12مۇقامنى بىلەمسىز؟ئاڭلاپ باقتىڭىزمۇ؟

dihqan

	مۇقام دېگەن بۇ ئاتالغۇ «ئورۇن»، «دەرىجە»، «دائىرە» دگەن مەنىدە بولۇپ، مۇزىكىدا مۇقام ئاتالغۇسى مەلۇم دائىرىدىن يۈرۈشلەشتۈرۈلگەن، بەلگىلىك دەرىجىدە سېستىمىلاشتۇرۇلغان مۇزىكىلىق ئەسەر دېگەن ئۇقۇمنى بىلدۈرىدۇ. ئاتاقىق خەلق مۇقامچىسى تۇردى ئاخۇن ئاكا (1881-يىل 5- ئايدا تۇغۇلۇپ، 1956-يىلى 9- ئاينىڭ 8- كۈنى ۋاپات بولغان) ئورۇنلىغان 12 مۇقام بىر قەدەر تولۇق بولۇپ، ھەر بىر مۇقامنىڭ مەخسۇس نامى ۋە بىر پۈتۈن مەزمۇنى بار. ھازىر غىچە ساقلىنىپ كېلىۋاتقان مۇقاملارنىڭ نامى ۋە ئۇنىڭ ئاھاڭلىرىنىڭ سانى تۆۋەندىكىچە؛ 1- راك مۇقامى -- 23 ئاھاڭ ، 2- چەببىيات مۇقامى 23 ئاھاڭ ، 3- مۇشەۋرەك مۇقامى 31 ئاھاڭ، 4- چارگاھ مۇقامى 18ئاھاڭ ، 5- پەنجىگاھ مۇقامى 23ئاھاڭ ، 6- ئۆزھال مۇقامى 29 ئاھاڭ ، 7- ئەجەم مۇقامى 17 ئاھاڭ ، 8- ئوشاق مۇقامى 23 ئاھاڭ ، 9- بايات مۇقامى 19 ئاھاڭ . 10- ناۋا مۇقامى 21ئاھاڭ ، 11- سىگاھ مۇقامى 6 ئاھاڭ، 12- ئىراق مۇقامى 8 ئاھاڭ ، ئۇنىڭدىن باشقا 12مۇقامنىڭ تەركىۋىگە ئۆز سېستىمىسى بويىچە كىرگۈزۈلمىگەن، لىكىن 12 مۇقامنىڭ تەركىۋى قىسمى بولغان ئابۇ چەشمە مۇقامىنى(ئابى چەشمە=سۈزۈك سۇ دېگەن مەنىدە) قوشقاندا( ئابۇ چەشمە مۇقامى 20 ئاھاڭ) مۇقام جەمى 268 ئاھاڭ(نەغمە)، 2700مىسرادىن ئارتۇق. ئەگەر مۇقامنى باشتىن-ئاخىر ئۇلاپ چېلىشقا توغرا كەلسە توپ-توغرا 24 سائەت ۋاقىت كىتىدۇ. مۇقاملارنىڭ ناملىرى ھەرخىل تارىخىي ھۆججەتلەردە ۋە مۇزىكانت، شائىرلارنىڭ خاتىرىلىرىدە ھەرخىل ناملار بىلەن ئېيتىلغان بولسىمۇ، ئەمما بىزنىڭ دەۋرىمىزگىچە تۇردى ئاخۇن ئاكا ساقلاپ كەلگەن مۇقاملارنىڭ نامى خەلق ئىچىگە سىڭگەنلىكى ئۈچۈن 12 مۇقامنى ئاشۇ ناملار مەزمۇنى بويىچە چۈشىنىمىز: بۇ ناملارنىڭ مەزمۇنى تۆۋەندىكىچە: (1) راك مۇقامى: «راك» مۇقامىنىڭ ئەسلى نامى «راھابى» مۇقامى بولۇپ، «راھابى» دېگەن سۆز «ئازاتلىق تىلەش» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. ئەسلى تەلەپپۇزى«راك» بولماستىن، بەلكى «راق»، «رەك» ئىدى، دەۋرلەرنىڭ ئۆتۈشى بىلەن تىل تەلەپپۇزىنىڭ ئۆزگىرىشى نەتىجىسىدە «راك» قا ئۆزگەرگەن. بۇ سۆزنىڭ مەنىسى «راۋا ئىزلەش، شىپالىق ئىزلەش» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. موللا ئىسمەتۇللانىڭ «تارىخى مۇسقىيون» دىگەن كىتاۋىغا ئاساسلانغاندا، راك مۇقامىنىڭ مەزمۇنى خەلق ئاممىسىنىڭ تاڭغا، ئازاتلىققابولغان سېغىنىش، ئۈمىدلىنىشىنى ئىپادىلەپ بېرىدۇ. (2) چەبىيات مۇقامى: بۇ مۇقامنىڭ بۇرۇنقى نامى«ھۈسەيىن مۇقامى» بولۇپ، «ھۈسەيىن» دېگەن سۆز «نەپىس»، «گۈزەللىكنى سېغىنىش» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. ھازىرقى ئىسمى « چەبىيات»مۇ يەنىلا «گۈزەللىكنى سېغىنىش»، « گۈزەللىكنى ئەسلەش» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. (3)مۇشاۋىرەك مۇقامى. بۇ مۇقامنىڭ ئەسلى ئىسمى «راست» مۇقامى بولۇپ،بۇ سۆز «راستلىق»، «چىنلىق»، «توغرىلىق» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. كىيىن ئۆزگەرگەن نامى «مۇشاۋىرەك» بولۇپ، بۇ سۆز « مۇڭدۇشۇش»، «مۇڭ ئېيتىشىش»، « چىنلىقنى سۆزلەش» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. (4)چارىگاھ مۇقامى. بۇ مۇقامنىڭ ئەسلى نامى «ھىجاز» بولۇپ، بۇ سۆز ئىككى دەريا ئارلىقىنىڭ مەنزىرىسى دېگەن مەنى بىلدۈرىدۇ. كىيىنكى نامى« چارىگاھ» بولۇپ، بۇ سۆزدىكى «چار» تۆت تەرەپنى، «گاھ» ئورۇن، مەنزىرە دېگەن مەنىنى ئىپادىلەيدۇ، «چرىگاھ» دىگەن سۆز گۈزەل مەنزىرىگە تەلپۈنۈش مەنىسىدە بولۇپ، بۇ مۇقام خەلق ئاممىسىنىڭئاسايىشلىققا، تاڭغا، گۈزەل ھاياتقا بولغان ئۈمىد-تەلپۈنىشىنى مەزمۇن قىلغان. (5)پەنجىگاھ مۇقامى. بۇنىڭ بۇرۇنقى ئىسمى«بوزرۇك» مۇقامى بولۇپ، «بوزرۇك» دېگەن سۆز «ئۇلۇغلۇق»، «يۈكسەكلىك» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. كىيىنكى نامى «پەنجىگاھ» بولۇپ، بۇ سۆزدىكى « پەنج» بەش دېگەن مەنىدە، «گاھ» ئورۇن دىگەن مەنىدە بولۇپ، «پەنجىگاھ» يۈكسەكلىككە، راۋاجلىنىشقا، گۈللىنىشكە ئىنتىلىش مەزمۇنىنى ئىپادىلەيدۇ. (6)ئۆزھال مۇقامى. بۇنىڭ بۇرۇنقى نامى «كۆجەك» مۇقامى بولۇپ، «كۆجەك» دېگەن سۆز كىچىك پىئېللىق دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. كىيىنىكى نامى «ئۆزھال» بولسا «ھال-ئەھۋال»، «ھال-ئوقەت» دېگەن مەنى بىلدۈرىدۇ. بۇ مۇقامنىڭ ئاساسى رىتىمىمۇ خەلق ئاممىسىنىڭ ھال ئېيتىش، دەرت تۆكۈشىنى مەزمۇن قىلغان. (7) ئىراق مۇقامى. «ئىراق» دېگەن سۆز دەريا قىرغىقىنىڭ ئۇرۇلىشى دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدىغان بولۇپ، بۇ خەلق ئاممىسىنىڭ قاينام