس .بەلكى شۇنى دېمەكچىمىزكى، تېيپجان بىلەن روزى سايىتنىڭ ئۆمرىنىڭ ئاخرىدىكى پۇشايمىنى شوئار، نوقۇل قامچلاش، كالنېدار ، بىراۋنىڭ تەۋسىيەسى، شۆھرەت تاماسى نۇقتىدىسىدىن يېزىلغان نەرسىلەرنىڭ گەپ تىزمىسى ئىكەنلىكىنى، ۋاقىت ئىسراپچىلىقى ئىكەنلىكىنى دەلىلەيدۇ.ئەقلىنى ئۆمرىنىڭ ئاخىرىدا تاپسا پۇشايمان قلىشقىمۇ ئۈلگۈرىدۇ . ئەمما ئۆمىرىنىڭ ئاخىرىدا تاپقان بۇنداق پۇشايمان بەكمۇ ئېچىنىشلىق بولىدۇ. بۇ نۇقتا ھازىرقى نۇرغۇن يازارمەنلەرگە ساۋاق بولۇشى كېرەك. ^]a #7/]o
ئەمدى بىز چىن شائىردا بولۇشقا تېگىشلىك قەلبنىڭ مۇھىملىقى ھەققىدە يەنە ئىچكىرلەيلى. "قوناق چېپىش" دېگەن تېمىدا ئېيتىپ ئۆتكىنىمدەك، ئالدىنقى جۈمە نامىزىدا بىر مۇسۇلمان قىلىنىۋاتقان قىرائەتنىڭ مۇڭلىقلىقىدىن ھۆركىرەپ يىغلاپ تاشلىدى. قەلبىلەر ئېرىدى، ئوپچە يىغا سادالىرى كۆپەيدى. سىزچە، كۈنبۇيي رەڭلىڭ سورۇندا كۈن ئۆتكۈزدىغان، شەيتان بوينىغا مىنگەن بىر شائىر بۇ كۆرۈنىشنى چۈشىنەلەمدۇ؟ ياق، چۈشنىەلمەيدۇ.چۈنكى، ئۇ شائىردا ئۇ مۇڭللۇق قىرائەتنى، ئاشۇ يىغىنى ، بۇنداق دەقىقىلەردە كامىل مۇسۇلمان قەلبىنىڭ نېمشىقا بۇنداق ئېريىدىغانلىقىنى چۈشىندىغان يۇمشاق قەلب يوق، ئۇنىڭ باغرى قاتقان. بۇنداق كۆرۈنۈشنى ئازابى ساختا شائىر ھېس قىلالمايدۇ. بۇ بىر نەرسىنى چۈشەندۈرىدۇ. =MLcm^b
نېمىنى؟ ئادىل تۇنيازدەك بىر شائىر بولۇش ئۈچۈن سىزدە تراگېدىيە ئېڭى ۋە تۇشلۇق قەلب بولۇشى كېرەك. مەسىلەن، ئادىل تۇنيازنىڭ تۇرسۇن قۇربان دېگەن شېئررىنى چۈشىنىش ئۈچۈن سىز تۇرسۇن قۇرباننىڭ كىم ئىكەنلىكىنى، نېمشىقا ئاپتورنىڭ دىققىتىنى بۇنچىلا تارتقانلىقىنى بىلشىڭىز كېېرەك. ئادىل تۇنيازنىڭ "قاغىلىقتىكى نۆل كلومېتىېر"، "ئوسمىچى قىزغا"، "ئۇيغۇر بىنا چاققۇچى" قاتارلىق بىر قاتار مۇرەكككەپ تارىخي ئېقىندىكى مىللىي تەقدىرنى تۇنجى بولۇپ قەلەمگە ئالغان شېئىرلىرى بىزنىڭ بايا دېگەن گېپىمىزنىڭ راستلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. ئەگەر سىز نۆل كلومېترغا مەستچىلىكتە ....ئىستىكىڭىزنى قاندۇرۇش ئۈچۈن كىرگەن شائىر بولسىڭىز، بىر بىنا چاققۇچىنى سىزگە توپا توزىتىۋەتكىنى ئۈچۈن تىللاۋاتقان شائىر بولسىڭىز، سەنشخاڭزىدا بىر ئوسىمىچى قىزنى تۈرتۈۋېتىپ، زەپىران چىرايىغىمۇ قارىماي كېتىۋاتقان شائىر بولسىڭىز، بۇ نۇقتىنى ھەرگىز چۈشەنمەيسىز. A3S<.. g2
ھېكمەت قايتىلاندى: q~vDz]\G
شائىر ئادىل تۇنىيازنىڭ ھاياتى بىزگە مۇنداق دەيدۇ: شائىرغا تۇشلۇق قەلب بولۇشى كېرەك.چىن شائىر ئۆگنىۋالغان قېلپى بىلەن ئەمەس، قەلبى بىلەن، قان تومۇرلىرى ئۆز قەۋمنىڭ مىللىي كىملىكىگە تۇتۇشۇپ كەتكەن شىكەستىلىك يۈرىكى بىلەن يېتىشىپ چىقىدۇ. بۇنداق شائىرنى خەلق قوينىغا سايە تاشلىغان بىر تۈپ مەزمۇت چىنارغا ئۆخشاتساق، بۇ چىنارنىڭ يىلتىزىنى 2-بۆلەكتە ئېيتقان ئىمان ۋە ئەقىدە تۇتۇپ تۇرىدۇ؛ كۈچلۈك بولغان تەۋەلىك تۇيغۇسى، مىللىي كىملىك ھېسسىياتى ۋە سستېمىلىق بىلىم... تارماق يىلتىزلار سۈپىتىدە چىڭىتىدۇ. ئۆز كوللېكتىپىنىڭ يۈرەك يارىسىدىن تراگېدىيە ئېڭى ۋە قەلب چوڭقۇرۇقى يېتىلدۈرمىگەن شائىرلار ئۆلچەملىك شائىر ئەمەس. bdibaN-h
ئۇنداقتا ئۆزىڭىزدىن سوراڭ: سىز ئازابى ساختا شائىرمۇ؟ OI0;BB Z
ئۆزىڭىزگە باھا بېرەلمەي تۇرۇپ قالغان بولسىڭىز، شائىر ساداقەتجان ھاجىنىڭ مۇنۇ ئوتلۇق جۈملىلىرىنى روھىيىتىڭىزگە تەدبىقلاپ بېقىڭ. KF vQ
"دەردىم بار دېمە، كۆزۈڭ ياش بولغىنى بىلەن باغرىڭ قان ئەمەستۇر" [5MJwRM^!;
« ئايدىكى ئىت » ئۇيغۇر تىلىدىكى ھەرپلەردىن تۈزۈلگەن بىر قۇرۇلما ھەم شائىر ئادىلجاننىڭ مەنئىۋىي ھەرىكىتى. شېئىرنى بىر پۈتۈن قۇرۇلما دەپ چۈشەنگىنىمىزدە مەنا ۋە تىلنىڭ مەنىسىزلىكى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنى چۈشىنىشىمىز ئەڭ ئالدىنقى مەسىلە بولسا كېرەك، بۇ يەردىكى تىلنىڭ مەنىسىزلىكىگە ياتىدىغان مەسىلە ئاھاڭدارلىق ۋە قاپىيە. ھەممەيلەنگە ئېنىقكى شائىر ئۇيغۇر يېڭى شېئىرىيىتىنىڭ بىر ئاۋانگارتى بولۇش سۈپىتىدە ئاللىقاچان ئاھاڭدارلىق ۋە قاپىيىنى تەشكىل قىلىدىغان ئەنئەنىۋىي قېلىپلاردىن قۇتۇلۇپ چىققان. ئۇنداقتا شېئىردىن ئەگەر بىز يەنىلا قاپىيە ۋە ئاھاڭدارلىقنى تەلەپ قىلساق بۇ شېئىردىكى ئاھاڭنىڭ شائىرنىڭ قەلب ۋە پىسخىكىسى بىلەن تەڭكەش بولىۋاتقانلىقىنى ھەرگىزمۇ يېزىقتىكى بەلگىلەر ئارقىلىق ئاھاڭدارلىق ياكى قاپىيە ياسىمايۋاتقانلىقىنى كۆرىمىز. '=G|Sq^aO
شېئىرنىڭ مەقسىدىنى ئۇقماق تەس، ھەم چۈشەنگىلى بولمايدىغان قۇرۇلمىسى ئارقىلىق كىتاپخاننى قايمۇقتۇرۇدۇ. ئايدىكى ئىت نىڭ مەنىسى نىمە؟ ئايدىكى مەسچىد،ئايدىكى دەرەخ، ئايدىكى ئاياللار ھەم نىمىلەرنى كۆرسىتىدۇ؟ },>pDeX^P
ئادىلجان تۇنىيازنىڭ « ئايدىكى ئىت » شېئىرىدىكى بۇ خىل ئالاھىدىلىك ئەمىلىيەتتە غارايىپلىققا ئىگە ئوبراز ( ئىماگ) تەشكىل قىلىشتىن ئىبارەت. ئايدىكى جىمجىت ئىتنىڭ قولنى چىشلىۋېلىشى تېكىستنىڭ قۇرۇلۇشىنى ( ھەرپلەرنىڭ بىرىكىشىنى ) مۇبالىغە ئۇسۇلىدا مەيدانغا كەلتۈرىدۇ ھەم شۇنداقلا كىتاپخاننىڭ قىزىقىشى ۋە تەبىر بېرىشىنى تەقاززا قىلىدۇ. شېئىرنىڭ ئۆزىگە خاس پرىنسىپى بولىدۇ، بۇ پىرىنسىپ دەل ئېستېتىك ھوزۇرلىنىش ئارقىلىق قانائەتلىنىشكە ئېرىشىشتىن ئىبارەت، بىز ئاللىقاچان ئادىلجان تۇنىياز بەرپا قىلغان يېڭى بىر قۇرۇلمىنىڭ ئۆزگىچە تىل مەنالىرى ۋە مەنىسىزلىكلىرى ئوتتۇرىسىدىكى گۈزەل باغلىنىشقا ئەسىر بولدۇق، ئۇنداقتا يەنە « ئايدىكى ئىت »تىن يەنە نىمىشقا ئالاھىدە (بەلگىلىك ) مەنا ئىزدەپ يۈرىمىز. bV$) !]V
« ئايدىكى ئىت » شېئىرىدا ئاھاڭدارلىق ۋە قاپىيەگە قارىغاندا شېئىردىكى ئوبرازلار ئارقىلىق تىلنى ئاجايىپلاشتۇرۇش ئارقىلىق گۈزەللىككە ئىگە بولغان ھەم بۇ ئالاھىدىلىك بىزنىڭ شېئىردىن ھوزۇرلىنىشىمىزغا ئاساس بولغان. بۇ شېئىردىكى تىلنىڭ قۇرۇلىشى مەنا ۋە مەناسىزلىك ئوتتۇرىسىدىكى دىئالىكتىك مۇناسىۋەتتە ئىپادىلىنىدۇ، يەنى بىز شېئىردا نىمىلەرنىڭ دىيىلگىنى ۋە قانداق دىيىلگىنىنى يېشىپ كۆرۈشكە ئەرزىيدۇ. lq> +~z X{
پۈتۈن تېكىست يەتتە تەبىئىي بۆلەكتىن تۈزۈلگەن، لېكىن ھەر بىر بۆلەكتە مەنا ۋە مەنىسىزلىك ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت توختىماستىن ئۆزگىرىرىپ يېڭى ئېستېتىك قۇرۇلمىنى تەشكىللەيدۇ، بۇ خىل مۇھىم نۇقتىنى ئىزچىل مەقسەت- مەنانى ئۆزگەرتىش، تىل، ئوبراز ۋە ئېستىلىستىكىلىق ۋاستىلارغا توختىماستىن يېڭى كەڭلىك بېرىش ئارقىلىق شېئىرنى قاتلاملىق قۇرۇلمىغا ئىگە قىلىدۇ ھەم كىتاپخان تەپەككۈرىنى داۋاملىق يېڭىلايدۇ. :I:!BXQT$
بۇ شېئىرنى بىر خىل مەنئىۋىي ھەركەت سۈپىتىدە كۈزەتكىنىمىزدە، ئىنىقكى بۇ ھەركەتنى ئادا قىلغۇچى شائىرمۇ ياكى «مەن » (سۆزلىگۈچىمۇ) مۇ دىگەن مەسىلە، شائىر ئەلۋەتتە شېئىرنى ئۆزىنىڭ ئوبرازىنى يارىتىش ئۈچۈن يازمىغان، ياكى باشقا بىر « مەن » ئارقىلىقمۇ سۆزلىمىگەن، سىز شېئىرنى ئوقۇپ بولغاندىن كېيىن ئۆزىڭىزنى بۇ شېئىردىكى سۆزلەرنىڭ ئورنىغا قويۇپ يېڭى بىر خىل ئاۋازنى ئاڭلايسىز، مانا بۇ شائىرنىڭ ئېستېتىك تەشكىللىشىدىكى سۆزلىگۈچى (لىرىك مەن ). سىز بۇ شېئىرنى ئوقۇپ بولغىنىڭىزدا تەبىئىكى يېڭى بىر لىرىك مەن ( سۆزلىگۈچى) ۋە يېڭى بەدىئى مۇھىتنى تەشكىل قىلىپ چىقىسىز، لىرىك مەننىڭ خاھىشى، ئاۋازىغا ئاساسەن يەنە ئۇنىڭ قەلبى، ئىنتىلىشى، پوزىتسىيىسىنى ھەم تەسەۋۋۇر قىلالايسىز. 0 0SbH$SU
ئاخىرىدا، بۇ شېئىرنىڭ ئادىل تۇنىيازنىڭ تىل ئۇسلۇبىنىڭ رىئال دۇنيا ھەققىدىكى توقۇلما تەسۋىرى ئىكەنلىكىنى ئويلىغىنىمىزدا، بىزنىڭ يەنىلا ئىدىيىۋىي مەزمۇن ياكى شېئىرغا ھىچقانداق ئالاقىسى يوق مەسىلەر ھەققىدە ئەمەس، يەنىلا شېئىرنىڭ سەنئەتلىك مەسىلىلىرى ھەققىدە پىكىرلىشىشىمىزنىڭ مۇھىملىقى ئۆزلىكىدىن ئوتتۇرىغا قويىلىدۇ. %T)oCjM[\
t0nI ('LX,
مەسىلە ئوتتۇرىغا قويۇلغان ئىكەن ئوخشاش بولمىغان قاراشلارنىڭ مەيدانغا كىلىشى بۇ بىر نورمال ھادىسە . قاراشنى قوبىل قىلىش ياكى قوبىل قىلماسلىق بۇ شۇ شەخسنىڭ ئىشى ، لىكىن قاراشنى چەكلەش بولسا مۇستەبىتلىك . قوينىڭ كۆزىدەك بىچارە كۆزىمىزنى ئەستايىدىل ھالدا ئېچىپ قاراپ باقساق ئوخشاش بولمىغان قاراشلارنىڭ مەيدانغا كىلىشىگە يول قويغان ئىلىم قوۋىمى ياكى سىياسى جەمىيەت بۈگۈنكى دەۋردىكى ئىلغار قوۋم ياكى ئىلغار جەمىيەت بولۇپ دېققەت مەركىزىمىزدە يالتىراپ تۇرۇپتۇ . ئەكسىچە ئوخشاش بولمىغان قاراشلارنى چەكلەپ كېسەكتەك بىر خىللا قاراشلارنى ئەل - ئاۋامنىڭ كاللىسىغا قوغۇشۇندەك ئېرىتىپ قويىدىغان ھەر قانداق بىر ماكان - زامان يەنىلا كىچىك كىراۋۇسنىڭ تېرىسىنى چوڭ كىراۋۇسقا تاراقشىتىپ بېرىش بىلەنلا چەكلىنىۋاتىدۇ . ئادەتتە ئېيتىلىدىغان سۆز ئەركىنلىكى دېگەن گەپمۇ كىمنىڭدۇر قارت ئويناپ ئولتۇرۇپ بىر بىرى بىلەن دېيىشىدىغان يەنى ئېغىزدىن چىقىشى بىلەن تەڭلا ئۆلۈپ ماڭىدىغان گەپ بولماستىن بەلكى دەل ئوخشاش بولمىغان قاراشلارنىڭ ئوتتۇرىغا قويۇلىشىغا قارىتىلغان . ئوخشاش بولمىغان قاراشلارنى ئوتتۇرىغا قويۇش جەريانىدا قاراشنى ئوتتۇرىغا قويغۇچى خاتالاشسا نېمە بوپتۇ . ئەگەر خاتالىق يۈز بەرمەسلىكى چوقۇم بولسا قاراشنى ئوتتۇرىغا قويۇشنىڭ نېمە زۆرۈريىتى بولىدۇ . بىزنىڭ ئالدىنقى بىر ئىككى ئەۋلات مويسىپىتلىرىمىز توغرا قاراشنى قوغلىشىپ يۈرۈپ ئاقىۋەت بىرمۇ خاتا قاراشقىمۇ مۇيەسسەر بولالماي ئىچىگە تىنىپ قالدى. چۈنكى ئۇلار بىر خىللا قاراش بىلەن ھەق قاراشنىڭ ۋەسلىگە يەتمەكچى بولغان ئىدى . ئەپسۇسكى بىر خىللا قاراش ئۇلارنى بىر خىللا تەپەككۈر بىلەن چاچ - ساقاللىرىغا ئاق كىرگۈزىۋەتتى . مىسال ئالسام ھازىرقى يازما مەنبەلىرىمىزدە مۇقەرەرلىشىپ كەتكەن تۇمارس ئالىپ ئەرتۇڭانىڭ نەۋرىسى دېگەن بىر خىلدىكى قاراش ھەققىدە تۇمارس ئالىپ ئەرتۇڭانىڭ ئايالى دېگەن قاراشنى كۆتۈرۈپ چىقسام ھېچكىم مەندىن نېمە ئۈچۈن ؟ دەپ سورىمىدى ، بەلكى كىتاپ - ژورناللاردا نەۋرىسى دېيىلسە سىز ئايالى دەپسىز ، سىزنىڭ بۇ قارىشىڭىز ھازىرقى قاراش بىلەن سىغىشالمايدۇ ، بىزمۇ سىزنىڭ قارىشىڭىزنى قوبىل قىلالمايمىز ھەم قوش ئالقىنىڭىزدىكى بۇ بىر تاغار يېزىق ماللىرىڭىزنى قوبىل قىلمايمىز ، دەپ ئىشىكتىن قانداق كىرگەن بولسام يەنە شۇنداق چىقىرىۋەتكەن ئىدى . ھېس قىلسام بۇنداق ئوخشاش بىر قاراشقا كۆنۈكۈپ كەتكەن تەپەككۈر ئوخشاش بولمىغان قاراشنى بوغۇزىغا پىچاق تەڭلىسىمۇ كۆتۈرەلمەيدىكەن . چۈنكى ئۇلار خاتالقتىن ياكى خاتالىق سادىر قىلىپ قويۇشتىن قورقىدىكەن . بولمىسا ئۆزىنىڭ تاغىرىنى ئۆزى كۆتۈرگەن ئادەم ئۆزىنىڭ ئۆشنىسىدىكى تاغارنىڭ ئىچىدە نىمە بارلىقىنى ئۆزى ئوبدان بىلەتتى . يەنە كىلىپ ئىلىم مەيدانىدا ياكى ئۇنداق ياكى مۇنداق خاتالىقنىڭ سادىر بولۇپ تۇرىشى نورمال ھادىسە ئىدى . چۈنكى ئىلىمدىكى بىر توغرا نۇرغۇن خاتالىقلارنىڭ بەدىلىگە كىلەتتى . شۇڭا بىزدە خاتالىققا يول قويمايدىغان پولاتتەك ئىرادە بولغاچقا قولغا چىققۇدەك توغرىغىمۇ مۇيەسسەر بولالمىدۇق . شېئىرىيەتتىمۇ مۇشۇنداق ئەكس تەسىر مەۋجۇت بولغاچقا گەپلەر ئۈزۈندىسى شېئىر بولۇپ كەتكەن ئەھۋال ناھايىتى ئېغىرلاشقان . دېمەك بۇ تېمىدىكى ئۇيغۇرزادىنىڭ ياكى يەنە بىرەيلەننىڭ قاراشلىرىدا خاتالىق بار دېيىلسىمۇ بۇنىڭ قورققۇدەك ، ئەنسىرىگۈدەك نېمىسى بار . سىزمۇ خاتا بولسىمۇ قاراشلىرىڭىزنى ئوتتۇرىغا قويىۋىرىڭ . مال پادىسى جېنىدا ئۆزى يەيدىغان چۆپنى تاللاپ يىيەلەيدۇ ، بىز بولساق ياراتقۇچى ئەقىل ، دۇنيا بىلىم ئاتا قىلغان ئىنسان - دە ! I rcp``g
مېنىڭ سۆز نۆۋىتىدىكى يەنە بىر تەكلىۋىم شۇكى شېئىرىيەت ئىلىمىدىكى مۇنازىرىلەر كۆپ ھاللاردا كىشىلەرنىڭ ئارقا پىيىگە تەسىر قىلىپ تۇرىدۇ . بىلىپ بىلمەي پىشانىلەردىن سۈر تەرلىرىنى تامغۇزۇپ تاشلايدۇ . سەۋەپ ئىككى . بىرى شېئىرنى چۈشەنمەسلىك يەنە بىر شېئىردىن قورقۇش . شۇڭا بۇنداق شەكىلدىكى سەھىپە ، مۇنازىرىلەرگە قەلىمى پىشقان ، شېئىرنى ھەقىقىي رەۋىشتە چۈشىنىدىغان ، شېئىرنى گەپ بىلەن ئەمەس تۇيغۇ بىلەن خاتىرلەيدىغان <<بىروۋ>>لارنى قويۇش ، قويغاندىمۇ ئىشەنچ بىلەن قويغاندىلا ئاندىن ئوخشاش بولمىغان قاراشلارنىڭ مۇنازىرە سورۇنىغا چۈشۈشىگە ھەم ئاخىرىدا مەلۇم بىر قاراش پەسلىگە مۇۋاپىقىيەتلىك ھالدا كىرگىلى بولىدۇ . ewfP G,S
