ئىلى (ئىزدەن)

قەلېمىڭگە بەركەت بەرسۇن ئاكا!!!

    بۇ شىئىر ھەقىقەتەن ياخشى يېزىلىپتۇ. بۇ كۈنلەردە مۇشۇنداق ئەل ۋەتەن، يۇرت، دىيارلىرىمىزنى تەسۋىرلەپ يېزىلغان شىئىرلەرمۇ ئازلاپ كەتتى. N8]DW_bsB  
    مېنىڭ بۈگۈنگىچە كاللامدا بىر سۇئال بار. بۇ (ئىلى) دىگەن ئاتالغۇ ئۇيغۇرچىمۇ ياكى باشقىچىمۇ؟. غۇلجا دېگەنچۇ؟

غۇلجا — شىمالىي شىنجاڭدىكى ھەممىمىزگە تونۇشلۇق بىر شەھەرنىڭ نامى. شۇنداقلا يەنە بۇرۇنقى جېلىليۈزىمۇ ھازىر غۇلجا ناھىيەسى دەپ ئاتىلىدۇ. ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 80-يىللىرىدىن تارتىپ، «غۇلجا» دېگەن يەر نامى توغرىسىدا ھەر خىل قاراشلار ئوتتۇرىغا قويۇلۇپ كەلدى. مەسىلەن، شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى تەرىپىدىن 2001-يىلى 1-ئايدا نەشر قىلىنغان قۇربانجان ئابلىمىت نورۇزى بىلەن پالتاخۇن ئەۋلاخۇن ئاپتورلۇقىدىكى «شىنجاڭ يەر ناملىرىنىڭ ئېتىمولوگىيەسى» (1) دېگەن كىتابنىڭ 121-، 122-بەتلىرىدە ئاپتورلار «غۇلجا» دېگەن يەر نامى «ئەسلىي 12 غول (ئېقىن) نىڭ نامى» دەپ ئوتتۇرىغا قويغان. بۇ قاراشتىن «غۇلجا» دېگەن يەر نامىنىڭ ئەسلىي تەلەپپۇزى «غۇلجا» ئەمەس، بەلكى «غولجا» دېگەن مەنا چىقىدۇ. ئاندىن باشقىلار تەرىپىدىن مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلىنغان تۆۋەندىكىدەك قاراشلار كۆرسىتىپ ئۆتۈلگەن: بىرىنچى، «غۇلجا» دېگەن يەر نامى موڭغۇللارنىڭ 18-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدىكى پائالىيەتلىرى ھەم «ئالتۇن سۈمە» (ئالتۇن قۇببىلىق ئىبادەتخانا) نىڭ موڭغۇلچە ئاتىلىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك، دېگەن قاراش. ئىككىنچى، «غۇلجا» دېگەن يەر نامى «تاغ قوشقىرى» دېگەنلىك بولىدۇ، دېگەن قاراش. ئۈچىنچى، غۇلجا ئەتراپىدا بۆلۈكەي، جىرغىلاڭ، پىلىچى قاتارلىق 12 غول بولغانلىقى ئۈچۈن «غولجاي» دەپ ئاتالغان، كېيىن بۇ نام «غۇلجا» غا ئۆزگەرگەن، دېگەن قاراش. تۆتىنچى، «جىرغىلاڭ غول» ئىلگىرى «غۇلجا»، «پىلىچى» بولسا «بولجا» دەپ ئاتالغان. بۇ ناملار دەريا-غول ئىسىملىرىدىن ئېلىنغان بولۇشى مۇمكىن، دېگەن قاراش.

