قەدىمىي تۆت جامە ، ئىككى مازار ( يەكەن )

xerhan

ئەسسالام ئەلەيكۇم ، ئەلكۇيىدىكى قېرىنداشلار ، مەن بەش ئەسىرلەر ئالدىدىكى بۈيۈك ئۇيغۇر خانىدانلىقى يەنى سەئىدىيە خانىدانلىقى ھۆكۈم سۈرگەن ئەزىزانە يۇرت يەكەن شەھەر ئىچىدىكى ئاپتۇنۇم رايۇن دەرىجىلىك قوغدىلىش دائىرىسىگە كىرگۈزۈلگەن بىرقانچە قەدىمىي ، تىپىك بولغان ئۇيغۇر مەسچىدلىرى ۋە شۇنىڭغا يانداش بىر قانچە ۋەكىل خارەكتىرلىك مازار ، قەبرىگاھ لارنى رەسىمگە تارىتقان ئىدىم ، شۇنىڭ ئاساسلىق رەسىملىرى ۋە قوشۇنچە چۈشەندۈرۈشلەرنى ھوزۇرۇڭلارغا ئېلىپ كەلدىم .

بۇ تىمىنى يوللاشتىكى مەقسەت :
1 - يىراق يىقىندىكى ئەمەلىي كۆرۈش ئىنكانىيتى بولمىغان كەڭ تورداشلارنى ئۆز مەدەنىيەت - يادىكارلىقلىرىمىزدىن ھوزۇرلاندۇرۇش  .
2 - مۇشۇ ئارقىلىق ئەجداتلىرىمىزدىن مىراس قالغان مۇشۇنداق قىممەتلىك تارىخى ماتىريال ، يادىكارلىقلارنى ئاسراش ۋە كۆڭۈل بۆلۈشكە چاقىرىقى قىلىش .

ئازنى مەسچىد ( ئاپتۇنۇم رايۇن دەرىجىلىك قوغدىلىدىغان مەدەنىيەت يادىكارلىك ئورنى )