ئالتىنچى ھېكمەت: شائىر ئادىل تۇنىيازنىڭ ھاياتى ۋە روھي دۇنياسى بىزگە مۇنداق دەيدۇ: phn9:{TI
شائىرنىڭ ئۆز ئوبرازى ۋە ئادىمىيلىكىنى ساقلىشى، پەرۋىش قىلىشى شېئىري دىت يېتىلدۈرۈشىىگە ئوخشاشلا مۇھىم. شېئىريەت قاشاسىز تام ئەمەس، كىم پېتىقىسا بولىدىغان خامان ئەمەس. ئۆزى چوڭقۇر مۇھەببەت باغلىغان شېئىرنىڭ ئوبرازىنى، قاشاسىنى قوغداشقا تىرشمىغان، شېئىرنىڭ ھۆرمتىتىنى قىلىشتا، مۇھەببىتىنى ھەرىكەتكە ئايلاندۇرالمىغان شائىر ئەمەلىيەتتە بىر شوئارۋازدۇر.ئۇنىڭ ئازابى ساختىدۇر. Pj4/ xX
تەھلىل: ئۇيغۇر رېئاللىقىدا پەيدا بولۇشقا ئۈلگۈرگەن بىر قاتار ئىجىمائىي بىنورماللىق ۋە بىمەنە رېئاللىقنىڭ بىر تۈرى سۈپىتىدە شۇنداق بىر ئەھۋال كۆزگە چېلىقۇدۇكى، ئاممىۋىي مىدېئالاردا ، لەتىپە-يۇمۇر سورۇنلىرىدا، تور مۇنبەرلىرىدە پەقەت شېئىري دىتى يوق ئادەملەر شېئىرنى ئاڭلىق ۋە ئاڭسىز يوسۇندا ئوچۇق-ئاشكارا مازاق قىلىشىدۇ(بۇ ھەرگىمىزمۇ بەزىلەر ساددىلارچە ئېيتقاندەك،ھەۋەسكارلارغا زەربە بەرگەنلىكىم ئەمەس؛بۇنىڭ ئاساسلىرىنى يەنە بىر تېمىغا يازغان ئىنكاسىمدا شەرھلەيمەن). ئېتوتچىدىن ھاراقكەشكىچە، تور قوشاقچىلىردىن پاھىشەگىچە بىر تالاي ئادەملەر ئەمەسلا بىر نەرسىلەرنى شېئىر دەپ يېزىپ شېئرىنىڭ ۋە شائىرنىڭ كۇرسىنى چۈشۈرىدۇ، ھەممە ئادەمنىڭ شائىرلىقتا سىناپ بېقىپ ئۆزىنى كۆرسەتكۈسى كېلىدۇ.نادان خوش-خوشچىلار تېخى بىر-ىبرىنى قىرلىق ئىستاكان فىلىمىدىكى ئوسمان داڭگالنىڭ"ئالامەت شېئىركەن ، قالتىس شېئركەن" دېگەن كىنايسىنى ئېسىمىزگە سېلىپ، دەلتىلەرچە ماختاشقىمۇ ئۈلگۈرۈشىدۇ. 59%tXiO
ئۆزىنى تۆۋەن كۆرگەن بىر توپ ئادەملەرنىڭ مەشھۇرسىراش پىسخسىكىسى بىزدە ئەنە شۇنداق بىمەنە ھالدا ئەكىس ئەتتى ۋە رېئاللىقىمىزدا چىن شائىرلارنىڭ ئوبرازىغا قارا سۈرتۈلدى. داڭق چىقرىشىقا ئالدىراپ كەتكەن بىر قىسىم "قوشاقچى" مۇنبەرداشلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان تالاي ئۇيغۇر قېرىنداشلىرىمىز،يەنى ئابدۇكېرىم ئابلىزدىن ئەبەي داڭقانغىچە، شېئىرغا مۇھەببەت باغىلىغان ...قېيومدىن تۇرداخۇن پاكار دېگەن قىزقچىغىچە... نۇرغۇن ئادەمنىڭ ئاممىۋي سورۇندا قىلىۋاتقنىى ئەمەلىيەتتە شائىرنى ۋە شېئىرنىڭ كۇرسىنى چۈشۈرىدىغانا بىر ئىش ئىدى. ئۇنداقتا بىزنىڭ "شېئرغا ئۇنداق كۆيدۈم؛ مۇنداق كۆيدۈم" دېگۈچى شائىرلىرىمىز بۇنداق بىنومال ھادىسىگە قانداق ئىنكاس قايتۇردى؟ جاۋاب شۇكى، ئىنكاس قايتۇرغان ئازغىنە شائىردىن باشقىلار بۇنىڭغا كوللېكتىپ سۈكۈت قىلدى، نەتىجىدە نۇرغۇن قېرىنداشلىرىمىز ۋاقتىنى،زېھنىنى ئۆزلىرى پەقەت قىلالمايدىغان ئىشقا سەرپ قىلىپ بەكمۇ قاملاشمىغان بىر ئىشنى قىلدى. قىزقچىلىق زاڭلىشىش تۈسىنى ئالدى. ئەمدىلىكتە بىز بۇ بىمەنە رېئاللىقنى مۇنبەرلەردە، مىېدېئالاردا، ئاممىۋي سورۇنلاردا كۆرمەكتىمىز. شېئىريەت كوچىمىزدىكى شائىرلار ۋە شېئىرنى چۈشىنىپ ئوقۇيدىغانلار پەمىىمچە كەم ھېسابلانسا 10 مىڭدىن ئاشىدۇ. ناۋادا ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى ھەر يۈزدە بىر كىشى شائىر ۋە شىئرنى مازلاشتۇرۇشتىن ئىبارەت بۇ ئىشقا يۈز تۇرانە كۆرۈشكەندە، تېلفوندا ياكى خەت ئارقىلىق ئىنكاس قايتۇرغان بولسا ، مۇنبەرلەردە ۋاقتىدا تەنقىدي پىكىرلەر بېرىلگەن بولسا ، بۇنداق بىمەنە رېئالىق ئومۇملاشمىغان بولاتتى. 98WZ){+,m
دەلىل: (1) ئۇنداقتا بىز دەۋاتقان بۇ نۇقتىدا ئادىل تۇنياز قانداق قىلدى؟ بىز ئەلۋەتتە بۇ ئەللامە شائىرنى سەن چقىپ بۇنداق بىنورماللىققا ئىنكاس قايتۇر دەپ ھەرگىز دېيەلمەيمىز(شېئرنىڭ ئوبرازىنى ۋە قاشاسىنى قوغداش ئەمەلىيەتتە ئۇنىڭ كەينىدىن ئەگىشىپ كېلىۋاتقانلارنىڭ بىر تۈرلۈك كۈرەش ۋەزپىسى ئىدى). ئادىل تۇنيازنىڭ يېقىنقى تۇرمۇش ئەھۋالىدىن خەۋىرىمىز يوق، شۇڭا بۇ ھەقتە ئادىل تۇنياز خىزمەت ئورنىغا مۇناسىۋەتلىك مۇنداق بىر پاكىتنى بۇ يەردە ئەسلىتىپ ئۆتۈپ نۇقتىنەزەرىمىزگە دەلىل كەلتۈرىمىز. يەنى ئادىل تۇنياز ئىشلىگەن چاغلاردىن بۇرۇن رادئىو ئىستانسىسى گۈزەل سەنئەت بۆلۈمىنىڭ پروگراممىلىردا ھەر يەكشەنبە كۈنلىرى "جەڭچى تاغامغا دېگەنگە ئوخشاش ناھايتى قاملاشمىغان، بەدىيلىكى يوق بىر نەرسىلەر شېئىر دەپ ئاڭلىتلاتتى(چوڭلار رادىو ئاڭلىغاندا قۇلاققا كېرىپ تۇراتتى). كېيىن ئادىل تۇنياز گۈزەل سەنئەت بۆلۈمىدە ئىشلىگەندىن كېيىن ئاڭلىتىلىدىغان شېئىرلارنىڭ سۈپىتىدە چوڭ ئۆزگرىش بولدى. ئادىل تۇنياز شېئرنىڭ قەدىنى تىكلەش ئۈچۈن ئۆزىنىڭ تېگىشلىك تىرشچانلىقىنى كۆرسەتتى. ئۇنىڭ ئىدارىدىن خالاپ چېكىنشىمۇ ھەرگىز بەزى گالۋاڭلار ئېيتقاندەك خىزمەت تەرپىدىن تاشلىۋېتىلىش بولماستىن، بەلكى شېئرنىڭ، شائىرنىڭ ئوبرازىغا يۈز كېلىش ئۈچۈن كۆرسەتكەن ئەمەلىي تىرشچانلىقىنىڭ بىر ئىپادىسى ئىدى. بۇنداق بىر روھقا بىز ئاپىرىن ئېيتماي تۇرالمايتۇق. rDQ!zlg>l
دەلىل(2): باشقا شائىرلار بۇ نۇقتىدا قانداق قىلغان؟ مەسىلەن، بۈيۈك روس شائىرى پاستېرناك(1958-يىللىق نوبېل ئەدەبياتى مۇكاپاتى ساھىبى) بىر كۈنى سىتالىننىڭ ھۇزۇرىغا چاقىرتىلىغان. ستالىن ئۆزى يازغان بىر شېئرىنى ماختاش تەمە قىلىپ ئۇنىڭغا كۆرسەتكەن. سەۋەبى، پاستېرناك شۇ چاغدىكى ئەڭ ئېتراپ قىلىنغان شائىر بولغاچقا، ئۇنىڭ مەدھىيەسىنى ئاڭلاش سىتالىن ئۈچۈن چوڭ ئىش ئىدى.كۈتمىگەندە شېئرنى ئوقۇپ بولۇپ، پاستېرناكنىڭ قاپىقى تۈرۈلۈپ كېتىدۇ. ئۇ قىلچە يۈز-خاتىرە قىلماستىن سىتالىننىڭ ئالدىدىلا"يولداش سىتالىن، سىز بۇنىڭدىن كېيىن شېئىر يازماڭ!" دەيدۇ. مەشھۇر تۈركىيە يازغۇچىسى ئەزىز نەسىن بولسا شېئرىغا بولغان ھۆرمىتىنىڭ يۈكسەكلىكىدىن شېئىر يېزىشتىن ۋاز كېچىدۇ. شېئىريەت كوچسىنى پاخال قىلماسىلىقمۇ شېئرىغا بولغان ھۆرمەت ئىدى. مەن مۇشۇنچىلىك بىرئاددىي گەپنى مۇنبەردە بەزىلەرگە ئۇقتۇرالماي بەك بەك ئاۋارە بولۇپ كەتتىم، بەزىدە يالغۇزمۇ قالدىم. ئەي ئۇيغۇر شائىرى،سىز تۇرمۇشىڭىزدا پاستېرناكنىڭكىدەك ئەھۋالغا ئۇچرىغانمۇ؟ ئۇچرىغان بولسىڭىز سىز قانداق قىلدىڭىز؟ m^#rB`0;L
