ئۇيغۇر خەلقى ئۇزاق مەدەنىيەت ئەنئەنىسىگە ئىگە بىر مىللەت بولۇش سۈپىتى بىلەن دۇنيا مەدەنىيەت غەزىنىسىگە ئۆچمەس تۆھپىلەرنى قوشقان . ئەنە شۇ تارىخىي تۆھپىلىرىنىڭ يارقىن نەمۇنىسى __ ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامىدىن ئىبارەت . ئۇ ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ھاياتىنىڭ ھەممە تەرەپلىرىنى مۇزىكىلىق تىل بىلەن ئىپادىلەپ بېرىدىغان چوڭ ھەجىمدىكى بۈيۈك بەدىئىي قامۇسى . XFVV},V  
ئۇيغۇر كىلاسسىك مۇزىكىسى ئون ئىككى مۇقام شەرق مۇزىكا مەدەنىيىتىدىكى بىباھا گۆھەر ، شۇنداقلا ئۇيغۇر مىللىي مەدەنىيىتىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسىملىرىدىن بىرى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئەڭ يارقىن ، ئەڭ كۈچلۈك ۋە خاراكتېرلىك مىللىي خۇسۇسىيەتنى ، مىللىي ئىستېتىك پىسخىلوگىيىسىنى نامايەن قىلدى . RDqFL.-S  
ئون ئىككى مۇقامدىن ئىبارەت بۇ ئۇلۇغ ئەنگۈشتىرىمىز ئەسىرلەردىن بۇيان خەلقىمىزنىڭ روھىي دۇنياسىغا ، ئىجتىمائىي ھاياتىغا ، پىسخىلوگىيىسىگە سىڭىپ كىرىپ ، ئىجتىمائىي ھاياتىنى بېيىتىدىغان ، مىللىي غۇرۇرىنى ، ئىقتىدارىنى نامايەن قىلىدىغان ، سەنئەت ھۇزۇرىنى ئاشۇرىدىغان قۇدرەتلىك مەنىۋى ئۇزۇق بولۇپ كەلمەكتە . 1 rs&74-  
ئۇنىڭ ئېتنىك مەنبەسى ھەققىدە شۇنى قەيت قىلىشقا بولىدۇكى ، ئۇنى قەدىمدىن كېلىۋاتقان بىر كۈيلەرنىڭ ئەنئەنىۋىي ئالاھىدىلىكلىرى ئاساسىدا راۋاج تاپقان بىر يۈرۈش ناخشا - مۇزىكىلار : شۇنداقلا قەدىمكى كۆسەن ( كۇچا ) ، سولى (قەشقەر ) ، ئۇدۇن (خوتەن ) ، قۇجۇ ( تۇرپان ) ، ئىۋىرغول ( قۇمۇل ) ، نەغمە - كۈيلىرى ۋە دولان ناخشا - مۇزىكىرىنىڭ ئۆز -ئارا گىرەلىشىدىن ھاسىل بولغان دېيىشكە بولىدۇ . . . d?AlI  
مۇقام ئاتالغۇسى ئۆزىنىڭ ئېتنولوگىيىلىك مەنبەسىنىڭ قانداق بولىشىدىن قەتئىنەزەر ، مەلۇم سىستېمىغا سېلىنغان مۇزىكا مۇجەسسمىنى بىلدۈرىدىغان خاس نام . ئون ئىككى مۇقامنىڭ بۇنداق تۈزۈلۈش ناملىرى ئەل فارابى ، ئەبۇئەلى ئىبنى سىنا ، ئەلىشىر نەۋائى ، قىدىرخان يەركەندى ، مەلىكە ئاماننىسا ۋە تۇردى ئاخۇن ئاكا قاتارلىق مەشھۇر مۇزىكا ئۇستازلىرىمىزنىڭ يېتەكچىلىكىدە ، كۆپلىگەن مۇقامچىلارنىڭ قېزىشى ، توپلىشى ۋە رەتلىشى بىلەن ھازىرقى ھالەتتە قېلىپلاشتۇرۇلغان . شۇڭا دۇنيا سەنئەت تارىخىي ئىشلەپچىقىرىش كۆرىشى ۋە سىنىپىي كۈرەش ئەمەلىيىتى جەريانىدىكى مۇھاببەت ۋە نەپرەتنى ، راھەت ۋە جاپاسىنى ، خوشاللىق ۋە جاپاسىنى ،ئارزۇ ۋە ئارمانلىرىنى ئىپادىلىگەن . /H7&AiA  
ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامىنىڭ ئۇيغۇر ئەنئەنىۋى ئەلنەغمە سەنئىتى ئاساسىدا شەكىللىنىپ ، بۈگۈنكىدەك كامالەتكە يىتىش جەريانىنى تۆۋەندىكى 5 باسقۇچ ئارقىلىق چۈشىنىش مۈمكىن . "tFxhKf  
m,C1J%{^  
1- باسقۇچ : يەنى ، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 2 - ئەسىردىن تاكى قاراخانىيلار دەۋرىگىچە بولغان يۈرۈشلەشكەن ئەلنەغمىچىلىك دەۋرى . lj+u@Z<xA  
بۇ دەۋىردە تەڭرىتاغ ، پامىر ، كوئېنلۇن ، قارا قۇرۇم ، ئالتۇنتاغ باغرىدىكى بوستانلىقلاردا ياشىغان قەدىمكى ئۇيغۇر ئەجدادلىرىنىڭ ئەلنەغمىچىلىك سەنئىتى گۈللەپ - ياشناشقا باشلىغان ؛ كۆسەن ( كۇچار ) ، سولى ( قەشقەر ) ، دولان ( يەكەن دەرياسى ۋادىسى ) ، ئۇدۇن ( خوتەن ) ، كروران ( لوپنۇر ) ۋە ئىدىقۇت ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئەلنەغمىچىلىك تەرەققىياتى تارىختا شۆھرەتكە ئىگە بولغان . ئۇيغۇرلارنىڭ ئەلنەغمىچىلىك سەنئىتى شۇ چاغلاردا غەربىي دىيار دائېرىلىرىدە نام چىقىرىپلا قالماي ، بەلكى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك سەنئىتىگىمۇ زور تەسىر كۆرسەتكەن . يازما مەنبەلەردىن مەلۇم بولىشىچە ، خەن سۇلالىسى دەۋرىدىلا خوتەننىڭ << ئۇدۇن نەغمىسى >> خەن ئوردىسىغا مەلۇم بولغان . مىلادىدىن ئىلگىرىكى << باھادۇر >> كۈينى چىڭئەنگە ئېلىپ بارغان ، لى يەننەن بۇ چوڭ كۈيدىن پايدىلىنىپ 28 نەغمە ئىشلىگەن . U9b?i$  