بۇنى يەكەن ناھىيەسىدىكى جۈملىدىن پۈتكۈل شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايۇنىدىكى ئەينەن ساقلىنىپ قالغان ئەڭ قەدىمى مەسچىدلەرنىڭ بىرى دىسەكمۇ بولىدۇ ، يەكەن ئازنا مەسچىد شەرقى چاغاتاي خانلىقى (موغۇلىستان خانلىقى دەپمۇ ئاتىلىدۇ)ئەمىرلىرىدىن مەھەممەت ھەيدەر مىرزا (مىرزا مۇھەممەت ھەيدەر كۆرەگاننىڭ ئاتىسى)زامانىسىدا يەنى مىلادىيە 1466-يىلى يەكەن كونا شەھەر تەۋەسىدىكى چاھارسۇ دىگەن يەرگە ياسالغان ،بەزىلەر بۇ مەسچىدنى ئۇنىڭ جىيەنى مىرزا ئابابەكرى  ياساتقان دەيدۇ.ئەمەليەتتە مىرزا ئابابەكرىنىڭ تاغىسى مەھەممەد ھەيدەر مىرزا مىلادىيە 1463-يىلىدىن 1480-يىلىغىچە يەكەننى ۋە قەشقەرنى سۇيۇرغاللىق زىمىن سۈپىتىدە باشۇرۋاتقان مەزگىلدە ئوتتۇرا ئاسىيا بويچە داڭلىق بۇ مەسچىدنى يەرلىك مۇسۇلمانلارنىڭ مايىللىقىنى قولغا كەلتۈرۈپ،ئۆز ھۆكۈمرانلىقنى مۇستەھكەملەش مەقسىتىدە ياساتقان.
مەسچىد ياغاچ ئىشلەتمەي خىش ۋە لاينى ماتىرىيال قىلىپ ،52 گۈمبەزلىك قىلىپ ياسالغان بولۇپ ،كىچىك گۈمبەزلەرنىڭ ئىگىزلىكى 5.5مىتىر ،دىئامىتىرى 2.6مىتىر ،مەسچىدنىڭ شىمال تەرەپ ئوتتۇرا ھۇجرىسىغا ياسالغان گۈمبەزنىڭ ئىگىزلىكى 15مىتىر،دىئامىتىرى 7.9مىتىر كىلىدۇ.مەسچىد نوقۇل مەسچىد سۈپىتىدىلا ئەمەس،يەنە تالىپلار ئىلىم تەھسىل قىلىدىغان مەدرىسە قىلىپ ئىشلىتىشكىمۇ بولىدىغان قىلىپ لاھىلەنگەن،ھەم كىيىنكى زامانلاردا ،ئاپاق غوجا مازىرىنىڭ ياسىلىشى ئۈچۈن ئۆرنەك بولغان.
بۇندىن باشقا مەسچىد ئالدىدىكى مۇنار تۇۋى دىگەن يەرگە بىر مۇنار سىلىنغان بولۇپ ،پىشقەدەم موللا،ئالىملارنىڭ مەلۇماتلىرىدا <<بۇ مۇنار چىقىپ قارىسا ،يەكەن دەرياسى كۆرۈنەتتى،مۇنارغا چىقىپ چۈشكۈچىلەر،مۇنار ئۈستىدە قونۇپ قالاتتى >>دىيىلگەن.كىشىلەر ئاغزىدىمۇ مۇناسىۋەتلىك رىۋايەتلەر ساقلىنىپ قالغان.ئەپسۇس بۇ مۇنار كىيىنكى زامانلاردا ۋەيرەن قىلىۋىتىلگەن.
ئومومەن ئازنا مەسچىد ئۆزىنىڭ قەدىمىلىكى ۋە قۇرۇلمىسىنىڭ ئۆزگىچىلىكى ،خاس يەرلىك ئالاھىدىلىكى بىلەن مەشھۇر،تولىمۇ قىممەتلىك ئىمارەت بولۇپ،ئۇيغۇر خەلقىنىڭ قەدىمى ئەنئەنىۋى بىناكارلىق سەنئىتىنى تەتقىق قىلىشتا ناھايتى مۇھىم ئەھمىيەتلىك تارىخى مىراس.بىرلا ۋاقىتتا 5000كىشى ناماز ئوقۇيالايدىغان بۇ مەسچىدنىڭ سەئىدىيە سۇلتانلىقى قۇرۇلغان ۋاقىتتا بىر قىتىم رىمۇنت قىلىنغانلىقىدىن باشقا ھازىرغىچە رىمۇنت قىلىنغانلىقى توغرىلۇق مەلۇمات يوق بولۇپ،550يىلغا يىقىن ۋاقىتتىن بۇيان يەنىلا ئەسلى ھالىتىنى ساقلاپ كەلمەكتە.
1990-يىلى بۇ مەسچىد <<ئاپتونۇم رايۇن دەرجىلىك نوقتىلىق قوغدىلىدىغان مەدەنيەت يادىكارلىق ئورنى >>دەپ ئىلان قىلىنغان.
بۇ مەسچىد يەكەن كونا شەھەر رايۇنى چاسا باشلانغۇچ مەكتەپ ئۇدۇلىغا جايلاشقان بولۇپ ، تۆۋەندىكىسى مەسچىدنىڭ سىرتى ۋە ئىچىنىڭ ئوخشاش بولمىغان كۆرۈنۈشلىرى .

بۇ مەسچىدنىڭ ئالدى تەرەپ كىرىش ئىشىكى

بۇ مەسچىتنىڭ ئالدى تەرەپ كىرىش ئىشىكىگە يانداش ، سول تەرىپىدىكى ھاجەتخانا ( مۇھىتى ياخشى بولمىغانلىقتىن ئەتراپنىڭ ھاۋاسىنى بۇلغىغاندىن باشقا تاملارنى زەيلىتۋەتكەن ) .