دەلىل(3): ئىككى يىل ئىلگىرى مەلۇم بىر شېئىر مۇنبرىدە نامى چىققان بىر تۈركۈم ياش شائىرلارنىڭ ھاراق بوتۇلكىلىرىنى تىزىپ قويۇپ چۈشكەن رەسمىلىرى قويۇلدى. ھېلىمۇ ياخشى ئىجتىمائىي ئىنكاس قايتۇرۇش ئىقتىدارى ئۆلمىگەن بالىلار باركەن، ئۇلارنىڭ شۇ كۆرۈنۈشنى تەنقىد قىلىشى بىلەن نەچچە كۈندىن كېيىن ئۇ شەرمەندە سۈرەتلەر يوقىتىلدى. ئەگەر ئۇلار نامى چىقىپ قالغان بىر تۈركۈم ياش ئۇيغۇر شائىرلرى بولمىغان بولسا، مۇسۇلمان ئۇيغۇر بولمىغان بولسا، بىزبۇنداق دەپمۇ ئولتۇرمىغان بولاتتۇق. kf;/c}}
بۇ يەردە مەلۇم بىر مۇھەررىرنىڭ جەنۇپقا چۈشكەندىكى شائىر ۋە شېئىر ھەۋەسكارلىرى بىلەن ئۇچرىشىش جەريانىدىن ئۇچۇر بېرىش ئارتۇقچە بولمىسا كېرەك. مەسئۇل مۇھەرىرلىكنى قىىلۋاتقان ئۇ ئادەم 2007-يىل ماڭا مۇنداق دېگەنىدى: "ئالدىمغا مەن شائىر دەپ كەلگەن بالىلارنىڭ ئىچىدە شۇنداق مەزلۇم مىجەز، ھاياجان، تەنتەك بالىلارنىمۇ كۆردۈم. تۇرقىدىن، گېپىدىن قارىسام بىر شاىئرىدەك ئەمەس(بۇ يەردە قىسمەنلىك كۆزدە تۇتۇلىۋاتىدۇ ۋە كىيمنىڭ ئەمەس، ئوبرازنىڭ گېپى بولۇۋاتىدۇ، كىملەردۇ بىرى ئۆزىگە ئېلىپ كەتمىگەي). مەن "ئۇلار نېمىشقا ئوبرازىغا، گەپ-سۆزىگە دىققەت قىلمايدىغاندۇ؟" دەپ ئويلىدىم. cP}KU 5j
ئامېرىكانىڭ داڭلىق شائىرى روبېرت فروستنىڭ شۇنداق بىر قالتىس مىسراسى بار: A5H3%o(6k
"قاشاسى ياخشى قوغدالغان ھويلىغا ئوغرى كىرمەيدۇ". zt<WXw(
ھېكمەت قايتىلاندى. vi|R(&
ئالتىنچى ھېكمەت: شائىر ئادىل تۇنيازنىڭ ھاياتى ۋە روھي دۇنياسى بىزگە مۇنداق دەيدۇ: شائىرنىڭ ئۆز ئوبرازى ۋە ئادىمىيلىكىنى ساقلىشى، پەرۋىش قىلىشى شېئىري دىت يېتىلدۈرۈشىىگە ئوخشاشلا مۇھىم. شېئىريەت قاشاسىز تام ئەمەس، كىم پېتىقىسا بولىدىغان خامان ئەمەس. ئۆزى چوڭقۇر مۇھەببەت باغلىغان شېئىرنىڭ ئوبرازىنى، قاشاسىنى قوغداشقا تىرشمىغان، شېئىرنىڭ ھۆرمتىتىنى قىلىشتا، مۇھەببىتىنى ھەرىكەتكە ئايلاندۇرالمىغان شائىر ئەمەلىيەتتە بىر شوئارۋازدۇر.ئۇنىڭ ئازابى ساختىدۇر. Ezi-VGjr]
خاتىمە:دالدا دام كەيندىكى، سۈكۈتى زىيادە شائىرلارغا g(Io /hyj
شېئىر قالتىس نەرسە، ئەمما ھەممە نەرسە ئەمەس، ئۇ گادايلاشقان مەنىۋىيەتنى چىرىشتىن ساقلايدۇ،ئەمما بىزنى قۇتقۇزالمايدۇ. سەنئەت ئۈچۈن سەنئەت دەپلا ياشاش بىر خىل ئستېتكىلىق ياتلىشىش بولۇپ، بىزنى رېئاللىقتىن يىراقلاشتۇرىدۇ. ئىجتىمائىي بۇرچ ۋە ئىجتىمائىي ئىنكاس قايتۇرۇش شېئر يېزىشتەكلا مۇھىم. 0z[dl Hi
شېئىرنى تەھلىل قىلىشنى ياكى بۇ تېمىدا مەن تۇتقا قىلىۋاتقان "ئادىل تۇنيازنىڭ روھىي دۇنياسى ۋە ھاياتى" تېما ھەققىدە ئوخشىمىغان پىكىر قىلىشنى ئويلىغانلار بەھۇزۇر دەۋېرڭلار. t2V0lyeL
ھازىر باشقا تىللاردا جامېس جويس، كافكانىڭ ھاياتى ۋە ئىجاديىتى ھەققىدىلا 200پارچىدىن ئارتۇق كىتاب چىقىدۇ. شۇڭا بىر ياخشى ئەدىب خلمۇ-خىل نۇقتىدىن كۆزتىلسە تېخى ياخشى. بۇ توغرىسدا بىزدە ھېچىنىمە قىلنغىنى يوق. بىر-بىرمىزگە خىرس قىلماي تۇرۇپمۇ، خىلمۇ-خىل نۇقتىدىن چىقىپ پىكىر قىلىپ، بوز بۇلۇڭ بولغان"ئەدىب تەتقىقاتى" ساھەلىرىمىزنى بېيىتالايمىز. e{A9 r@p!
چۈشكەن پىكىرلەرگە قارشى پىكىر بولسا تېخىمۇ ياخشى . قايسى بەتنىڭ، قايسى قەۋەتنىڭ قايسى يېرىگە قارىتىلۋاتقانلىقى ئېنىق يېزىپ قويۇلغاندا، مېنىڭ قارشى تەرەپنىڭ غەرىزىنى مەقسەتلىك بۇرىمىغان ،ئۇنىڭغا ئۇۋۋال قىلمىغان ئاساستا سلىق دىئالوگلىشىشمغا پايدىسى بولغان بولاتتى. Wfz\ `y
ئادىل تۇنىيازنىڭ"شېئىر چۈشىنىلىدىغان نەرسە ئەمەس، ھېس قىلىندىغان نەرسە' دېگەن پىكرىگە ھۆرمەت قىلىدىغنىم ئۈچۈن ۋە شۇنداقلا بىر شېئرنى 10 ئادەم 10 خىل چۈشىنىش ئېھتىماللىقى بولغىنى ئۈچۈن، ئايدىكى ئىت شېئىرى تەھلىل قىلىنغان مەزمۇنلارغا ئارىلاشمايمەن(ماڭا قارىتلغان ياكى جاۋاب بېرىشىم تەلەپ قىلىنىمىغان پىكىرلەر بولمىسىلا) بۇ دېگەنلىك شېئىر تەھلىلىنى ھۆرمەت قىلمايدىغانلقىمدىن دېرەك بەرمەيدۇ. مېنڭچە، تۇرسۇن قۇربان دېگەن شېئرمۇ تەھلىلگە قىزققۇچىلارنىڭ بىر نەزەر ئاغدۇرۇپ بېقىشىغا ئەرزىيدۇ. ; h`0ir4[A
ئادىل تۇنىياز ئوقۇۋاتقان كىتابلار،شائىردىكى 25 يىللىق ئىزچىللىق، ئادىل تۇنيازغا ئەرەبكە چىقىشتىن بۇرۇن تەسىر كۆرسەتكەن ئوشو پەلسەپىسى، ھىندى پەلسەپىسى بىلەن شوپنخائور ئىدىيىسى ئوتتۇرۇسىدكى باغلىنىش ۋە ئۇنىڭ بۇرۇنقى ئادىل تۇنياز ئىدىيسىدىكى ساقىندىلىرى،شائىرنىڭ شېئرلىرىدىكى ئەرەپ ئوبراى قاتارلىق تالاي نۇقتىلار "شائىر، رېئاللىق ۋە جەمئىيەت" تېمىسىدىكى بۇ تېمىمىزدا داۋاملىق مۇھاكىمە قىلىنسا بولىدىغان نۇقتىلارغا كىرىدۇ.ئەمما، ۋاقىت ئېتىبارى بىلەن بۇلار توغرسىدا بۇ يەردە مەن بىر نەرسە دېمەيمەن.شائىرنىڭ ھاياتىدىن ۋە ئىجادىيىتىدىن تەتقىقات تېمىسى ئىزدىگۈچىلەرگە پايدىسى بولسۇن ئۈچۈن بۇ گەپلەرنى دەپ قويدۇم. #k$)i[aI-
بۇ كومپيۇتېر ئالدىدا ئولتۇرۇپ بىر قوپۇشتا يېزىلغان ئىنكاسلار بولغاچقا بەزى نەرسىلەردە يېتەرسىلىكلەرنىڭ بولۇش ئېھىتىمالى بار. يېتەرسىزلىكلەرنى كيىن(بۇ مۇنبەردە ئەمەس) داۋاملىق تۈردە تولۇقلايمىز. شۇڭا بۇ پۈتمىگەن مەزمۇنلار باشقا تورلارغا ئالدىراپ يوللانمىسا. جىن شېئىرنى بۇ يەرگە يوللىىغاندكىن، مۇشۇ يەردە قالسا. كۆيۈنگەن قېرىنداشلىرىم ئايرىم تېما قىلىپ يوللاشنىمۇ ئويلىمىسا. مېنىڭ ئەلكۈيى تورىدىن كۈتىدىغان ئۈمىدىمنىڭ ۋە شائىرغا بولغان ھۆرمىتىمنىڭ ئىپادىسى سۈپىتىدە بۇ ئىنكاسلار جايىدا قېلىۋەرسە. a2f^x@0k
نەچچە كۈن كىتاپ ئوقۇماي بەك كىتابسىراپ كەتتىم(ئەڭ چوڭقۇر بىلىم يەنىلا كىتابلاردا، مۇنبەردە ئەمەس)، ئشىممۇ جىقلاپ قالدى، گەجگەم ئاغرىپ كەتتى. شۇڭا ۋەدە قىلغان بەزى نۇقتىلارغا جۋاب بەرگەندىن كېيىن مۇنبەر بىلەن قۇربان ھېيتقىچە خوشلىشىشم مۇمكىن. يەنە بىرى گەپلەرنىڭ چېغىدا بولغىنى ياخشى. k;EPpr-{
مەن قېرىنىدالشرىمنى مەن بىلەن بىرلىكتە بۇ تېمىلاردا يەنە داۋاملىق ئويلىنىپ ئۆزىنى ئۆزگەرتىشىنى(مەنمۇ شۇنىڭ ئىچىدە) ئۈمىد قىلىمەن. ھەرىكەتلا ئەڭ ياخشى بايانات! a6h>=uT [