تاشقىنلىق جەڭگىۋار ئىسيانكار روھىنى، غەزەپ نەپرىتىنى ئىپادىلەيدۇ. (8) ناۋا مۇقامى. «ناۋا» __ جاسارەت، كۈچ - قۇۋۋچەت دېگەن مەنىدە بولۇپ، بۇ مۇقامنىڭ ئاساسى كۈيى __ خەلقنىڭ ئالغا ئىلگىرلەش روھىنى، ئۈمىدۋارلىق كەيپىياتىنى بايان قىلىدۇ. (9) ئوشاق مۇقامى. «ئوشاق» سۆزى « ئاشىقلار»، « پىدائىلار» دېگەن مەنىدە بولۇپ، بۇ خەلقنىڭ پاك مۇھەببەتلىك، جان پىدالىق، ھەمدەملىك روھىنى بايان قىلىدۇ. خەل ئىچىدە بۇ مۇقام « ئاشىقلار ساداسى» دەپ تەرىپلەنگەن. (10)بايات مۇقامى. بۇ مۇقامنىڭ بۇرۇنقى نامى « ساباھان» بولۇپ، بۇ سۆز ئەسلەش دېگەن مەنىدە.ھازىرقى نامى «بايات» بولۇپ، بۇ سۆز ئەسلى « بايادى» ئىدى. « بايادى» ئۆتكەن كۈننى ياد ئىتىش، يورۇقلۇقنى ئىزدەش دېگەن مەنىدە. (11) ئەجەم مۇقامى. ئەجەم دېگەن سۆز ئەرەب مىللىتىنىڭ غەيرى ئەرەب مىللەتلىرىگە (ئەرەب ئەمەس مىللەتلەرگە) بەرگەن نامى بولۇپ، ئەينى دەۋردە ئۇيغۇرلار ئۆزىنىڭ ناخشا مۇزىكىلىرىنى ئېزىزلەش مەقسىتىدە، ئەرەبلەرنىڭ ئۆزلىرىنى ئاتىغان بۇ سۆزىنى ئۆز ناخشا مۇزىكىلىرىنىڭ بىر نامى سۈپىتىدە قوللانغان. (12) سىگاھ مۇقامى. بۇ مۇقامنىڭ بۇرۇنقى نامى «پەسىللىك» مۇقامى بولۇپ، بۇ سۆز ئارسىلاننى ھەيران قالدۇرۇش دېگەن مەنى بىلدۈرىدۇ. «سىگاھ» سۆزىنىڭ ئەسلى تەلەپپۇزى «شىگاھ» بولۇپ، بۇ « غەپلەتتىن ئويغۇنۇش»، «غەيرەتلىنىش» دېگەن مەنى بىلدۈرىدۇ. بۇ مۇقامنىڭ ئاساسى روھىمۇ قەھرىمانلىقنى، ئويغۇنۇشنى، غەيرەت جاسارەتنى ئىپادىلەيدۇ. يۇقارقىلاردىن بىز شۇنى ھېس قىلىمىزكى، بىزنىڭ مۇقاملىرىمىز نوقۇل كۆڭۈل ئېچىش تىپىدىكى ئاھاڭ ناخشا بولۇپ قالماستىن، بەلكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئازاتلىققا، ھۆرلۈككە، راۋاجلىنىشقا، ئىنتىلىش؛ پاكلىق، گۈزەللىكنى قەدىرلەش؛ غەزەپ نەپرەت، دەرت-ھەسرەتلىرىنى ئىپادىلەش؛ قەھرىمانلىق، مەردانىلىقنى ئېزىزلەش؛ ئۆزلىكنى قەدىرلەش قاتارلىق ناھايىتى چوڭقۇر ۋە ئەتراپلىق مول مەزمۇنلارنى ئىپادىلىگۈچى بۈيۈك قامستۇر. 1-راك مۇقامى 2-چەببىيات مۇقامى 3- مۇشەۋرەك مۇقامى 4- چارگاھ مۇقامى 5- پەنجىگاھ مۇقامى 6- ئۆزھال مۇقامى 7- ئەجەم مۇقامى 8- ئوشاق مۇقامى 9- بايات مۇقامى 10- ناۋا مۇقامى 11- سىگاھ مۇقامى 12- ئىراق مۇقامى مۇشەۋرەك مۇقامنى تاپالمىدىم.بىلىدىغان تورداشلار يوللاپ تۇلۇقلاپ قويساڭلار.