بۇ مەسچىدنىڭ سول تەرىتىپىدىكى تار كوچا ۋە ئاممىۋى ھاجەتخانە بىلەن مەسچىد قورۇ تېمىنىڭ بىر قىسمى .

بۇ مەسچىدنىڭ سول تەرىپىدىكى تار كوچا ۋە مەسچىد قورۇ تىېمىنىڭ ئاياغ قىسمى ( زەيلەپ ، بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىغان بولۇپ تام ئۈستىگە ئەخلەتلەر تۆۈپ قويۇلغان ) .

بۇ مەسچىدنىڭ ئالدى تەرەپ كىرىش ئىشىكىنىڭ ئوڭ تەرىپىدىكى مەسچىد قورۇ تېمىغا چاپلاپ سېلىنغان دۇكانلار بولۇپ ئىشلىتىلمىگىنىگە خىلى يىللار بولغاندەك قىلىدۇ .

بۇ چاسا يولى تەرەپتىن مەسچىدنىڭ كۆرىنىشى ، بۇ تەرىپىگىمۇ دۇكانلار چاپلاپ سېلىنغان .

بۇمۇ چاسا يولى تەرەپتىن يىقىنلىتىپ تارتىلغان كۆرىنىش .

مەسچىد ئالدى ھويلىسىغا سېلىپ قويۇلغان بىر قانچە پارچە كىگىز ، مۇسۇلمان قېرىنداشلارنىڭ ناماز ئۆتىشى ئۈچۈن ھازىرلانغان ئىكەن .

مەسچىدنىڭ ئىچكى ھويلىسىغا كىرىش ئىشىكى ئىتىۋىتىلگەن بولۇپ ، ئىشىككە ‹ قورۇ تىمى خەتەرلىك بولغانلىقى ئۈچۈن كىرىش چەكلەندى › دىگەندەك خەتلەر چاپلانغان .

بۇ مەسچىد ئىچكى ھويلا دەرۋازىسىنىڭ سول تەرىپىدىكى قورۇ تىمى ، يامغۇر ۋە باشقا سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن زەيلەپ ئۆرۈلۈپ چۈشكەن يېرى .

بۇ  مەسجىد ئىچكى قورۇ دەرۋازىسى يوچۇقىدىن ئىچكى تارتىلغان ئىچكى قورۇنىڭ كۆرىنىشى ، ئەسكى - تۈسكى ، تاشلاندۇق نەرسىلەر بىلەن تولغان بولۇپ ھاشارەت ، جانىۋارلارنىڭ ئۇۋىلىشىغا شارائىت يارىتىپ بىرىلگەندەك قىلاتتى .

بۇمۇ مەسجىد ئىچكى قورۇسىنىڭ دەرۋازىسى يوچۇقىدىن تارتىلغان ئىچكى قورۇنىڭ كۆرىنىشى ، بۇ قالايمىقان تاشلانغان نەرسىلەر ۋە مەينەتچىلىكنى كۆرۈپ ئاپتۇنۇم رايۇن دەرىجىلىك نوقتىلىق قوغدىلىشنىڭ ئەسلى بۇنداق بولمايدىلىقىنى ئويلاپ يەتتىم .

بۇ مەسچىدنىڭ ئۆگزىسى ، يەنى مەشھۇر بولغان 52 گۈمبەزنىڭ بىر قىسمى ( يامغۇر يېغىۋاتقان ۋاقىت بولغاچقا ، ئۆگزە ئۈستىگە چىقىپ ئومومىي كۆرىنىشىنى تارتىش مومكىن بولماي قالدى ) .

بۇمۇ مەسجىدنىڭ ئۆگزىسى ، شۇ ۋاقىتلاردىكى ئەجداتلىرىمىزنىڭ ئەقىل - پاراسەتلىك ، ھۈنەرگە مايىل ئىكەنلىكنىڭ مۇئەييەن ئىپادىسى .