ئاخىرقى ھېكمەت: شائىر ئادىل تۇنيازغا ئەگەشكۈچىلەرنىڭ روھىي دۇنياسى بولسا بىزگە شېئىرنىڭ ۋە چىن شائىرنىڭ قۇدرىتىنى ھېس قىلدۇرۇپلا قالماي چەكلىملىكىنمۇ ھېس قىلدۇرىدۇ: شېئىر قالتىس نەرسە، مەنىۋيىتىمىزنى گادايلىشىشتىن ساقلايدۇ؛ ئەمما بىزنى قاباھەتتىن قۇتقۇزالمايدۇ. سەنئەت ئۈچۈن سەنئەت دەپ ، شېئىر ئۈچۈن شېئىر دەپلا ياشاش بىزنى ئىستېتېكىلىق ياتلىشىش قوينىغا غەرق قىلىدۇ ۋە رېئالىقتىن يىراقلاشتۇرىدۇ. yfDAk46->6
ئەللامە ئابدۇقادىر جالالىدىن "ئانا يۇرت" رومانىغا ئاتاپ يېزىلغان "تارىختىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن" ناملىق ماقالىسدە دوستويېۋېسىكى بىلەن سولژىنىستىننىڭ گۈزەللىك ھەققىدە بىر-بىرىگە قارشى قويۇلغان مۇنۇ نۇقتىنەزەرلىرىنى نەقىل ئالىدۇ: "دۇنيانى گۈزەللىك قۇتقۇزىدۇ"(دوستويېۋسكي). 1973-يىللىق نوبېل ئەدەبيات مۇكاپاتى ساھىبى، روسلارنىڭ ۋىجدانى دەپ نام ئالغان سولژسنيتېن بۇ قاراشقا مۇنداق رەددىيە بېرىدۇ: "قاباھەت ۋە مۇدھېش قاپلىغان بىر دۇنيادا گۈزەللىك كىملەرنى قۇتقۇزالاپتۇ؟". بۇ ناھايتى جايىنى تاپقان سىتاتا.يەنە فرانسىيىدە ئولتۇراقلىشىپ قالغان لىۋانلىق مەشھۇر شائىر ئەدۇنىس "دۇنيانى شېئىر قۇتقۇزىدۇ" دەپ خىتاب قىلىدۇ(ئدىرس نۇرۇللار تەرجىمە قىلىپ چوغلان مۇنبىرىدە ئېلان قىلغان سۆھبەت ىاتىرىسىگە قاراڭ). v6GsoQmA
راست شۇنداقمۇ؟ شېئىر دۇنيانى قۇتقۇزالامدۇ؟ بىز ئىسپات ئۈچۈن قاراپ باقايلى! 1958-يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى ساھىبى پاستېرناك روسيەگە شۇنداق چوڭ تەسىر كۆرسەتكەن بۈيۈك شائىر بولۇشغا قارىماي قاباھەت ئالدىدا ئۆزىنىڭ شان-شۆھرىتىنىڭ پايخان قىلىنىشغا قاراپ تۇرماقتىن باشقا ئامال قىلالمىدى.يەنى دېگەن رومانى ئۈچۈن نوبېل ئەدبىيات مۇكاپاتىنى رەت قىلىش، بولمىسا روسيە چېگرىسىدىن قوغلاپ چىقىرىلىش تاھدىتىگە دۇچ كەلدى. ئاخىر شائىر روسيەنىڭ مېھرىگە قىيالماي بۇ مۇكاپاتنى رەت قىلىشقا مەجبۇر بولدى. سۈرگۈنگە مەجبۇر بولغان يەنە بىر روس شائىرى برۇدىسكى 1991يىللىق نوبېل ئەدەبياتى مۇكاپاتىنى روسيەلىك سۈپىتىدە ئەمەس، ئامېرىكا گراژدانى سۈپىتىدە ئالدى. 1980يىلى نوبېل ئەدەبياتى مۇكاپاتى ئالغان مىۋوشمۇ پولشادا جېىنىنى قوغدىيالماي ئامېرىكىغا قاچتى. دېمەك گۈزەللىك ئاجىز كەلدى. شېئىر دۇنيانى ئەمەس، ئۇنى ئختىرا قىلۋاتقان شائرنىمۇ ئۆز ۋەتىنىدە ئېلىپ قالالمىدى. شائىر رېئاللىقنىڭ تېپششماقىلىرى ئارىسىدا ئەنە شۇنداق ئاجىزل كېلىدۇ. &5%dhc4&!&
بىز ئەمدى ئەدۇنىسنىڭ يۇقىرىقى قارشىغا ئاھ-ۋاھ دەپ بولالماي قېلىۋاتقان بىر قانچە شېئىيەت ھەۋەسكارىغا سوئال قويايلى: قاباھەت بىلەن تولغان بىر دۇنيادا شېئىر كىملەرنى قۇتقۇزۇپ بېقىپتۇ؟ مەيدانىمز شۇكى،دۇنيانى شېئىر قۇتقۇزىدۇ دېگەن گەپتە ئېغىر بىر مەنتىقلىق خاتالىق بار. ئەسلى گەپ مۇنداق بولۇشى كېرەك. شېئىر دۇنيانى قۇتقۇزۇشتا لازىم بولىدىغان مەنىۋيەتنى بىزگە قايتۇرۇپ بېرىدۇ. ئەمما مەنىۋي دۇنيانىڭ قۇتقۇزۇلشى ماددىي دۇنيانىڭ قۇتۇلدۇرۇلۇشدىن دېرەك بەرمەيدۇ. o]LRzI
بۇ خىل قاراشنىڭ تەسىرىگە قارىغۇلارچە ئۇچرىغان، سەنئەت ئۈچۈن سەنئەت دەپ ياشايدىغان، شېئىر ھەممە نەرسە دەپ ياشايدىغان بىر قىسىم ئۇيغۇر شائىرلارنىڭ ئىچىدە ياخشى ئادەملەر بارلىقىنى بىىز ئىنكار قىلمايمىز. ئەمما، كىملىكى ۋە ئىجتمائىي ئورنى ئەدۇنسنڭكىگە پەقەت ئوخشمايي تۇرۇپ، بىقۇۋۇللۇقتا ئۆزىنى ئاسارەتتن قۇتقۇزالماي تۇرۇپ دۇنيانى، ئئىجتىمائىي بۇرچىنى ئۇنتۇپ كەتكەن، شېئىر ئۈچۈن شېئىر دەپ ياشاۋاتقان شائىرلارنى بىز تەنقىدلىمەي تۇرالمايمىز. سەۋەب، سىز دۇنيا ئۇنتۇپ كەتكەن بىر قەۋمنىڭ شائىرى. شۇڭا شېئرىغا بولغان مۇھەببتىڭىز ئىجتىمائىي مەسئۇلىيەتتىن قېچىشىنىڭ ۋاستىسى بولۇپ قالسا بولمايدۇ. Q2p)7G
شېئىر ئۈچۈن شېئىر دەپ ياشاش ئادەمنى ئېستىېتىكىلىق ياتلىشىش قوينىغا غەرق قىلىىدۇ. بۇ نېمە دېگەن گەپ؟ مۇنداق گەپ : پۇلغا دۈم چۈشكەن كىشىلەر ماددىي ياتلىشىش(پۇلدىن باشقىسى بىكار)نىڭ قۇربانىغا ئايىلىنىپ رېئاللىقتىكى مەسىلىلەرنى ئۇنتۇپ كەتكەندەك، سەنئەت ئۈچۈن سەنئەت دەپ ياشاۋاتقان كىشىلەرمۇ ئۆزىگە يارىغان بىرەر شېئىر، بىرەر مىسرا، بىرەر شائىرغا مەست بولۇپ كېتىپ رېئاللىقتىن ئايرىلىپ قالىدۇ-دە، ۋاقتىنىڭ ئۆتۈشى بىلەن جاھاننىڭ رەپتارىغا كىرىۋېلىپ بىر قورقۇنچاققا، بىر بانانسىمان ئادەمگە ئايلىندۇ.ئۇ ئستېتتكىلىق ياتلىشىش قوينىغا غەرق بولغان ئاشۇ دەقىقىدە بىر نارەسىدە سىڭلسسى شاخلاپ بېقىشنىڭ چۈشىنى كۆۈۋاتقان بولۇشى، نېسىۋىسى، ئىززىتى كۆز ئالدىدا پايخان بولۇۋاتقان بولۇشى مۇمكىن. rxO2js
بىز ئازات سۇلتاننىڭ نەچچە توملۇق ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تارىغا قارايدىغان بولساق، ناۋايدىن بۇيان ئۇنداق دىۋان، بۇنداق دىۋان شەكلىدە ئەسەر قالدۇرغان نۇرغۇن شائىرنىڭ ئاھ-ۋاھ دەپ مىسرا تزىپ ، ئۆز كۆڭلىنى خۇش ئېتىپ ئۆتكەن، رېئئالىتىن ئايرىلغان ئادەملەر ئىكەنلىكىنى تۇنۇپ، تاكى يېقىنقى مەزگىلگىچە شائرلارنىڭ ئىچ پۇشۇقى ئەدەبياتى بىلەن مەشغۇل بولۇپ كەلگەنلىكىنى تونۇپ يېتىمىز. ئەمدى قارىساق، ئەتراپمىزدا شېئىري دىتى ئۈستۈن،ئەمما ئېىجتىمائىي ئىنكاس قايتۇرۇش ئىقتىدارى ئۆلگەن بىر قىسىم شائىرلىرمىز بەخۇدەك ياشاشنىڭ، جاھانسازلىقنىڭ كويىغا چۈشتى. بۇ بىر خەتەرلىك سگنال ئىدى.چەكىلىك مۇھىتتا بىز بۇنداق شائىرنى جەڭگاھقا چىقمۇ دېمەيتتۇق. پەقەت شۇ يوللۇق ئىنكاس قايتۇرۇسقا تېگىشىك يەردە قايتۇر دەپ ئاددىي سوئال قوياتتۇق. {C^@Q"I
جاھاننىڭ رەپتاىغا كىرىۋېلىپ، شېئىر ئۈچۈن شېئىر، سەنئەت ئۈچۈن سەنئەت دەپ ياشاۋاتقان بۇنداق يازالار ئەتراپىمىزدىلا، مۇنبەرلەردىلا تېپىلىدۇ. ئۇلار ھەتتا شېئرنى خاتا چۈشىنىۋېلىپ، كالامپاي، غىدىقى كەلگۈدەك مىسرالارنى تۈزۈش ئۈچۈن ياشلىق پەسلىنىڭ ئالتۇن چاغلىرىنى ئىسراپ قىلىۋاتقان ياشلىرىمىزنى تۇيۇق يولدىن ياندۇرۇشتا، پۈچەكلىك بىلەن كۈرەش قىلىىشتا، ھەققەت يولىدىكى ئىككى ئېغىز راست گەپ قىلىش مەجبۇريتىنىمۇ ئۇنتۇيدۇ.يامان ئاتاققا قېلىشتىن قورقىدۇ. "شائىرنىڭ مەقسىتى يېنىش ۋە كۆيۈش" دەپ جارقىراۋاتقان ئەي شائىرلار ، ئەمدى بۇ قاندق مەنتىقە بولۇپ كەتتى؟ 6e25V4e?I