80halta

	دادام ئۈن پىلاستىنكىسىنى قويماي يېغىۋالاتتى، ھەم كۈندە دېگۈدەك قويۇپ تېڭشايتتى. ئۇ ۋاقىتلاردا مۇقام ئاڭلاش ماڭا بەك تېتىمايتتى. مانا ئەمدى مۇقام ئاڭلايدىغان بولۇپ قالدىم.

punisher

	بۇ ھەقىقەتەن يوقىلىپ كەتسە بولمايدىغان مىراس!

zakira

	ھەقىقەتەن ياخشى تېما يوللاپسىز ، مەن يەكەنگە بېرىپ < ئاماننىسساخان مەقبەرىسى>  دە چىرىيلىق سېلىنغان ئۆي ئىچىگە كىردىم ، ئون ئىككى دېرىزە قويۇلغان بولۇپ ھەر بىر دېرىزە ئۈستىگە بىردىن مۇقامنىڭ ئىسمىنى يېزىپتۇ . سىزنىڭ بۇ مۇقاملارنى يوللىغىنىڭىزدىن بەك خۇرسەن بولدۇم .      نادىر تېما قىلىپ باھالاڭلار !

tograk001

	بۇ بەك ياخشى تىما بوپتۇ.   مەنمۇ  ئون ئككى مۇقامنى بەك ياقتۇرۇپ ئاڭلايمەن. ھەر قېتىم مۇقام ئاڭلىسام ھاياجاندا مەنمۇ بىرگە توۋلاپ كېتىمەن.   ئۇيغۇرئون ئىككى مۇقامى-ئەمگەكچان-ئىجادچان ئۇيغۇر خەلقىنىڭ  ئەقىل -پاراسىتىنىڭ جەۋھىرى، ئەجدادلىرىمىزئۆزىنىڭ خۇشاللىقى ،غەزەپ -نەپرىتىنى مۇ شۇ مۇقام ئارقىلىق ئىپادىلەپ كەلگەن. ئون ئىككى مۇقام يارقىن مۇزىكا ئاھاڭى بىلەن گۈزەل تىل تىكىسىتى بىر گەۋدىگە مۇجەسسەم بولغان، كىلاسسىك يازما ئەدەبىيات بىلەن خەلىق ئەل ئىچى ئەدەبىياتىنىڭ ئورگانىك بىرىكىشىدىن  ھاسىل بولغان بىر نادىر مەدەنىيەت بىناسى؛ ئۇيغۇر خەلقىنڭ تۈگىمەس-پۈتمەس مەنىۋىيەت خەزىنىسى، مىللەتنى رىقابەت دېڭىزىدا دولقۇن يېرىپ  ئالغا ئىلگىرىلەشكە ئۈندەيدىغان مىللىي مارشى ۋە ھايات ناخشىسىدۇر.  مۇقامنى ئاڭلاش،مۇقام تىكىستلىرىنى ئوقۇش، تىكىسىتلەرنىڭ مەزمۇنىغا چۈكۈش،ئوبدان مۇلاھىزە قىلىش ھەممىمىزنىڭ ئورتاق بۇرچى. ئون ئىككى مۇقام كىلاسسىك شائىرلىرىمىزنىڭ شىئېرلىرى ۋە خەلىق قوشاقلىرىدىن تۈزۈلگەن. ئون ئىككى مۇقامنى بىلمىسەكمۇ  مۇقامنى كۆرۈپ تۇرغىنىمىز ياخشى .  ئەجدادلىرىمىزدىن قالغان مىراسلار بىزگە كەلگەندە يوق بۇلۇپ كەتمىسۇن . بىزدىن كىيىنكىلەرمۇ  بۇ مۇقاملارنى بىلسۇن. ئۇلارمۇ ئەجدادلىرىمىزدىن پەخىرلەنسۇن.   تىما ئېگىسىگە رەھمەت  مەنمۇ بىلگەنلىرىمنى يوللاپ قوياي.                         ئون ئىككى مۇقام تىكىسىتلىرى ھەققىدە سانلىق مەلۇمات (1) راك مۇقامى  تىكىستلىرى چوڭ نەغمە236 مىسىرا،بەش داستان94 مىسىرا ۋە ئىككى مەشرەب 38 مىسىرابۇلۇپ جەمىئىي 368 مىسىرا شىئېردىن تەركىب تاپقاندۇر. (2) چەببەيات مۇقامى تىكىسىتلىرى چوڭ نەغمە178 مىسىرا.تۆت داستان74 مىسىرا ۋە ئىككى مەشرەب50 مىسىرا بۇلۇپ 302 مىسىرا شىئېردىن تەركىب تاپقاندۇر. (3)سەگاھ مۇقامى تىكىسىتلىرى چوڭ نەغمە158 مىسىرا.ئۈچ داستان64 مىسىرا ۋە ئىككى مەشرەب42 مىسىرا بۇلۇپ 264 مىسىرا شىئېردىن تەركىب تاپقاندۇر.       ئاپلا ئىشىم چىقىپ قالدى .. قالغىنىنى ئەتىگىچە يوللاي..