بۇ مەسچىد ئۆگزىسىنىڭ مەلۇم بىر يېرى ، قارىغاندا يەرلىك ئاھالىلەر ئەخلەت تۆكۈپ قويغاندەك قىلاتتى .

يۇقارقى رەسىملەر ئۆۈم تارىتقان رەسىملەرنىڭ بىر قىسمى بولۇپ ، ئاپتۇنۇم رايۇن دەرىجىلىك نوقتىلىق قوغدىلىدىغان بۇ ئورۇننىڭ مۇھىتى ناچارلىشىپ ، تام - تورۇسلىرى بۇزغۇنچىلىققا ئۇچراپ  نەچچە يىلغا قالماي يوقىلىپ كىتىدىغاندەك قىلىدۇ .

مەنبە : ئۆزۈم             داۋامى بار ، سىناق تەرىقىسىدە يوللاندى :

xerhan

رەسىملەر ئېچىلماپتىغۇ ، باشقۇرغۇچى قاراپ باقسىڭىز بوپتىكەن . يەنە نۇرغۇن رەسىملەر بار ئىدى يوللايدىغان ، نىمىشقد ئېچىلمىغاندۇ .

xerhan

يەكەن جامەسى
شىنجاڭدىكى داڭلىق مەسچىدلەردىن بىرى بولۇپ ،ئورنى يەكەن كونا شەھەر مەركىزىدە ،كۆلىمى بىر قەدەر چوڭ ،بىناكارلىق سەنئىتى ئالاھىدە بولغان قەدىمى مەسچىد.بۇ مەسچىد سەئىدىيە سۇلتانلىقىنىڭ ئاخرىقى مەزگىللىرىدە ئابدۇللاخان تەختتىكى ۋاقىتتا ياسالغان.1734-يلى چوڭ رىمۇنت قىلىنغان.1870-يىلى ئىككىنجى قىتىم كىڭەيتىلگەندىن كىيىن يەنە بىر نەچچە قىتىم رىمۇنت قىلىنغان،جامە مەسچىدى ياغاچ سالاسۇن ۋە قىزىل خىشتىن قوپۇرۇلغان تام بىلەن ئىچكىرى-تاشقىرى ئىككى قىسىمغا بۆلىنىدۇ،ئالدىنقى قىسىمى مەدرىسە ،كىيىنكى قىسمى مەسچىد،ئىككى تەرىپىدە مىۋىلىك باغ ۋە ۋەخپە يەر بولۇپ ،ئومومى يەر كۆلىمى 20مىڭ كىۋادىرات مىتىردىن كۆپرەك،دەرۋازا راۋىقىنىڭ ئۈستىدە ئۆزئارا سىمىتىرىك قىلىپ سىلىنغان
ئىككى مۇنار قەد كۆتۈرۈپ تۇرىدۇ.دەرۋازا ئۈستىدە ئىگىز ،ئۇچلۇق قۇببە بولۇپ قۇببىنىڭ ئىككى يىنىدا بىر قاتار تەكچىلەر ،ئۇنىڭ ئۈستىدە گەج بىلەن نەقىش چىقىرىلغان رۇجەكلەر بار،تورۇسلىرى كاتەكچىلەر بىلەن بىزەلگەن،مەدرىسە قاتار سىلىنغان 40نەچچە ھۇجرىدىن ئىبارەت بولۇپ،ئوتتۇرسىدا چۆرىسىگە دەرەخ تىكىلگەن كۆلچەك بار،مەسچىد نامازخانىسى ئىچكىرى تاشقىرى ئىككى قىسىمغا بۆلىنىدۇ،ياغاچ قۇرۇلمىلىق بولۇپ ،تورىسى لىم ياغاچلار قويۇپ يىپىلغان،ئىچكى نامازخانا تۈۋرۈكلۈك بولۇپ،غەربى قىسمىدا مىھرابسىمان تەكچىلەر بار.