بۇ يەر نامىنى قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدىكى «ئېقىن» مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان «غول» غا مۇناسىۋەتلىك دېگەن قاراشنى ئويلىنىپ بېقىشقا بولىدۇ. دەرۋەقە، بەزى پاكىتلارمۇ «غۇلجا» دېگەن بۇ يەر نامىنىڭ «ئەسلىي تەلەپپۇزىنىڭ «غولجا» ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاپ تۇرماقتا. «غۇلجا» دېگەن بۇ يەر نامى «غول» بىلەن «جا» دىن ئىبارەت ئىككى سۆزدىن تەركىب تاپقان. مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن 1986-يىلى 1-ئايدا نەشر قىلىنغان غوپۇر غۇلام ئاپتورلۇقىدىكى «ئۇيغۇر شىۋىلىرى سۆزلۈكى» دېگەن كىتابنىڭ 182-بېتىدە «غول» دېگەن سۆزنىڭ بىر قانچە مەنىسى كۆرسىتىلگەن بولۇپ، ئالدى بىلەن ئۇنىڭ «دەريا، ئۆستەڭ، ئېقىن» دېگەن مەنىنى بېرىدىغانلىقى، شۇڭا، خەلق ئىچىدە «ئۇلۇغ-ئۇلۇغ سۇنى كەشتىم، يەنە بارمۇ غول» دېگەندەك قوشاق پارچىلىرى ساقلانغانلىقى ئوتتۇرىغا قويۇلغان. مانا بۇ قوشاق پارچىسىنىڭمۇ ئەجدادلىرىمىزنىڭ «غول» دېگەن سۆزنى دەريا، ئۆستەڭ، ئېقىن دېگەن مەنىدە ئىشلەتكەنلىكىنى ئوچۇق كۆرسىتىپ تۇرىدۇ. شۇنداقلا مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن 1992-يىل 12-ئايدا نەشر قىلىنغان «ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى» دېگەن كىتابنىڭ 3-قىسىم 900-بېتىدىمۇ «غول» دېگەن سۆزنىڭ بىر قانچە مەنىسى بېرىلگەن بولۇپ، شۇ قاتاردا ئۇنىڭ «سۇ يولى» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدىغانلىقى كۆرسىتىلگەن. ئەمدى «غۇلجا» (غولجا) سۆزىدىكى «جا» دېگەن سۆزنىڭ مەنىسى بولسا، مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن 1991-يىلى 11-ئايدا نەشر قىلىنغان «ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى» دېگەن كىتابنىڭ 2-قىسىم 504-بېتىدە «ئورۇن، جاي، ماكان» دەپ ئىزاھلىغان. دېمەك، «غولجا» دىكى «غول»، «جا» دېگەن سۆزلەرنىڭ يۇقىرىقىدەك مەنىسىدىن قارىغاندا، ھازىر «غۇلجا» دەپ تەلەپپۇز قىلىنىۋاتقان بۇ يەر نامىنىڭ ئەسلىي تەلەپپۇزىنىڭ «غولجا» ئىكەنلىكىنى، ئۇنىڭ مەنىسىنىڭ «ئېقىن — سۇ يولى ئورنى» ياكى «ئېقىن — سۇ يولى ماكانى» دېگەنلىك بولىدىغانلىقىنى بىلگىلى بولىدۇ. دېمىسىمۇ، بۇ جايدا يۇقىرىدا كۆرسىتىپ ئۆتۈلگەندەك «جىرغىلاڭ»، «پىلىچى» قاتارلىق 10 دىن ئارتۇق غول-ئېقىننىڭ بارلىقى، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئىلى دەرياسىنىڭمۇ بۇ شەھەرنىڭ جەنۇب تەرىپىدىن ئېقىپ ئۆتىدىغانلىقى قاتارلىق جۇغراپىيەلىك مۇھىتلارمۇ «غۇلجا» (غولجا) دېگەن يەر نامىنىڭ يۇقىرىقىدەك مەنىسىنى قايىل قىلارلىق ھالدا ئىسپاتلاپ بېرىدۇ. شۇڭا، ئەجدادلىرىمىز بۇ جايغا ماكانلاشقاندا، بۇ جاينىڭ ئەينى دەۋردىكى ئەنە شۇنداق جۇغراپىيەلىك ئالاھىدىلىككە ئاساسەن ئۇنىڭغا «غۇلجا» دەپ نام بەرگەن.