مىلادى 568 - يىلى تۈرك قاغانى مۇغانخاننىڭ قىزى ئاسنا مەلىكە ياتلىق بولغان شىمالىي جۇ سۇلالىسىنىڭ ئىمپىراتورى يۈي ۋېنۋاڭ كۆسەنلىك مەشھۇر كۈيشۇناس سۇجۇپنى ۋە ئۇنىڭ بىلەن بىللە كۆپلىگەن مۇزىكا - ئۇسسۇل ماھېرلىرىنى چىڭئەنگە ئېلىپ بارغان . شۇنىڭ بىلەن سۇجۇپنىڭ << ئون ئىككى تېمپىراتسىيىلىك كۈي قانۇنى >> سۇي تاڭ مۇزىكىسىنىڭ ئۇلى بولۇپ قالغان . ھەتتا ياپونىيىلىك ئالىم لىن چيەنەن ئەپەندى ئېيتقاندەك ، سۇجۇپنىڭ << ئون ئىككى تېمپىراتسىيىلىك كۈي قانۇنى >> جۇڭگو مۇزىكىچىلىقىدا مىسلىسىز يېڭىلىق كەيپىياتى پەيدا قىىلىپ ، سۇڭ سۇلالىسى دەۋرىدىلا ياپونىيە مۇزىكىلىرىغا تەدرىجى تەسىر كۆرسەتكەن . سۇجۇپ بىلەن بىللە چاڭئەنگە كەلگەن كۇچارلىق مۇزىكانت بەي مىندا ( ئارقاي ھاندا ) مۇ ئاتاقلىق كۈيشۇناس بولۇپ ، ئۇيغۇر ئەلنەغمىلىرىنى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك رايونىغا تارقىتىشتا ئۆچمەس تۆھپىلەرنى قوشقان . ئەينى زاماندا ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنى زىيارەت قىلىشقا كەلگەن ۋاڭ يەندى قاتارلىق كىشىلەرنىڭ ئۇچۇر بېرىشىچە ، ئىدىقۇت ئوردىلىرىدا مەخسۇس ئوردا مۇزىكىلىرى بولغان . كىيىنچە ، بۇ ئوردا مۇزىكىلىرى خەلق مەشرەپ مۇقاملىرىغا ئۆزگىرىپ ، دەسلەپكى ئىدىقۇت مۇقاملىرى ۋە قۇمۇل مۇقاملىرىنىڭ ئاساسى بولۇپ قالغان . شۇنىڭ ئۈچۈن يولداش ماۋزېدۇڭ سۈي - تاڭ مۇزىكا تارىخىي ماتېرىياللىرىغا ئاساسلىنىپ : << سۈي سۇلالىسىنىڭ توققۇز نەغمىسىنىڭ ، تاڭ سۇلاسىنىڭ ئون نەغمىسىنىڭ تولىسى غەربىي دىيار نەغمىلىرى >> ئىدى ، دېگەن ( ماۋزېدۇڭ : << مۇزىكا خادىملىرى بىلەن سۆھبەت >> ) ، McB[|PmC  
دېمەك ، ئاشۇ دەۋىرلەردە گۈللەنگەن ئۇيغۇر ئەلنەغمىچىلىگى ئېلىمىزنىڭ مەدەنىيەت تارىخىدا ئالاھىدە ئورۇن ئالغان ۋە ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامىنىڭ شەكىللىنىشىىدىكى ئاساسلىق مەنبەلەرنىڭ بىرى بولغان . Sa2>`
":d  
2-باسقۇچ: __ قاراخانىيلار دەۋرى . N7e"@Ic  
بۇ مەزگىل ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسىي ، ئىقتىسادىي ،ھەربىي جەھەتلەردە زور تەرەققىي قىلغان بىر دەۋرى بولۇش بىلەن بىللە ، مەنىۋى مەدەنىيەت ساھەسىدىمۇ زور تەرەققىياتقا ئېرىشكەن دەۋرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ . بۇ دەۋىردە خېلى بۇرۇنلا داڭقى چىققان ئەنئەنىۋى ئۇيغۇر ئەلنەغمىچىلىكى مەزمۇن ۋە شەكىل جەھەتتىن راۋاجلىنىپ ، يېڭىچە ئىسلام روھى سىڭدۈرۈلگەن بىر قېتىملىق زور ئىسلاھاتقا دۇچ كەلدى . بۇ تارىخىي ئۇچرىشىشىنىڭ مۇزىكا ساھەسىدىكىمۇقەررەر نەتىجىلىرى بۈيۈك ئالىم ۋە مۇزىكىشۇناس ئەبۇ نەسىر ئەل فارابىنىڭ << كىتابۇل مۇسىقۇل كەبىر >> ، << كىتابۇل مۇسىقۇل سەغر >> قاتارلىق نەزىرىيىسىگە ئائىت ئەسەرلىرىدە كاپالەت تاپتى . ئىبنى سىنا ( 1037 - 980 ) مۇ فارابى مۇزىكا تەلىماتلىرى ئاساسىدا ئون ئىككى تېمپىراتسىيە ( ئون ئىككى پەردە ) ھەققىدە توختالدى . شۇنىڭ بىلەن پەرقلىق ئاۋازلار ( لاد ) قاتارلىق ئون ئىككى پەردە ( مۇقام ) گە ئايرىش ، غەربىي دىيارنىڭ ئەينى زاماندىكى ئون ئىككى تېمپىرىتسىيىلىك نەغمە - كۈيلىرىنى ئون ئىككى مۇقام بويىچە بۆلەككە ئايرىپ ، ئۇنى پەرقلىق ناملار بىلەن ئاتاش روياپقا چىقتى . نەتىجىدە ئۇيغۇرلار سېستىمىلاشقان نەغمە - كۈيلىرىنىڭ نامىنى ئەرەبچە << مۇقام >> ئىبارىسى بىلەن ئاتىدى . تېخى نەغمە - كۈيلىرىنى يۈرۈشلەشتۈرۈشكە ئۈلگۈرمىگەن پارىسلار ، ھىندىلار ۋە ئەرەبلەر ئۇيغۇر مۇقاملىرى ئۈلگىسىدە فارابى ۋە ئىبنى سىنا قاتارلىقلارنىڭ مۇزىكا نەزەرىيىلىرى بويىچە ئۆزلىرىنىڭ مۇزىكىلىق ئەسەرلىرىنى تۈزۈشكە كىرىشتى . F'0O2KQ  
بۇ دەۋىردە يەنى فارابى ، ئىبنى سىنا مۇزىكا نەزىرىيىلىرى ئاساسىدا ، مۇھەممەت ئىبنى مۇسا ئەل خارازەمى ، ئەررازى ، مۇھەممەت بىن مەشئۇد ئەش شىرازى ( 1310 - 1236 ) ، سەينىدىن ئابدۇلمۆمىن ئەل ئورماۋى ( ۋاپاتى 1294 - يىل ) قاتارلىق ئالىملارمۇ مۇزىكا ھەققىدە كۆپلىگەن ئەسەرلەرنى يازغان .