"Jy~PcJZ1
DP7 C ?}(
مەن دەۋاتقان بۇ نۇقتا قوناق چېپىش ۋە ماۋۇ تېمىدا راسا ئوبدان ئىپادىسىنى تاپىدۇ. ^ie^VY($
بۇ يەرگە كەلگەندە بۇ مۇنبەردىكى ئۆزۈم شېئىرلىرىنى ياقتۇرۇپ ئوقۇيدىغان چىمەنگۈل ئاۋۇت، جىن، گۈلدار(رىسالەت مەردان)، ئالىمجان قاسىم(ياز چۈشى) قاتارلىقلارنى يامان بولماسىلىق ئۈچۈن تەڭىسىزلىككە سۈكۈت قىلىپ ئىككى ئېغىز راست گەپ قىلمىغىنى، ئۆزى چوڭ بىلىدىغان شېئرىغا بىھۆرمەتلىك قىلىنىدىغان ئىشلارغا سۈكۈت قىلىىشى بىلەن ئەيبلەيمەن. ھەقلىق يوسۇندا ئېيتىمەنكى، سىلەر قوناق چېپىش شېئرىدا ناھايتى گالۋاڭلارچە بېرىلۋاتقان شېئىر ھەققىدكى جۆيلۈشلەرگە كۈرەش قىلىش ۋەزىپىسىنى ئۇيغۇرزادىگە تاشلاپ قويدۇڭلار. )~rB}>^Z
مەن ئازراق گەپ قىلۋالاي سىلەرگە. قەرزىم بارمىتى مېنىڭ؟ مەن كىم ئۈچۈن، كىمنىڭ تېمىسدا گەپ قىلۋاتىمەن؟ جىن بىلەن گۈلدار قارىشڭلارنى دەپ بېقىڭلار دەپ مۇراجىەت قىلسام ئاقسۆڭەكلەرچە ئۆز پارىڭىغا چۈشۈپ كېتىدۇ. سىلەر مۇشۇنداق كىچىك ئىشلاردا شائرىنىڭ مەجبۇريىتى يوق دەپ قارامسىلەر؟ شېئىر دەپسەنچىلكى بىلەن كۈرەش قىلىش يالغۇز ئۇيغۇرزادىگە قالغان ئىشىمۇ؟ سىلەر شېئىر يوللاپ بىر-بىرىڭلارنى ماختىاپ ئۆتسەڭلارلا بولامدۇ؟ |*,jU;NI
ئەمدى بۇ تېمىغا كەلسەك، تېما ئاپتورى جىن، ياكى گۈلدار ياكى كۆكبۆرە ياكى ياز چۈشى ۋە باشقا شائىرلار كەۋسەرنىڭ نورمال ئىنكاسلىرىنىڭ ئۆچۈرۈلشىدىن ئىبارەت بىر مەسلىگىمۇ جاۋاپ قايتۇرمايدۇ. بۇ مەۋھۇم دۇنيادا شۇنچىلىك ياخشىچاق بولۇپ كەتكەن شائىرلار رېئال تۇرمۇشتا قانچىلىكتۇرسلەر؟ گۈلدار، تېما ئاخىردا غىلمىسسدە پەيدا بولسىزيۇ، يولسىز ئۆچۈرۈلگەن ئىنكاسلار ھەققىدە ئىككى ئېغىز ئىنكاس قايتۇرۇشنى ئويلاشمايسىز. سىز قوناق چېپىش تېمىسىدىمۇ مۇنازىرە ئاخىرلىشىپ 8-بەتكە كەلگەندە، ئاندىن قارىڭىزنى كۆرسەتكەن.بۇ تېما ئاخىردا غىلمىسسدە ئۆزىنى كۆرستىپ قويۇش ئۈچۈن پەيدا بولغان تورداش يارىش، سىزچۇ؟'ېستېتېكىلىق ئۆلچەم"نى شىپى كەلتۈرۈپ ماڭا تازا ىىرس قىلۋاتقان ۋاقتىڭىزدا، ئاشۇ ئستېتېكىلىق ئۆلچەملىرڭىزنىڭ نادانلىق ۋە پۈچەكىلىك ئالدىدا ئاجىز ئىكەنلىكىنى، پەقەتلا شائىرنىڭ ئىنكاس قايتۇرۇش مەجبۇرۇتيىنىڭ بارلىقىنى نېمىشقا ئويلانمىدىڭىز. شائىرلىرمىز ئارىسىدا ئۇرۇشتىن كېيىنكى قەھرىمانلار راستلا بەك كۆپ. {6x PdUhw
مېنىڭ سىلەرنى ھۆرمەتلىشىم ، شېئرىڭلارغا بولغان ھۆرمىتىم ھەرگىزمۇ سىلەرنىڭ شېئىر دەپسەندىچىلىكىگە ، تەڭسىزلىككە، نادانلىققا قىلغان بۇنداق تايىنى سۈكۈتلىرىڭلارنى تەنقىد قىلمايدىغانلىقمدىن دېرەك بەرمەيدۇ. سىلەر مۇشۇ كىچىك ئىشلاردىمۇ ئۆزۈڭلەرنىڭ ئىجتمائىي ئىنكاس قايتۇرۇش مەجبۇريىتڭلارنىڭ بارلىقىنى ئۇنتۇپ قالدىڭلار. شۇڭا مەن سىلەرنىڭ شېئرىنىڭ ھۆرمىتى ئۈچۈن، سىلەرنىڭ كوللكېتىپ مەنپەتىڭلار ئۈچۈن ، قاشايڭلارنى قوغداش ئۈچۈن كۈرەش قىلىش قىلۋېتىپ سىلەرنى ئسىمنى ئاتاپ تۇرۇپ تەنقىدلەش زۆرۈرلىكىنى ھېس قىلدىم. بىر تەرلەڭلار. شۇنداق يەرگە يەتتى. بۇنداق ياخشىچاق بولماڭلار. Z,WW]Y,$
ئەلۋەتتە، بۇنىڭدىن ھەرگىزمۇ ماڭا بولاشمىدىڭ دېگەن مەنە چىقمايدۇ. سىلەر ئەلۋەتتا ياىشى ئادەملەر. لېىن ياخشى بولۇشلا كۇپايە قىلمايدۇ. شۇڭا مەن تەكرار-تەكرار ئېيتىمەنكى، ئىجمائىي بۇرچ شېئىر يېزشىتىنمۇ مۇھىم. بولۇپمۇ ھازىرقى شارائىتتا. بىز سىلەردىن چوڭ ئۈمىدلەرنىمۇ كۈتمەيمىز. پەقەتلا ئۇيغۇرنى ئابستراكىت يوسۇندا ئەمەس، تەسەۋۋۇرڭلاردا ئەمەس، ئەمەلىي ھەركتىڭلاردا ، نادانلىق بىلەن، شاكاللىق بىلەن كۈرەش قىلىش يولى بىلەن، ئىنكاس قايتۇرۇش ئارقىلىق ئىپادىلشىڭلارنى ئۈمىد قىلىمىز. sIm#_+Y
مېنىڭ ئاخرىدىكى بۇ گېپىم مەن ئىسمنى ئاتىغانلارغا سوغۇق كېلىشى تەبىي. ئەمما، بۇ ئۇلارغا بولغان مۇھەببتىمنىڭ سۇسلاپ قالىدىغانلىقدىن دېرەك بەرمەيدۇ. مەن سىلەرنى مۇشۇنداق تەنقىدلەش ئارقىلىق، سىلەر ئارقىلىق باشقا ئىشلاردىمۇ يوللۇق ئىجتمائىي ئىنكاس قايتۇرۇش ئىقتىدارىنى ئۇنتۇپ قېلىۋاتقان، ئۆزىمىز چوڭ كۆرىدىغان ئاشۇ شائىرلارغا ئۇلارنىڭ ئارامىنى بۇزىدىغان شۇنداق بىر سىگنالنى قايتا بەرمەكچى: =J@`0 H"
شېئىر قالتىس نەرسە، مەنىۋيىتىمىزنى گادايلىشىشتىن ساقلايدۇ؛ ئەمما بىزنى قاباھەتتىن قۇتقۇزالمايدۇ. سەنئەت ئۈچۈن سەنئەت دەپ ، شېئىر ئۈچۈن شېئىر دەپلا ياشاش بىزنى ئىستېتېكىلىق ياتلىشىش قوينىغا غەرق قىلىدۇ ۋە رېئالىقتىن يىراقلاشتۇرىدۇ.ئىجتىمائىي ئىنكاس قايتۇرۇش شېئىر يېزىشتىنمۇ مۇھىم. p\U*;'hv
بىز بۇ سىگنالنى بېرىپ بولۇپ، ئۇيغۇر رېئاللقىمىزغا شۇنداق ئۈمىد بىلەن قارىغىنمىزدا مۇنداق خۇشاللىنارلىق بىر مەنزىرىنى------- ئادىل تۇنياز بىلەن ئابۇقادىر جالالدىننىڭ بىر-بىرىنى تولۇقلاش ئۈچۈن،بىر-بىرىدن ئۆگنىش ئۈچۈن، قۇچىقىنى يېيىپ باھاردەك كېلۋاتقىىنىنى كۆرۈپ خۇشال بولماي تۇرالمىدۇق. ھاردۇقىمزمۇ چىقتى. 10 كۈنلۈك مۇنبەر ھاياتىدا كۈرەش قىلىپ تارتىۋالغان ئۇۋالچىلقلىرىمىزمۇ چىققاندەك بولدى. n6d^>s9J
_K/swT{f
خاتىمە K&UE0JO'
بىزدە يۇقىرىقىدەك روھقا ئىگە ئادەملەر كۆپ بولۇشى كېرەك ئىدى. ئەمما، ناھايىتى ئاز بولۇپ قالدى. iMWW%@U^=
نېمە ئۈچۈن ئابدۇقادىر جالالدىنىدەك، ئادىل تۇنيازدەك ئادەملەر نوپۇسى خېلى بار ئۇيغۇر جەمئىيتىدە شۇنچە ئاز بولۇپ قالىدۇ؟ شېئرىنىڭ چەكلىمىلىكىنى ھېس قىلدۇرالايدىغان مۇتەپپەككۇرلار ۋە تەنقىدچىلەر نېمىشقا شۇنچە ئاز بولىدۇ؟ xeB4r/6
نېمە ئۈچۈن قىلدىغان ئىش شۇنچە جىق تۇرۇپ بۇ كوچىغا سىغدىلىىپ كرۋالغان شائىرلار شۇ بىر يولدىن باشقا يوللارغىمۇ نەزەر سالمايدۇ؟ E&%jeR
بۇ سوئالنىڭ جاۋابىنى شائىرلار مۇھاكىمدە(شېئردا ئەمەس) مەنتىقىلىق، رەتلىك پىكىر قىلىشنىڭ قىممىتىنى ھېس قىلغان چاغدىلا ھېس قىلالايتتى. -SJSTO[/J
ئۇيغۇر ئەدىبلىرىنىڭ ئۇلۇغ قۇرۇق گەپ دەۋرىدىن مەنتقلىق پىكىر دەۋرىگە كرىشى زورۈر بولۇپ قالدى. g9qC{x d