azgan

	ياخشى تېمىلار كۆپىيىپ كىتىپتىغۇ ، مۇنبىرىمىزدە.

pariay

	توۋا ، بەكمۇ ياخشى تىما يوللاپسىز ! يېقىندىن بىرى <تەلەي يۇلتۇزى>پىروگراممىسىدا ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقامنى تەشۋىق قىلغان ئاساسىدا ئېلىپ بېرىلىۋېتىپتىكەن ،مەنمۇ ئۆزۈمچىلا ئۆيۈمدە ئولتۇرۇپ بەزى مۇقامنىڭ ئىسمىنى ئالماشتۇرۇپ سالغانتىم ،ئەمدى بىلىۋالغۇدەكمەن ؟

dilmuratjan

	مىنىڭچە بىزنىڭ مۇشۇ كۇنگە قېلشىمىزغا تىنىچ دەۋىردە ئات مىنىش ، ئوق ئىتىشنى ئۇنتۇپ نەغمە ناۋاغا بەك بىرىلىپ كەتكىنىمىزدىن بولغان دەپ ئويلايمەن .  شۇڭا ئون ئىككى مۇقامنى پەقەتلا ياختۇرمايمەن ! سەنئەت جەھەتتىنمۇ قىلچىلىك ئىستىتىك زوق ئالىدىغان يىرىنى بايقىمىدىم  !  بۇ مىنىڭ پەقەت شەخسى كۇز قارىشىم قارشى ئىنكاس يازغۇچىلانىڭ ھاياجانلانماي ئەدەپ بىلەن  قارشى ئىنكاس يېزىشىنى ئۇمۇت قىلىمەن !

atikam1

	مەنمۇ 12 مۇقامنى رېتى بىلەن ساناشنى بىلمەيتىم ،،،بەك ياخشى تېما يوللاپسىز ،،ئەمدە رېتى بىلەن سانالايدىغان بولدۇم

gulen

	مۇقاملارنىڭ مەنىسى خاتا بولۇپ قاپتۇ. مەن بۇلارنى بۇرۇن بىر قانچە توربەتتە توغرىلاپ قويغان، يەنە خاتاسى يامراپ كېتىۋاتىدۇ. خۇددى مەن ئۇيغۇر يەر ناملىرىنى توغرىلاپ قويسام يەنە خاتاسى ھەممە يەردە يامراپ كەتكەندەك. ئىزىدىنىش ئېچىلماس بولۇپ قاپتۇ، بولمىسا شۇ يەرگە توغرىلاپ قويغانتىم.