ti\wg  
بۇ دەۋىردە قاراخانىيلار زامانىسىدىكى شەرقىي قىسىم رايونىنىڭ بۇددا مەدەنىيىتى بىلەن غەربىي قىسىم رايونىنىڭ ئىسلام مەدەنىيىتى قوشۇلۇپ ، ئومۇمىيۈزلۈك بىرلىككە كېلىپ ، ئىسلامىيەتتىن بۇرۇن ئۇيغۇرلار ئەسلىدە بىر تۇتاش ئاتاپ كېلىۋاتقان كۆسەن مۇزىكىسى ، ئىدىقۇت مۇزىكىسى ، ئىۋىرغول مۇزىكىسى قاتارلىق يۈرۈشلەشكەن نەغمە - كۈي ناملىرىنىڭ ئورنىغا << مۇقام >> ئاتالغۇسىنى قوللىنىش تەڭرى تېغىنىڭ شىمالى ۋە جەنۇبىدا ئومۇملاشتى ، شۇنداقلا << ئون ئىككى مۇقام >> تەركىبىدىكى بەزى مۇقاملارنىڭ ناملىرى ئەرەب - پارىس تىللىرى بىلەن ئاتالدى . ئەمما يەرلىك مۇقاملار ، مەسىلەن ، دەۋر دولان مۇقامى ۋە قۇمۇل مۇقاملىرىنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى يەنىلا ئۇيغۇرچە ناملار بىلەن ئاتىلىپ كەلدى . 4<BjC[@~Z{  
قىسقىسى . بۇ دەۋر قاراخانىيلارنىڭ گۈللەنگەن مەدەنىيەت خاسىيىتى بىلەن جانلانغان ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى تەرەققىياتىنىڭ 2- باسقۇچ ___ سىنكرىتلىشىش باسقۇچىنى گەۋدىلەندۈردى . 5aCgjA11  
3 - باسقۇچ : ___ تۆمۈرىيىلەر دەۋرى ( ئەلىشىر نەۋائى __ 1501-1441 - دەۋرى ) . FYpzQ6s~  
فارابى ، ئىبنى سىنا ياشىغان ئىسلام روھى سىڭدۈرۈلگەن مۇقام ھادىسىسى ئۇلۇغبەگ زامانىسى ( 1449-1394 ) دىن كېيىن بىر بالداق يۇقىرى كۆتىرىلدى . بولۇپمۇ بۈيۈك مۇتەپەككۇر شائىر ئەلىشىر نەۋائى دەۋرىدە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ مەدەنىيەت مەركىزى ھېراتقا يۆتكىلىپ ، ھەر قايسى جايلاردىكى داڭلىق سەنئەتكارلار نەۋائى ئەتراپىغا توپلاندى . HAa;hb  
نەۋائى بۇ دەۋردە ئۆزىنىڭ پۈتۈن ھاياتىنى ، ئىجادىيىتى ۋە تالانتىنى ئىنساننىڭ بەخت -سائادىتىگە ئىلىم - پەن ۋە ئەدەبىيات - سەنئەت تەرەققىياتىغا بېغىشلىدى . بولۇپمۇ ئۇ مۇزىكا ساھەسىدە ئۇستازى ئابدۇراخمان جامى بىلەن زىچ ھەمكارلىشىپ ، ئۆز دەۋرىنىڭ داڭلىق مۇزىكا ئۇستازلىرىنى ، ئىقتىدارلىق سازەندىلەرنى ئۆز تەربىيىسىگە ئالدى . ئۇ مۇزىكا نەزەرىيىسى ھەققىدە << مەھبۇبۇل قۇلۇپ >> ، << مەجالسۇن نەفايىس >> ، << خەمساتۇل مۇتەھەييىرىن >> ، << ھالەتى پەھلىۋان مۇھەممەت >> ، قاتارلىق يىرىك ئەسەرلەرنى يېزىش بىلەن بىللە ، بەزى مۇقاملارنى ئىجادىي راۋاجلاندۇردى ۋە مۇقامنىڭ بەزى تېكىستلىرىنى يېڭىلىدى . بۇ دەۋردە يەنە نەۋائى بىلەن بىللە خوجا يۈسۈپ بۇرھانى ( نەۋائىنىڭ مۇزىكا ئۇستازى ) ، بىنايى ، مۇھەممەتئىلى ، غېرىبى ، مەۋلانە شەيىخى ، پەھلىۋان مۇھەممەت ، خوجا ئابدۇللا قاتارلىق مەشھۇر مۇزىكىشۇناسلار ھەمدە نەۋائىنىڭ شاگېرتلىرىدىن ھەسەن بارلبانچى ، مىرزا بايرام ، غىياسىدىن قاتارلىق مۇقامچىلار يېتىشىپ چىقتى . ئۇلارنىڭ تىرىشچانلىقى بىلەن فارابى دەۋرىدە شەكىللەنگەن ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامى يەنىمۇ راۋاج تېپىپ ، كىلاسسىك خۇسۇسىيەتكە ئىگە بولدى . [1S|dc>.O%  
بۇ دەۋردە شۇنى ئېيتىپ ئۆتۈشكە توغرا كېلىدۇكى ، << فارابى تىپى >> ياكى << نەۋائى تىپى >> دەپ خاراكتېرلەنگەن مۇقام تەرەققىياتىنىڭ يۇقىرىقى باسقۇچلىرىدا مۇقاملارنىڭ نامى مۆجىزى ئاتاپ ئۆتكەندەك << راك >> ، << ئوششاق >> ، << ئۆزھال >> ، << چۆل ئىراق >> ، << ئەجەم >> ، << ناۋا >> ، <<< ۋىسال >> ، << چاھار زەرپ >> ، << چارىگاھ >> ، << دوگاھ >> ، << پەنجىگاھ >> ، << مۇشاۋىرەك >> ، << بەيادەك >> ، << سىگاھ >> ، << بايات >> ، << ئىشرەت ئەنگىز >> دىن ئىبارەت ئون ئالتە مۇقامنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولسىمۇ ، لېكىن بۇ ناملار ھازىرقىدەك يۈرۈشلەشتۈرۈلگەن ، چوڭ نەغمە ، داستان ۋە مەشرەپتىن ئىبارەت ئۈچ قىسىمغا بۆلۈنگەن ، ھەر بىر قىسمى بىر قانچىلىغان نەغمىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان چوڭ تىپتىكى مۇزىكا مەنىسىدە ئەمەس ، بەلكى ئېشىپ كەتسە بىر نەچچە مەرغۇلى بولغان بىر يەككە نەغمە مەنىسىدە تىلغا ئېلىنغان . /V'A%2Cl=T  
4 - باسقۇچ : ___ يەركەن سەئىدىيە خانلىقى دەۋرى باسقۇچى . %iQD /iT5  
بۇ مەزگىلدە ئۇيغۇر كلاسسىك مۇقاملىرى چوڭ گۈللىنىش دەۋرىگە قەدەم قويدى . بۇ باسقۇچ خۇددى ئۈچبۇلۇڭنىڭ چوققىسىدەك ، مۇقام تارىخىنىڭ يېڭى تەرەققىيات سەلتەنىتى بولۇپ قالدى . Yo6*C  