بۇنى قۇربان ھېيتتى كېيىن مۇنبەرگە كىرگەندە قايتا مۇھاكىمە قىلىمىز.شۇ ۋەجىدىن يارىشنىڭ ئىنكاسىىنى چۇۋۇش ۋەزىپىسى ۋاقتىنچە كېيىنگە قالدى. aQmfrx
شۇنداق قىلىپ، ئۇيغۇرزادىنىڭ ئۆز ۋىجدانىغا يۈز كېلىش ئۈچۈن كۈرەش ئىچىدە ئۆتكەن 10 كۈنلۈك مۇنبەر ھاياتى ئاخىرلاشتى. ئۇ دۆۋىلنىپ كەتكەن ئىشلرىنى بىر تەرەپ قىلىش ئۈچۈن مۇنبەردىن ۋاقىتلىق چېكىنمەكچى. ھەممىمىز ئويلىنايلى-، سۈكۈتلرىمىزنى ئانچە-مۇنچە بۇزۇپ باقىلى. a*Jn#Mx<M
خەير، ئاللا بۇيرىسا يەنە كۆرشىمىز. tzNa w %\
<قەشقەردىكى يەرشارى>دىن يەرشارىدىكى قەشقەرغىچە 3`rIV*&_{
qwP $~Bj
F(E<,l2[
mo* '"/
YnD#p[Wo^
ئاپتۇرى: Aman121 yP%o0n/"x
s~)L_ p
n_u`B|^Pj
Y!;gQeC
`LE^:a:8,
-}< d(c
قىسقىچە مەزمۇنى: «قەشقەردىكى يەرشارى» داستانى شائىر ئادىل.تۇنىيازنىڭ ۋەكىللىك ئەسەرلىرىدىن بىرى .داستان «بېكەت ئىچىدە»،«ھېيتگاھ بازىرى»،«ساقىنامە»،«قۇشلار»،«چەكسىزنۇر» قاتارلىق بەش كىچىك بۆلەكتىن تەركىب تاپقان .داستاننىڭ بەدىئيلىكى يۇقىرى ،مەزمۇنى مول بولۇش بىلەن بىرگە داستاندا تەسۋىرلەنگەن لىرىك قەھرىمانلارنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى تولىمۇ ئۆزگېچە . Ou? r {$(b
[4ee <J
)>?! xx_`
ئاچقۇچلۇق سۆزلەر : قەشقەر، داستان ، شېئىر، لىرىك قەھرىمان قاتارلىقلار. \Oz,Qzr|
Zo'/^S
كونا قاراش بويىچە ئېلىپ ئېيتقاندا، شېئىر – ئېجتىمائي ھاياتتىن بىلىپ چىققان مەلۇم ئېدىيىۋى پىكىرنى رېتىملىق ،قاپىيىلىك، ۋەزىنلىك بەدىئي سۆزلەر ۋاستىسى بىلەن ئەڭ ئىخچام ،ئەڭ مەركەزلىك ۋە ئەڭ تەسىرلىك ئەكس ئەتتۈرۈپ بىرىدىغان، ئىنتايىن باي ھېسياتقا ،مول تەسەۋۋۇر كۈچىگە ئىگە بولغان بەدىئي ئەسەرلەرنى كۆرسىتىدۇ . بۈگۈنكى كۈنگە كەلگەندە شېئىرغا تەبىر بېرىشتە ئوخشىمىغان كۆز قاراشلار ئوتتۇرىغا چىقماقتا . مەيلى نىمىلا بولمىسۇن ئۇ شەكىلدىن مۇستەسنا ژانىر بولۇش سۈپىتى بىلەن ، ئەسەبي تۈس ئالغان مەنىۋى دۇنيانىڭ پارتىلاپ چېقىشىدىن ئىبارەت . (بۈگۈنكى كۈندە شېئىر – شەكىل بېكىنمىچىلىكىنى چۆرۈپ تاشلاش كىرەك دىگەن كۆز قاراش بارغانچە ئومۇملاشماقتا .) شائىرنىڭ تېنىقى ئۇرۇلۇپ تۇرمىغان شېئىرنى شېئىر دىگىلى بولمايدۇ .ھەممە ئادەمدە «شېئىر» بولىدۇ ،چۈنكى ھەممە ئادەمدە ھېس –تۇيغۇ بولىدۇ .«شۇ سەۋەبلىك شېئىر يازمىغان شائىرلارمۇ كۆپ».① دىمەك مەلۇم نۇقتىدىن ئېلىپ ئىيتقاندا دۇنيا شېئىر بىلەن تولغان ،دۇنيانىڭ ئۆزىلا بىر بۈيۈك شېئىر . vJ ~4D*(]l
k{?!O\yY
قەشقەر – ئۇيغۇرنىڭ يۈرىكى .پەقەت قۇياشلا تارىخنىڭ ھەقىقي گۇۋاھچىسى .«قەشقەردىكى يەرشارى»- قەشقەرنىڭ بەدىئي سۈرىتى .يۇلتۈزلار، پەسىللەر، ئادەملەر، ئات قوشۇلغان مەپە ،ھۈنەر –كاسىپلار ... قەشقەرنىڭ مەۋجۈدلۇقىنى ئىسپاتلاپ تۇرىدۇ .كىچىككىنە چايخانا بۈيۈك دىيارنىڭ كىچىكلىتىلگەن كارتىنىسى، خۇددى «ۋوكى مېھمانخانىسى»② – پۈتكۈل فىرانسىيەنىڭ يۇغۇرۇلمىسىدەك . شائىر جانلىق ۋە جانسىز بارلىق شەيئىلەرنى كۈزىتىش ئارقىلىق ،ئىچكى تۇيغۇسىنى ۋە تەلپۈنىشىنى كۆپ تەرەپلىمىلىك لىرىك قەھرىمانلارغا يۈكلىگەن . >'eB2
1V-=$Q3V7
w'!EC m>*`
سۆيىمەن ;I[ ht
ئۇندىكى قارنى،شامالنى . oG+K '(BB
چىملىقلاردا، ئېرىق بويىدا j#7wyi5q
سازاڭ تېرىپ يۈرگەن باھارنى o G (0 i
......... +R2^**<
سۆيىمەن 8FB\0LA!g
مىلادىدىن بۇرۇنقى، K?5B>dv@A
ۋە كىيىنكى تارىخنى، ]cx"
سۆيىمەن تارىخنىڭ كەلگۈسىنىمۇ .③ Bv2z4D4f+
g,00'z_D
o,*folL
>{O[ t2&
يۇقىرىقى مىسرالاردىن شۇنى كۆرىۋالالايمىزكى، لىرىك قەھرىمان بولمىش شائىر ئىنتايىن كونكىرىت سۆز تىزىلمىسى ئارقىلىق، ئىچكى تۇيغۇسىنى يۈكسەك دەرىجىدە مەركەزلەشتۈرگەن . ئۆزىنىڭ يۇرت- سېغىنىشى، تەلپۈنىشىنى،ئەڭ ئاددى، ئەڭ ئىخچام سۆزلەر ئارقىلىق ئەكس ئەتتۈرگەن . شائېرنىڭ تارىخنى سۆيۈشى، ئىنتايىن سوغۇققانلىق بىلەن ئۆز يۈرەك تارىنى ئۆزىنىڭ چېكىپ باققانلىقىدۇر. بۇ ۋەزىپىنى لىرىك قەھرىمان «مەن» دادىللىق بىلەن ئۆز ئۈستىگە ئالغان. «مەن»نىڭ روھېيىتىدىكى چاڭقاش،ئىنتىلىش، شۇنچىلىك تۈز،ئەسلى بىلەن يورىتىلغانكى ئۇنىڭدىكى مۇھەببەت ھەتتا «ئەنجۈردىنمۇ شېرىن ھەم لەززەتلىك». ئۇ شۇنچىلىك تېپىكلەشتۈرۈلگەنكى، ئۇنىڭدا پۈتكۈل ئۇيغۇر پىسخىكىسى جۇلالىنىپ تۇرىدۇ . y f`.%
F, ' ^se4&
B'G*y2UnG
......... 1$='`@8I
مەن بۇ كىچىك زىمىندا تۇرۇپ، ;whFaQi 4
تارىم دەرياسىنىڭ دولقۇنى بولۇپ . ,^MW)Gf<
كېتەلەيمەن دېڭىزلارغا قوشۇلۇپ ، 09}f \/
مەن ئالتاي ئورمىنىدىكى بىر يۈلتۈز بولۇپ . ~pd1 )
بىرەلەيمەن پەلەستىنلىك ئايالغا ، 68&6J's;
مەھبۇبىسىنىڭ قەبرىسىنى يورۇتۇپ ...④ H6%!v1 u
/%ODJ1 M
X/`#5<x
#.\, y>`
دىگەن مېسرالاردىن بۇ نۇقتىنى كۆرىۋالالايمىز. «مەن» دىمەك قەشقەر دىمەك . بۇ مۇقەررەرلىك شائىرنىڭ ئەسلىيىتىنى كۆرسىتىپ بەرگەن .ھېيتگاھ ئالدىدىكى مەۋجۇدىيەت شائىرنىڭ پارچىلانمىسى. ئۇنىڭ ئەنسىز دۈپۇلدەۋاتقان يۈرىكى تەشۋىش بىلەن ھاياجاندىن سۈنئي ياساپ چىقىلغان . ئۇ يەنە ھامان پارچىلىنىپ كېتىدۇ . |Q1ub S
شائېر بارلىق كىرزىسلارنى، ئۆزىنى ئالداپ يۈرگەن، سۈنئىيلەشكەن، تۇرمۇشىنى بىر قەدەھ مەيگە سېغداپ ئىچىۋەتمەكچى. ئەمما قەدەھنىڭمۇ سۈنئىيلىكىدىن ئۇ ھەممىنى سېغدۇرالمىدى .لىرىك قەھرىمان «مەن» كىرىزىس ئىچىدە ئىككىلەنمەكتە .چۈنكى ئۇ ئۆزىگە ئۆزى ساقي ئىدى. مۇنداقچە قىلىپ ئىيتقاندا ،ئۇ ئۆزىمۇ بىلىپ –بىلمەي، تېڭىرقاش ئىچىدە، ئۆزىنى ئۇنتۇپ كېتىشكە ئۇرۇنماقتا . =BqaGXr
Kh:#S|
قۇشلار قەشقەر ئاسمىنىدا تۇرۇپ دۇنيانى كۆرىۋاتىدۇ. داستاننىڭ ئەڭ مۇۋەپپىقىيەتلىك، ئەڭ مۇھىم يىرى مۇشۇ بۆلەك ھېسابلىنىدۇ . شائىرنىڭ ئانا يۇرت سۆيگۈسى – ئەڭ ئېپتىدائى تۇيغۇسى ئوبراز ۋە جانلىق تىل ئارقىلىق ناھايىتى ياخشى ئىپادىلەنگەن . ياقا-يۇرتتىكى يېتىرقاش، ئانا يۇرتقا بولغان كۈچلۈك تەلپۈنۈش، دېمىقىغا پۇراپ تۇرغان نازۈك ھېسلار، شائىرنىڭ بەدىئي ماھارىتى ،مۇھىمى كۈچلۈك ۋەتەن مۇھەببىتى ئارقىلىق ئىنتايىن ئوبرازلىق ئەكس ئەتتۈرۈلگەن . D_yY0rRM
T}w*K[z$
~ *' 8=D?)