ئۇيغۇر مۇقاملىرىنىڭ بۇ تەرەققىيات تىپىغا يەركەن سەئىدىيە خانلىقىنىڭ ئىككىنچى سۇلتانى ئابدۇرەشىدخان ( 1570 - 1510 ) ئوردىسىدىكى قىدىرخان ( 1571 - ؟ ) بىلەن مەلىكە ئاماننىسا ( 1568 - 1534 ) ۋەكىللىك قىلىدۇ . قىدىرخان ۋە مەلىكە ئاماننىسا رىياسەتچىلىكىدىكى بۇ قېتىملىق مۇقام ئىسلاھاتى غايەت زور تارىخىي ئەھمىيەتلىك تۆت جەھەتنى مۇھىم نۇقتا قىلدى : 8.O8No:'&  
بىرىنچى ، ئۆزىدىن بۇرۇنقى باسقۇچلاردا شەكىللەنگەن بارلىق ئەجەم ، ھەرقايسى تۈركىي تىللىق خەلىقلەرنىڭ ئېتنىك مەنبە ۋە مۇزىكىلىك قۇرۇلما جەھەتلەردىن پەرقلىق بولغان مۇقاملىرىنى بىر گەۋدە ئىچىدە << ئون ئىككى مۇقام >> دەپ سىنكىرېتلاشتۇرۇشقا خاتىمە بېرىلدى . يەنى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ھەرقايسى خەلقلەر مۇقاملىرىنىڭ ئانىسى ھېسابلانغان ئۇيغۇر مۇقاملىرىنىڭ مىللىي خاسلىقى گەۋدىلەندۈردى . f6&iy$@   
ئىككىنچى ، ئۇيغۇر كىلاسسىك مۇقاملىرىنىڭ دەسلەپكى بىخى بولغان كۈسەن ، سولى ، ئۇدۇن ، ئىدىقۇت ، ئىۋىرغۇل چوڭ نەغمىلىرىنىڭ مۇزىكا ، ناخشا ، ئۇسسۇلىدىن ئىبارەت ئۈچ تەركىبلىك خۇسۇسىيىتىگە ۋارىسلىق قىلىپ ، مۇقام نامى بىلەن يورۇتۇلۇپ تۇرغان بىر قاتار ناخشىلىق ۋە ئۇسسۇللۇق مۇزىكا گۇرۇپپىلىرى ئۆز پەدىلىرى بويىچە چوڭ نەغمە ، داستان ۋە مەشرەپتىن ئىبارەت چوڭ ئۈچ قىسىملىق قىلىپ يۈرۈشلەشتۈرۈلدى . بۇ ، مۇقام تارىخىدىكى ئەڭ چوڭ ، ئەڭ تۈپلۈك كېڭەيتىش ۋە رەتلىنىش باسقۇچى بولۇپ ، بۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقام غەزىنىسى بېيىدى ۋە سىستېمىغا ئىگە بولدى . !$gR{XH$]  
ئۈچىنچى ، يېڭىدىن تەرتىپكە سېلىنىپ سىستېمىلاشتۇرۇلغان ۋە يۈرۈشلەشتۈرۈلگەن ئون ئىككى مۇقامغا تېكىست رەتلەش ئەمەلگە ئاشۇرۇلدى . بولۇپمۇ مۇقامنىڭ كلاسسىكلىق خۇسۇسىيىتىنى شەرت قىلغان ھالدا ئەلىشىر نەۋائىنى مەركەز قىلغان كلاسسىك ئۇيغۇر شېئىرىيىتىدىن ، جۈملىدىن باشقا تۈركىي تىللىق خەلق كلاسسىك لېرىكىلىرىدىكى قىسمەت تەپەككۈر دۇردانىلىرىدىن ھەمدە ئۇيغۇر خەلق قوشاقلىرىدىن تېكىست تاللاندى . +nFu|qM}  
تۆتىنچى ، بۇ دەۋردە قولغا كەلگەن ئون ئىككى مۇقامنىڭ تارىخىي ئۇتۇقلىرى ئىچىدە ، ئۇيغۇر ئەنئەنىۋى چالغۇ ئەسۋابلىرىنىڭ ئىسلاھ قىلىنىشى ۋە مۇقامنىڭ مۇزىكىلىق كۈي ئېھتىياجىغا ماس ھالدا چالغۇ تۈرلىرىنىڭ كۆپىيىشى گەۋدىلىك ئالاھىدىلىكلەرنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ . ئاشۇ دەۋرلەردە ئەل فارابى ئىجادىيىتى دەپ خاراكتېرلەنگەن قالۇن ، قىدىرخان ئىجادىيىتىگە خاس ھەشتتار قاتارلىق يېڭى چالغۇلار قوبۇز ، غېجەك ، ساتار ، تەمبۈر ، راۋاب ، چاڭ ، داپ ، ناغرا ، سۇناي ، نەي ، بالمان قاتارلىق ئەنئەنىۋى چالغۇلار بىلەن بىر گەۋدە بولۇپ ئون ئىككى مۇقام مۇزىكا ئوركىستېرىنى ھاسىل قىلدى . شۇنىڭ بىلەن ، ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامىغا تەڭكەش قىلىنىدىغان چالغۇلارمۇ مۇقام مېلودىيىسىگە خاس ھالدا قېلىپلاشتى . Q+{xZ'o"Z  
يۇقارىقىلار ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقام تارىخىدىكى دەۋر بۆلگۈچ زور تەرەققىيات بولۇش بىلەن بىللە ، مۇقام چۈشەنچىسىدىكى يېڭى تارىخىي كونكرېت ئۆزگىرىش ھېسابلىنىدۇ ، بۈگۈنكى دەۋرىمىزگىچە يېتىپ كەلگەن ئون ئىككى مۇقام گەرچە بەش ئەسىرلىك تارىخىي مۇساپە ئىچىدە داۋاملىق راۋاجلانغان بولسىمۇ ، لېكىن ئاساسىي گەۋدىسى جەھەتتە يەنىلا سۇلتان ئابدۇرەشىدخان دەۋرىدىكى تەرتىپكە سېلىنغان نۇسخىسىنى ئاساس قىلغان . G[uK-U  
5 - باسقۇچ : ____ مۇقامنىڭ يېڭى باھارى باشلانغان قىرىق يىلدىن ئارتۇق تارىخىي مەزگىل ئېلىمىزدىكى ھەرقايسى مىللەت خەلقلىرىنىڭ سوتسىيالىستىك ماددىي ۋە مەنىۋىي مەدەنىيىتىنى زور كۈچ بىلەن تەرەققىي قىلدۇرۇش ئۈچۈن پۇختا ئاساس سېلىنغان دەۋر بۆلگۈچ مەزگىل بولدى . K0|FY=#2y  
مۇشۇ مەزگىلدە ئۇيغۇر ئەدەبىيات - سەنئىتى مىسلىسىز قەدەملەر بىلەن ئىلگىرلىدى ، شۇنىڭ بىلەن بىللە خەلقىمىزنىڭ پىسخىك خاسلىقىنىڭ مۇزىكىلىق جەۋھىرى بولغان ئۇيغۇر مۇقاملىرىغا ۋارىسلىق قىلىش ، توپلاش ، رەتلەش ۋە تولۇقلاش خىزمىتىدە خوشاللىنارلىق چوڭ ئۇتۇقلار قولغا كەلدى . V^bwXr4f  
ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامىنى تولۇقى بىلەن دەۋرىمىزگە يەتكۈزۈپ بېرىپ ، ئۇيغۇر مۇقاملىرىنى يوقىلىش خەتىرىدىن ساقلاپ قالغان مەشھۇر مۇقامشۇناس تۇرداخۇن ئاكا ۋەكىللىكىدىكى داڭلىق مۇقامچىلار ئورۇندىغان ئون ئىككى مۇقام 50 - يىللارنىڭ بېشىدىلا سىمغا ( پلاستىنكا ) كۆچۈرۋېلىندى . بۇ ، خاتىرلەشكە ئەرزىيدىغان غايەت زور تارىخىي تۆھپە . شۇنىڭ بىلەن ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامىغا ھەقىقىي ۋارىسلىق قىلىشنىڭ مۇقەددىمىسى ئېچىلدى . مۇقامنىڭ لېنتىغا ئېلىنغان نۇسخىسى ئاساسىدا << ئون ئىككى مۇقام >> تۇنجى قېتىم نوتىغا ئېلىنىپ ، كىتاب قىلىنىپ نەشىر قىلىندى . 9
8IJu  
مۇقامنى سەھنىلەشتۈرۈش ، تەشۋىق قىلىش ، مەملىكەت ئىچى ۋە سىرتىغا يۈزلەندۈرۈش خىزمىتىمۇ يېقىنقى يىللاردىن بۇيان مۇۋەپپەقىيەتلىك ئىشلەندى . پۈتۈن دۇنيا مۇزىكا ساھەسىدىكىلەر بۇ ۋاقتى ئۇزاق ، تۈزۈلمىسى گۈزەل ، تەركىبى باي ، قىممىتى يۇقىرى ، چوڭ ھەجىملىك مۇقام غەزىنىسىگە يېڭى قىزىقىش نەزىرىنى سالدى . +V ;l6D  
1991 - يىلى ئون ئىككى مۇقامنى قېزىش ، توپلاش ، قايتىدىن تولۇق يۈرۈشى بويىچە رەتلەپ چىقىش ، لېنتىغا ئېلىش خىزمىتىنىڭ ئاساسىي جەھەتتىن تاماملانغانلىقى ، سەھنىلەشتۈرۈلگەن << چەببىيات >> مۇقامىنىڭ بېيجىڭدا ئۆتكۈزۈلگەن << 4 - نۆۋەتلىك جۇڭخۇا ئاۋازى مۇزىكا كۆرىكى >> دە ئالقىشلىنىپ ، يۇقىرى باھاغا ئېرىشكەنلىكى ، ئەنگىلىيىنىڭ پايتەختى لوندون شەھرىدە ئۆتكۈزۈلگەن << تۇنجى نۆۋەتلىك خەلقئارا ئەنئەنىۋى مۇزىكا بايرىمى >> دا ، ئۇيغۇر مۇقاملىرىنىڭ ياڭراق ساداسى بۈيۈك برتانىيە ئارىلىنى قاپلىغانلىقى ، شۇنداقلا ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقام ساداسىنىڭ تەڭرى تاغلىرى ۋادىلىرىدىن ھالقىپ ئۆتۈپ گېرمانىيە ، شۋېتسارىيە ، بېلگىيە ، گوللاندىيە ، قازاقىستان ، ئۆزبېكىستان ، قىرغىزىستان ، ئىران ، پاكىستان ، ياپونىيە ، مالايسىيا ، سىنگاپور ۋە شىياڭگاڭ قاتارلىق نۇرغۇن دۆلەت ۋە رايۇنلاردا قىزغىن ئالقىشقا ئېرىشكەنلىكى ؛ << ئون ئىككى مۇقام >> نىڭ سىمۋولى سۈپىتىدە مۇقام يۇرتى يەركەنتدە مۇقامشۇناس مەلىكە ئاماننىسانىڭ ھەيۋەتلىك مەرمەر ھەيكىلى قەد كۆتۈرۈپ ، تۈركۈم - تۈركۈم ساياھەتچىلەرنى جەلپ قىلغانلىقى ؛ رايونىمىزنىڭ مەركىزى ئۈرۈمچىدە << مۇقام ئانسامبىلى>> ۋە << ئون ئىككى مۇقام تەتقىقات جەمئىيىتى >> نىڭ قۇرۇلغانلىقى قايتا گۈللىنىش ھارپىسىدا تۇرۇۋاتقان يىپەك يولىدا ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقام ساداسىنىڭ مەڭگۈ ياڭرىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ ، ئەلۋەتتە ! |6sp/38#p  
l*Gvf_UH  
<<12-مۇقام>>نى قايتا چاقنىشىتىكى ئالتە قەدەم [Kg+^N%+  
vxBgGl  
3-قەدەم بوران -چاپقۇنلۇق يىللاردىكى <<12-مۇقام>>. l`lk-nb  
V(I8=rVH  
    ئالدىنقى ئەسىرنىڭ 60-يىللىرىنڭ ئاخىرى70- يىللىرىنىڭ باشلىرىدىكى <<مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى>>دا،<<12-مۇقام>>ئېغىر سىناققا دۇچ كەلدى. mp1@|*Sn  
@Md/Q~>  
ئەينى چاغدا شىنجاڭ خەلق رادىئو ئىستانسىسى ئۇيغۇرچە ئاڭلىتىش بولۇمىنىڭ مۇھەررىرى يۈسۈپجان توختى <<12-مۇقام>>نىڭ 2-قېتىملىق ئۈنگە ئېلىش خىزمىتىگە قاتناشقان ھەم ئۈن لېنتىسىنى ساقلاشقا مەسئۇل بۇلغان.ئۇ ئەينى چاغدىكى ئىشلارنى ئەسلەپ مۇنداق دىدى <<شۇ چاغدا مەن ئۆگىنىش كۇرسىغا كىرگۇزۇلدۇم،كۈندۇزى توپا توشۇيمەن،ئاخشىمى مەسلەمنى تاپشۇرىمەن.خىزمەت گۇرۇپپىسى مىنى <<12-مۇقام>>نىڭ ئۈن لېنتىسىنى تاپشۇرۇشقا قىستايتتى.ئۇلار تېخى تاپشۇرمىسام ئولتۇرۋىتىدىىغانلېقىنى ئېيتقان.پەقەت<<12-مۇقام>>ساقلاپ قىلىش ئۇچۇن ئۆلۈمدىنمۇ قورقمىغانتىم.بىر خىزمەتدىشىم دەسلەپتە ئۈنگە ئالغان <<قۇمۇل مۇقامى>>بىلەن <<12-مۇقام>>نىڭ ئۈن لېنتىسىنى بىللە ساقلانغانىدى، <<12-مۇقام>>ئۈن لېنتىسىنىڭ سىرتىغا ئۇيغۇرچە ،ئۈن لېنتىسىنىڭ سىرتىغا خەنزۇچە يېرىلغانلىقتىن ،خىزمەت گۇرۇپپىسى <<قۇمۇل مۇقامى>> نى <<12-مۇقام>>دەپ كويدۇرۋەتكەن.شۇنىڭ بىلەن  <<12-مۇقام>>نىڭ ئۈن لېنتىسىنى ساقلىنىپ قالغان>> 0*3R=7_},o  
gwRZ%.Cn  
  4-قەدەم:<< 12-مۇقام  >>نى سەھنىگە ئىلىپ چىقىش -$ls(oot  
9sq  
  <<مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى>>دىن كېيىن ،مەركەز،ئاپتونوم رايۇنلۇنىمىزنىڭ ھەر دەرىجىلىك رەھبەرلىرى <<12-مۇقام>>نى قۇتقۇزۇش ،قوغداش ۋە يېڭى بىر باسقۇچقا كوتۇرۇشكە كوڭۇل بۆلگەن .1978-يىلى شىنجاڭ ئوپېرا ئۆمىكى مەخسۇس مۇقام تەتقىقات گۇرۇپپىسى قۇرغان .1982-يىلى ،مەركەز،ئاپتونوم رايۇنلۇنلۇق مەدەنىيەت نازارىتى مەخسۇس مۇقام تەتقىقات ئىشخانىسى قۇرۇپ ،مۇقامنى توپلاش،رەتلەش ۋە تەتقىق قىلىش خىزمىتىنى يەنىمۇ قانات يايدۇرغان.1989-يىلى ئاپتونوم رايونىمىز شىنجاڭ مۇقام سەنئەت ئۆمىكىنى قۇرۇپ ،مۇقامغا تەتقىق قىلىش ،مۇقامنى ۋە تەرەققى قىلدۇرۇشنى قوشۇن ۋە كاپالەتكە ئىگە قىلغان.   iOghb*aW  