مەيلى تۇر پارىژنىڭ گۈزىلى بىلەن، OU)p)Y_z
يەنىلا ئۆزۈڭنىڭ ئەمەستەك كۈلكەڭ. 80 s~ae;
مۇقەددەس بۇۋى مەريەم چېركاۋى، XZe p7d}
كۆرۈنەر سەن ئۆسكەن تار كوچىدىكى. 3h D2C'KD
كىچىك بىر مەسچىتتەك ئۇيغۇرۇڭ سالغان. W3 o }.|]
ھەج قىلىپ مەككىگە بارساڭ مۇبادا، {o5K?Pb
تۇيۇلار يۇرتۇڭدا قالغاندەك خۇدا. ktw!T{
مۇبادا دوزاختا بولسىمۇ ۋەتەن ، ~\)&{ '
مەڭگۈ بىر مۇھاجىر جەننەتكىمۇ سەن .⑤ kXZV%mnT7
YAC zz nN
[^(R1K
h-_0 A]
«مەن»نىڭ كۈچلۈك يېتىرقاش ئىچىدىكى ئىزتىراپلىرى، ئوقۇرمەننى تەبىئي ھالدا سېغىنىش ۋە ھەقىقي مەنىدىكى پىراق، رەشىك تۇيغۇسىغا سۆرەپ كىرىدۇ. ۋەتەندىن ئايرىلغان ھەربىر مۇھاجىرنىڭ تېترىگەن سادالىرىنى لىرىك قەھرىمان «مەن» ئوقۇرمەنلەرگە ئۆز ئەينى يەتكۈزىدۇ .بۇ يەرگە كەلگەندە،(«قۇشلار»بۆلىكى) يەنە بىر لىرىك قەھرىمان ئوتتۇرىغا چىقىدۇ، ئۇ «ۋەتەن»دىن ئىبارەت . ئۇ پۈتكۈل داستاننىڭ يادرۇسى .ئۇ «تۈگىمەس ناخشا»، ئۇ قەلىبكە مەڭگۈ ئويۇلغان مۆھۈر، شائېرنىڭ تېنىگە سەپلەنگەن روھ، شائېر مەۋجۇدلۇقىنىڭ ئەقەللي ئىسپاتنامىسى، توغرىسىنى ئىيتقاندا ھاياتلىقنىڭ ھەقىقى كىملىكى. ^cmP
KEVy%AP=*h
چەكسىز نۇر بەدىئي چىنلىقنىڭ يارقىن كۆلەڭگىسى ۋە چەكسىز تارىخنىڭ بىرلىكى. بۇ يەردە ھەممە نەرسە جۈملىدىن تارىخ، مەدەنىيەت، ۋەتەن، يۇرت... يەنە مۇشۇلارنىڭ ئېگىسى بولمىش ئاياللار، ئەرلەر نۇر كەڭلىكىگە سوزۇلغان، ئۇزارغان. تۇرمۇشتىكى ھەربىر دېتاللاردىن، ئىنچىكە تەپسىلاتقىچە، لىرىك قەھرىمان «مەن»نىڭ روھى دۇنياسىدىن ،ھاياجانلىق ھېس تۇيغۇسىغىچە بولغان جەريانلار نۇر ئىچىگە سېغدالغان، ۋە كۆلەڭگە تاشلىغان . ETWme MN
\I,Dje/:w
'3_B1iAv
zc,9Qfn
تاپىنىڭ نۇر، قاناتلىرىڭ نۇر، ^Lv ^W
كۆلەڭگەڭ نۇر، يوپۇرمىقىڭ نۇر. ?nGf Wx^
ئاۋازىڭ نۇر، خۇش پۇرىقىڭ نۇر، !e\R;bYM
بارچە ئەرلەر چەكسىز سوزۇلغان . E~@HC 5.M
قاپقاراڭغۇ تاغ جىلغىسىدۇر. ⑥ Y <i}"eI*
f!8m
aU8T i8A>
*2C79hi1
شائېرنىڭ كۆزىگە ھەممە نەرسە نۇر كۆرۇنىدۇ. نۇر كەڭ مەنىگە ئىگە، ئەڭ ئاۋۋال نۇر – ياراتقۇچى، ئاندىن ئايال . ئەرلەر چەكسىز سوزۇلغان تاغ جىلغىسى دېيىش ئارقىلىق نۇرغا تەشنا بولىدۇ، زارىقىدۇ، كۈتىدۇ، شۇ نۇرنىڭ سايىسىدە چەكسىزلىككە ئىنتىلىدۇ. ئاياللارنىڭ، ئەرلەرنىڭ ئەسلىگە قايتىپ، تەبىئىيلىكى بىلەن نۇرغا تولغان ھالدا ياشىشىنى ئارزۇ قىلىدۇ. ئاياللارغا قايتىش، ئاياللارغا تەلپۈنۈش ئىستىكى لىرىك قەھرىماننى ئەسەبي ھالەتكە كەلتۈرۈپ قويىدۇ. i GeT^!N
M j% |'dZz
«قەشقەردىكى يەرشارى»- شائېرنىڭ تۇيغۇسىدىكى قەسىرى، ئۇ رېئاللىقتىكى (يەرشارىدىكى) قەشقەردىن نەچچە ھەسسە ئۈستۈن تۇرىدۇ. «قەشقەردىكى ئاياللار قەشقەردىكى ئەرلەرنىڭ چۈشى»⑦ بولسا، قەشقەردىكى پۈتكۈل ھەممە،ھەممە نەرسە شائېرنىڭ چۈشى، ئارزۇسى . % ih7Jt
o-<_X&"a|5
OQ&D?2r
U\ E{-7
k:@L s
2m_M9e\
ئېزاھاتلار: :. <TWBo V
① ئابدۈشكۈر.مۇھەممەتئىمىن :«قاتلاملىق ئېستىتىكا» [M] 349-بەت . n)! _HNc9
② فىرانسىيە يازغۇچىسى بالزاكنىڭ «گورىيو بوۋاي» ناملىق رۇمانىنىڭ بىرىنجى بابىنىڭ نامى. v/+}FS =
⑦⑥⑤④③② ئا. تۇنىياز: «قەشقەردىكى يەرشارى» داستانىدىن ئېلىنغان . \.|A,G=
پايدىلانمىلار : 3 C[4!>|
1. «قەشقەردىكى يەرشارى»، شېئىرلار توپلىمى [M]، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 200-12-ئاي نەشرى . nGgc~E$j
ئابدۈشكۈر.مۇھەممەتئىمىن :«قاتلاملىق ئېستىتىكا» [M]، شېنجاڭ ئۇنۋېرىستىتى نەشرىياتى . 5GL+j%7
F tDA k?
ئادىل تۇنىياز ئەلكۈيىنى زىيارەت قىلىپ . ئۆزىنىڭ بۇ شئېىرغا چۈشكەن ئىنكاسلارنى ئوقۇدى .ئۇيغۇرزادە نىڭ شائىرنى. شئېرنى چۈشىنىشتىكى قاتلاملىق تىراگىدىيەلىك يەشمىسىگە قا يىل بولدى .ھەم ئالاھىدە رەھمىتىنى بىلدۈردى جەمئىيەتشۇناسلىق تىن ئىبارەت بۇ مۇھىم بىلىمنىڭ ئۇيغۇردىكى ئورنى ئۇيغۇر ئەدەبىياتدىكى ئورنىنىڭ كەم بولسا بولمايدىغان بىر تەرپى ئىكەنلىكىنى مۇئەييەنلەشتۈردى ، لېكىن بەزى ئىنكاسلارنى كۇرۇرپ باشقۇرغۇچىلار بىلمەمدۇ؟ بىلسە بىلىپ تۇرۇپ شۇنداق سۇكۇت قىلامدۇ؟ دەپ سۇئال قۇيۇپ كۇڭلڭنىڭ بەكمۇ غەش بولغانلىقىنى ئۇيغۇردا ساناقلىق بىر جەمئىيەتشۇناس دۇكتۇرنىڭ بىھۇدە ھاقارەتكە ئۇچراپ كەتكەنلىگى 21-ئەسىردىمۇ بىلىم ئىگلىرىگە بۇنداق مۇئامىلە قىلىنسا بۇ قەبىھ پاجىئە ھېسابلىنىدىغانلىقى دەپ ھەسرەت چەكتى ،تور ئەدەبىياتىدا بۇنداق كىلىشمەسلىكلەر ئاخىرلاشمىغاچ ئەدىب .شائىرلارنىڭ كىرىپ ئەركىنرەك پىكىر ئالماشتۇرۇشنىڭ يەنىلا ئەڭ تۈۋەن باسقۇچتا ئىكەن-، دەپ ئەپسۇسلاندى .