H/HMm{4  
  ئىگىلىنىشچە،چەبىيات مۇقامى بېيجىڭدا ئوتكۇزۇلگەن 4-نۆۋەتلىك <<خۇاشيا ئاۋازى>>مۇزىكا كېچىلىكىدە ئالاقىدار مۇتەخەسسىس ،ئالىملارنىڭ يۈكسەك باھاسىغا ئېرىشكەن .شۇنىڭدىن كېيىن ، <<12-مۇقام>>ئەنگلىيە، ياپونىيە، فرانسىيە، روسىيە قاتارلىق نۇرغۇن دۆلەتلەردە ئورۇندالغان .1988-يىلى ئۆكتەبىردە مۇقام ئۆمىكى شىياڭگاڭ ئوتكۇزۇلگەن ئاسىيا سەنئەت بايرىمغا قاتنىشىپ ،مۇقام سەنئىتىنى خەلقئاراغا تۇتۇشقا باشلىغان. +mj y<~\  
z>Y-fN`,  
5-قەدەم:مۇقام ۋارىسلارنى يېنىشتۇرۇش A?P_DA  
FcU SE  
شىنجاڭ سەنئەت ئىنستىتۇتىنىڭ پروافسسۇرى سۇلايمان ئىمىن مۇنداق دىدى:<<ئالدىنقى ئەسىرنىڭ 50- يىللىرىدا غەربى  شىمال سەنئەت ئىنستىتۇتى <<12-مۇقام>>نىڭ پېشقەدەم سەنئەتكارلارنى دەرس ئۇتۇپ بېرىشكە تەكلىپ قىلغانىدى .1960-يىلى     سەنئەت ئىنستىتۇتى قۇرۇلغاندىن كېيىن،خەلق چالغۇللىرغا دەرسىگە  <<12-مۇقام>>نىڭ بىر قىسىم نوتىلىرى كىرگۈزۈلدى .1980-يىلدىن كېيىن بىر تۇركۇم كەسپى سەنئەتچىلەر <<12-مۇقام>>نڭ ئۆگىنىشكە باشلىدى .1996-يىلى شىنجاڭ سەنئەت ئىنستىتۇتى مۇقام تۇلۇق كۇرۇس سىنىپىنى تەسىس قىلدى .2002-يىلى  سەنئەت ئىنستىتۇتى <<12-مۇقام>>نىڭ دىسكىللىرنى نەشىر  قىلىشقا قاتناشتى .ھازىر 3-قارارلىق مەكتەپ پۈتتۈرگەن ئوقۇغۇچىلار شىنجاڭنىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىكى مۇقام ئومەكلىرىگە بېرىپ ،مۇقام ۋارىسلارغا ئايلاندى "<1{9  
dUZ,m9u  
6-قەدەم: <<12-مۇقام>>نى دۇنيا غەيرى ماددى مەدەنىيەت مىراسلىرى قاتارىغا كىرگۈزۇش. sDlO#  
d\8l`Krs[_  
2003-يىلى ئاۋغۇست جۇجىنىڭ <<غەربى رايون ئىستراتېگىيىسى مۇھاكىمە يىغىنىدا ئوقۇغان بىر پارچە ئىلمى ماقالىسى  <<12-مۇقام>>نى دۇنيا غەيرى ماددى مەدەنىيەت مىراسلىرى قاتارىغا كىرگۈزۈشكە ئىلتىماس قىلىش خىزمىتىنىڭ باشلانمىسى بۇلۇپ قالدى.شۇ يىلى دېكابىردا ،مەركەز،شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق مەدەنىيەت نازارىتى ئىلتىماس قىلىش خىزمىتىنى قول تۇتۇپ ئىشلىدى. H*CW1([  
Tyx_/pJT  
2004يىلى 20-ئاۋغۇستتا جۇڭگۇ سەنئەت تەتقىقات ئاكادېمىيىسى ئاپتونوم رايونلۇق مەدەنىيەت نازارىتىگە جۇڭگۇ شىنجاڭ ئۇيغۇر مۇقام سەنئىتىنىڭ دۇنيا غەيرى ماددى مەدەنىيەت مىراسلىرى قاتارىغا كىرگۇزۇلدىغان بىردىنبىر رەسمى نامزات بۇلۇپ تاللانغانلىقى ئۇقتۇردى.17-سېنتەبىر <<12-مۇقام>> نىڭ خەنزۇچە ،ئىنگىلىزچە ئىلتىماس ۋە مەخسۇس فىلىم ،ماتېرىيالى بىكىتىلىپ ،27-سېنتەبىر پەن-مائارىپ ،مەدەنىيەت تەشكىلاتىغا رەسمى سۇنۇلدى،2005 - يىلى 25- نويابر ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئەل ئىچى سەنئىتى -<<12-مۇقام>>دۇنيا غەيرى ماددى مەدەنىيەت مىراسلىرى قاتارىغا كىرگۈزۈلدى . kt:!7  
HG^'I+Yn  
12مۇقام ناملىرىنىڭ مەنىسى ۋە تارىخى SwMcpNo  
C~/a-  
ئۇيغۇر مۇقاملىرىنى ئۇنىڭ تۈپتىن بىر - بىرىگە زادىلا ئوخشىمايدىغان مىلودىيىسى ، مۇزىكىلىق قۇرۇلمىسى ، ئۆزگىچە كۈي شەكلى ، ئاﻫاڭ شىۋىسىنىڭ ئالاﻫىدىلىكى ۋە ئاۋاز تىزىسىدىن قارىغاندا ، ئۇنى چوڭ بەش تۈرگە بۆلۈش مۇۋاپىق : vdwsJPFbc  
بىرىنچى تۈرى : ئۇيغۇر خەلق كىلاسسىك مۇزىكا قامۇسى -- ئون ئىككى مۇقام sXFZWj}\  
ئىككىنچى تۈرى : ئالاﻫىدە تۈسكە ئىگە يەرلىك مۇقام -- قۇمۇل مەشرەپ مۇقامى nBYZ}L q  
ئۈچىنچى تۈرى : ئالاﻫىدە تۈسكە ئىگە يەرلىك مۇقام -- دولان مەشرەپ مۇقامى Zj'9rXhrM1  
تۆتىنچى تۈرى : ئالاﻫىدە تۈسكە ئىگە يەرلىك مۇقام -- تۇرپان مەشرەپ مۇقامى l.M0`Cn-%  
بەشىنچى تۈرى : ئالاﻫىدە تۈسكە ئىگە يەرلىك مۇقام -- كۇچا چوڭ نەغمىلىرى dk^~;m#iN  
تۆۋەندە بىز ئون ئىككى مۇقام بىلەن تونۇشۇپ چىقايلى : 2GG2jky{/  
1 . راك مۇقامى 24 نەغمە wC'Szni  
چوو نەغمىسى 13 ، داستان قىسمى 8 ، مەشرىپى 3 ~&uHbTq  
راك -- بۇ ئۇيغۇر مۇقاملىرىنىڭ بىرىنچىسىنىڭ نامى . ئۇ ئەسلىدە سانسىىكرىتچە سۆز بولۇپ ، ئۇنىڭ مەنىسى "ئاﻫاڭ" ، "كۈي" دېگەندىن ئىبارەت . بۇ سۆز ﻫازىرمۇ سېرىلانكىلىق بۇددىستلارنىڭ تىلىدا "كۈي" ، "ئاﻫاڭ" دېگەن مەنىنى ئىپادىلەيدىكەن .  rPm x  
بۇ ئاتالغۇنىڭ تىلىمىزگە سىڭىپ كىرىشى ۋە ئۇيغۇر كىلاسسىك كۈيلىرىنىڭ نامى بولۇپ قېلىشى ﻫەممىدىن ئاۋۋال قەدىمىي خوتەن (ئۇدۇن) تىلى ۋە بۇددا دىنىنىڭ تەسىرى بىلەن باغلىق بولۇپ ، ۋاقتى مىلادى II ئەسىرلەرگە توغرا كېلىشى مۈمكىن . ئەنە شۇنىڭدىن باشلاپ "راك" سۆزى ﻫازىرقى شىنجاڭدا ياشىغۇچى ﻫەر قايسى خەلقلەرنىڭ تىلىدا ﻫەم "ئاﻫاڭ" ، "كۈي" دېگەن مەنىگە ئىگە بولغانلىقىنى ﻫەم ئۇدۇن ۋە كۈسەن كۈيلىرى ئاساسىدا شەكىللەنگەن ﻫازىرقى مۇقام تىپىدىكى بىرەر كۈينىڭ نامى بولۇپ قالغانلىقىنى پەرەز قىلىش تامامەن مۈمكىن . [V`r^  
چۈنكى ، ئۇيغۇر مۇقاملىرى قايتا رەتلەنگەن ، ئەرەب - پارس تەسىرى بىر قەدەر كۈچلۈك بولغان XVI ئەسىردە ، "راك" دېگەن سانسىكرىتچە سۆزنىڭ ئەينى پېتى بىر مۇقام نامى سۈپىتىدە قوبۇل قىلىنغانلىقى يۇقۇرقى ئەﻫۋالنى ئىسپاتلايدۇ . بۇ ئۇيغۇر مۇقاملىرى شەكىللىنىشنىڭ ئەڭ قەدىمكى تارىخىي دەۋرنى ئىسپاتلاپ كۆرسىتىشنىڭ تىل جەﻫەتتىكى بىر دەلىلى بولالايدۇ . +ZX{>:vo   
2 . چەپبايات مۇقامى 24 نەغمە ~$J2g  
چوڭ نەغمىسى 12 ، داستان قىسمى 8 ، مەشرىپى 3 E?@m?@*/  
چەپبايات -- "چەپبايات" ، " بايات" دېگەن ناملار سانسىكرىتچىمۇ ، پارىسچىمۇ ئەمەس بەلكى قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدۇر . ئۇيغۇرچە سۆز بولغاندىمۇ ، باشقىلار ئۆز ماقالىسىدە بايان قىلغىنىدەك ، قەبىلە ۋە قەبىلە تارماقلىرىنىڭ نامىمۇ ئەمەس . Zwx%7l;C  
"بايات" -- قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا "خۇدا" ، "تەڭرى" دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ . "چەپبايات" ئاتالغۇسى "بايات" بىلەن باغلىق ، بۇ ئەسلىدە "چاپ" -- قۇدرەتلىك ، ئالىي دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدىغان قەدىمكى ئۇيغۇرچە سۆز بىلەن "بايات" دېگەن سۆزنىڭ بىرىكىشىدىن ﻫاسىل بولغان . يەنى "چاپ" + "بايات" = چاپبايات" -- ئۇلۇغ خۇدا دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ . n&!-9:0  
بۇ توغرىلىق ئۇيغۇر تارىخىدىكى بەزى ئىشلار مۇناسىۋەتلىك يەنى ئۇيغۇرلارنىڭ ئېتنىك مەنبەسى بىلەن باغلىق ئىكەن ~ ئەسلى بۇ توغرىلىق تەپسىلىي يېزىپ يوللىغۇم بار ئىدى ، ئەپسۇس ۋاقتىم قىس بولۇپ قالدى . كېيىنچە تولۇقلاپ يوللاش ئۈچۈن تىرىشىمەن . 2&5K.Ui%  
3 . مۇشاۋرەك مۇقامى 31 نەغمە LRF103nw  
چوڭ نەغمىسى 17 ، داستان قىسمى 8 ، مەشرىپى 6 V~ _>U}  
"مۇشاۋىرەك" مۇقامىنىڭ نامى بىرئاز مۇرەككەپ ، بۇنداق نام پارس ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرىنىڭ مۇقاملىرى ، كىلاسسىك كۈيلەرنىڭ نامىدا يوق . بۇمۇ شىنجاڭغا ، ئۇيغۇرلارغا خاس ئىسىمدۇر . "مۇشاۋرەك" سۆزىنى "مۇش + ئاب + راك " دېگەن قىسىملارغا بۆلۈشكە بولىدۇ . بۇ تەركىبلەر ئىچىدىكى "مۇش" سۆزى پارسچىدىكى "نۇش" (ئىچىش) نىڭ ئېغىز تىلىدىكى ئۆزگەرگەن شەكلى بولۇشى ئېﻬتىمالغا ئىنتايىن يېقىن . "رەك" -- "راك" سۆزى بولۇپ يۇقۇرقى سانسىكرىتچە "كۈي " دېگەنلەردىن ئىبارەت . ئەگەر شۇنداق بولسا "مۇشاۋرەك" ئاتالغۇسى "نۇش+ئاب+راك" تەركىبلىرىدىن تەشكىل تاپقان <<شاراپ ئىچىش كۈيى>> دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. !Z6{9sKR=]  
4 . چارىگاﻫ مۇقامى 29 نەغمە @j/&m]6%-D  
چوڭ نەغمىسى 9 ، داستان قىسمى 6 ، مەشرىپى 3 {xB3S_,8  
ئۇيغۇر مۇقاملىرى نامىدىكى "گاﻫ" بىلەن ياسالغان سۆزلەر كىشىنىڭ دىققىتىنى تارتىدۇ . "گاﻫ" سۆزىنىڭ پارسچە سانلار بىلەن بىرىكىپ كەلگىنىگە قاراپ ، بۇ ، مۇقاملارنىڭ رەت - نومۇرىنى بىلدۈرسە كېرەك ~ دېگەن پەرەزلەرمۇ بولغانىكەن . شۇڭا "چارگاﻫ" 4 - ئورۇن مەنىسىنى بىلدۈرۈپ تۆتىنچى رەتكە تىزىلغان ، "پەنجىگاﻫ" 5 - ئورۇن مەنىسىنى بىلدۈرۈپ مۇقاملار ئىچىدە بەشىنچى قىلىپ رەتكە تىزىلغان . لېكىن "سىگاﻫ" مۇقامىغا كەلگەندە بولسا ، بۇ قائىدىگە ئەمەل قىلىنمىغان . "سىگاﻫ" 3 - ئورۇن مەنىسىدە بولۇپ ، مۇقاملار ئىچىدە ئۈچىنچى ئورۇننى بەلگىلىسىمۇ ئەمىلىيەتتە 11 - ئورۇنغا تىزىلغان . b`_Q8 J  
پارسچىدىكى "گاﻫ" سۆزى "ئورۇن ، جاي ، ۋاقىت ، دەرىجە " دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرگەندىن باشقا يەنە مۇزىكىغا خاس بولغان ئاۋاز ئورنى 音调 نىمۇ بىلدۈرىدىكەن . بۇ ﻫەقتە " تەۋارىخىي مۇسقىيۇن" ناملىق ئەسەردە ئازراق توختالغان . :Tq~8!s  
5 . پەنجىگاﻫ مۇقامى 28 نەغمە Y\tui+?J  
چوڭ نەغمىسى 17 ، داستان قىسمى 6 ، مەشرىپى 6  يۇقۇرىدا ئېيتىلغىنىدەك "پەنجىگاﻫ" مۇقامىدىكى "پەنىج -- بەش" دېگەن پارسچە سانلارنىڭ مۇقاملارنىڭ رەت نومۇرىنى بىلدۈرىدىغانلىقىنىدىن بىشارەت بېرىدۇ . يەنى پارسچىدىكى پەنج -- سۆزى بەش دېگەننى بىلدۈرىدىكەن . شۇڭا "پەنجىگاﻫ" مۇقامى مۇقاملار ئىچىدە بەشىنچى ئورۇنغا تىزىلغانىكەن . j|Q-*]V
 
6 . ئۆزﻫال مۇقامى 28 نەغمە ^C%<l(b  
چوڭ نەغمىسى 16 ، داستان قىسمى 6 ، مەشرىپى 6 _XT pU  
"ئۆزﻫال" مۇقام نامى قەدىمكى نام بولۇپ ﻫېسابلىنىدۇ . بۇ مۇقامنىڭ نامىنى ئىككى خىل چۈشىنىش مۈمكىنكەن . بۇ نام مۇقام تېكىستلىرىدە "ئۆزخال" دەپ بېرىلگەن .تەپسىلاتى "تەۋارىخىي مۇسىقىيۇن" دا "ئاوزخال" سۆزىنى "ئۆزﻫال" دەپ تىرانسىكىپىسىيە قىلغان . ﻫازىرقى تەلەپپۇزدىكى "ئۆزﻫال"، "ئۇزﻫال" دەپ ئېيتىلىۋاتىدۇ . ئىككى خىل ئەﻫۋالدا بۇ ئاتالغۇنىڭ ئىپادىلەيدىغان مەنىسىمۇ ئوخشىمايدۇ . لېكىن ئېتمولوگىيە جەﻫەتتە ئۇيغۇرچە "ئۇز" ياكى "ئۆز" سۆزى بىلەن ئەرەب - پارسچىدىكى "خال - ﻫال" سۆزىنىڭ بىرىكىشىدىن ﻫاسىل بولغان . "ئۆز" بولغاندا - "ئۆز ئەﻫۋالى ، شەخسىي ﻫال - مۇڭى " مەنىلىرىنى بىلدۈرسە ، ئىككىنچى ئەﻫۋالدا يەنى "ئۇزﻫال" بولغاندا "گۈزەل ﻫالەتلەر" ، "ئۇزكەيپىياتلار" دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ . mcok/,/  
يەنە بىر تەرەپتىن ، تىلىمىز تارىخىدىن قارىساقمۇ ~ "ﻫال" دېگەن سۆز چىڭگىزخان ﻫەربىي يۈرۈشلىرىدىن كېيىن پەيدا بولغان "چاغىتاي" تىلى بىلەن باغلىق بولمىغان ﻫالدا ، ئونىنچى ، ئونبىرىنچى ئەسىرلەردىلا ، تىلىمىزغا سىڭىپ كىرگەنىكەن . h1(4Ic  
7 . ئەجەم مۇقامى 17 نەغمە u-C)v*#L  
چوڭ نەغمىسى 6 ، داستان قىسمى 8 ، مەشرىپى 3 6aV_@no.C  
" ﻫەرقايسى خەلقلەرنىڭ يۈرۈشلەشكەن مۇقاملىرىنىڭ نامى بەزى مۇزىكا قائىدىلىرى ۋە ئەنئەنىۋى ئادەت بويىچە قويۇلۇپ قالغانلىقىنى ، ئۇلارنىڭ بىر خىل مۇزىكا - كۈيلەرنى ئىپادىلىمەيدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ ."ئەجەم" (پارس ، ئەرەبلەردىن باشقا خەلقلەر) "ئىراق" دېگەن ناملارمۇ يۇقۇرىغا ئوخشاش . جاي ناملىرى ۋە شۇ جايغا بېغىشلانغان ياكى شۇ جايغا ئائىت كىلاسسىك كۈيلەرنىڭ نامى بولۇپ ، كېيىنچە ، ئەنئەنىۋى تىل بويىچە ئۇيغۇر مۇقاملىرىنىڭ نامى سۈپىتىدە ئۆزلىشىپ قالغانلىقى مۇزىكا - كۈي ئەنئەنىسىنىڭ ۋە تىل تەرەققىياتىنىڭ باسقۇچلىرىغا ئۇيغۇن كېلىدۇ 'P}0FktP`  
8 . ئوششاق مۇقامى 23 نەغمە FsryEHz  
چوڭ نەغمىسى 14 ، داستان قىسمى 6 ، مەشرىپى 3 k
#rBB  
"ناۋا"، "ئوششاق" دېگەن ناملار ئەسلىدە XV , XII ئەسىرلەردە ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغۇچى خەلقلەر تىلىدا ئاۋۋال پارس تىلىدا ، كېيىن چاغىتاي تىلىدا مەلۇم لىرىك كىلاسسىك كۈيلەرنىڭ نامى بولغان ؛ چۈنكى ئەينى دەۋردە كىلاسسىك كۈيلەرمۇ "مۇقام" نامى بىلەن ئاتالغان . كېيىنچە ﻫەرقايسى خەلقلەرنىڭ مۇزىكا تەرەققىياتىدا يۈرۈشلەشكەن مۇقاملار بارلىققا كەلگەندە ، بەزى خەلقلەر بۇنى يۈرۈشلەشكەن مۇقام نامى سۈپىتىدە قوبۇل قىلغان ، بەزىلىرى بولسا يۈرۈشلەشكەن مۇقام تەركىبىدىكى مەلۇم كۈي - مۇزىكىنىڭ نامى سۈپىتىدە قوبۇل قىلىنغان . "-J-k=  
9 . بايات مۇقامى 19 نەغمە 6i~WcAs  
چوڭ نەغمىسى 10 ، داستان قىسمى 8 ، مەشرىپى 3 u-5{U-^_  
"بايات" -- قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا "خۇدا ، تەڭرى" دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ . #?9;uy<j.q  
10 . ناۋا مۇقامى 21 نەغمە ?m?::R
H  
چوڭ نەغمىسى 12 ، داستان قىسمى 6 ، مەشرىپى 3 eM?I$ePTN  
"ناۋا"، "ئوششاق" دېگەن ناملار ئەسلىدە XV , XII ئەسىرلەردە ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغۇچى خەلقلەر تىلىدا ئاۋۋال پارس تىلىدا ، كېيىن چاغىتاي تىلىدا مەلۇم لىرىك كىلاسسىك كۈيلەرنىڭ نامى بولغان ؛ چۈنكى ئەينى دەۋردە كىلاسسىك كۈيلەرمۇ "مۇقام" نامى بىلەن ئاتالغان . كېيىنچە ﻫەرقايسى خەلقلەرنىڭ مۇزىكا تەرەققىياتىدا يۈرۈشلەشكەن مۇقاملار بارلىققا كەلگەندە ، بەزى خەلقلەر بۇنى يۈرۈشلەشكەن مۇقام نامى سۈپىتىدە قوبۇل قىلغان ، بەزىلىرى بولسا يۈرۈشلەشكەن مۇقام تەركىبىدىكى مەلۇم كۈي - مۇزىكىنىڭ نامى سۈپىتىدە قوبۇل قىلىنغان . بەزى ماتىرىياللاردا "ناۋا " مۇقامىنى نەۋايى ئىجاد قىلغان دېيىلىدىكەن .بۇنىڭدىكى سەۋەب بۇ مۇقامدا نەۋايىنىڭ شېئىرلىرى بولغانلىقى ئۈچۈن بولۇشىمۇ مۈمكىن يا بولمىسا باشقىچە سەۋەبلىرى بولۇشى مۈمكىن ، بۇنى يەنىلا بىلىدىغانلار ئېيتىپ باقسۇن . I75DUJqy]  
11 . سىگاﻫ مۇقامى 17 نەغمە S2VA{9:m  
چوڭ نەغمىسى 12 ، داستان قىسمى 6 ، مەشرىپى 3 )"aV* "  
سىگاﻫ مۇقامى توغرىلىق يۇقۇرىدا ئازراق توختالغان . DjQFi  
12 . ئىراق مۇقامى 8 نەغمە 7/@TF/V  
چوڭ نەغمىسى 6 ، داستان قىسمى 6 ، مەشرىپى CxOob1@  
62o:,IcoG  
مەنبە:12مۇقام دەستۇرى (ساقلىۋالغانلىرىم) sansiz0903تەرىپىدىن تەستىقلاندى