ئىشىك رامكىلىرى ھەر خىل نەقىشلەر بىەن نەقىشلەنگەن،ئۈسىتىگە خىلمۇ خىل كاتەكچىلەر چىقىرىلغان روجەكلەر چىقىرىلغان ،تاشقى نامازخانا كەڭ ،ئازادە دەھلىزدىن ئىبارەت ،دەھلىز ئالدىغا قاتار بىر قاتار نەقىشلىك تۈۋرۈكلەر ئورنىتىلغان،ھەربىر تۈۋرۈكنىڭ شەكلى ۋە نەقىشى ئوخشىمايدىغان بولۇپ ،ھەر بىرسىنىڭ ئۆزگىچىلىكى بار،پۈتكۈل مەسچىد تورۇس قۇرۇلمىسى بەك مۇرەككەپ بولۇپ ،نەپىس ۋە گۈزەللىكى ئالاھىدە كۆزگە كۆرۈنەرلىك ،تورۇسنى 136تال تۈۋرۈك كۆتۈرۈپ تۇرىدۇ،ئىچكىرىدىكى بەش ھۇجرا ،ئالدى كەڭلىكى 18ھۇجرا بار بولۇپ،جەمئى 90ھۇجرا بار،26ھۇجرىنىڭ تورۇسى لىم ياغاچلار زىچ قويۇلۇپ يىپىلغان.28ھۇجرىنىڭ تورۇسى كاتەكچىلەر بىلەن نەقىشلەنگەن،بۇنىڭ ئىچىدە 20نەچچە ھۇجرىنىڭ تورۇسى ۋاسا جۈپ قىلىنغان ،تورۇسلار گەج بىلەن ئاقارتىلىپ ،ھەرخىل نەقىش ۋە رەڭلىك رەسىم بىلەن بىزەلگەن .رەڭلىكى بىزەش سەنئىتى ئۇيغۇر بىناكارلىق سەنئىتىنىڭ زور مۇۋەپىقيەتلىرىنى ئەكىس ئەتتۈردىغان بىر ۇھىم نامايەندە .يەكەن جامەسى 1990-يىلى ئاپتونۇم رايۇن دەرجىلىك قوغدىلىدىغان مەدەنيەت يادىكارىقى قىلىپ بىكىتىلگەن.
مانا بۇ جايلاردا بىزنىڭ دىنىمىز گۈللىنىپ خەلقىمىز ئۈچۈن بەخت ،سائادەتلەرنى بەخش ئەتكەن.
ئۇ يەرلەر خەلقىمىزنىڭ 600يىلدىن ئارتۇق تارىخنى جانلىق ئەكىس ئەتتۈرۈپ بىرەلەيدۇ.
قىرىنداشلارنىڭ كىلىپ ،كۆرۈپ مەدەنيىتىمىزنى تىخىمۇ تونۇپ يىتىشىنى ،چۈشەنچىسىنى تىخىمۇ  چوڭقۇرلاشتۇرىشىنى،مىللى روھقا ئىگە بولۇشىنى ئۈمىد قىلىمەن .

xerhan

ئالتۇن جامە ، خانلىق قەبرىستانلىق ، چىلتەنلىرىم مازىرى ، بەيسى ھىكىم مازىرى ( ئۈچ قەبرىگاھ بىر يەرگە جايلاشقان بولغاچقا بىراقلا ئېلىندى ) .
مەزكۇر جامە ۋە ئۇنىڭغا يانداش بولغان قەبرىستانلىق ، قەبرىگاھلارنىڭ چۈشەندۈرىلىشى تىما تەستىقتىن ئۆتۈپ قالسا ئاندىن تولۇقلانغان ئاساستا يېزىلىدۇ .

xerhan

ھەزرىتىپىر جامە
ھەزرىتىپىر جامە ۋە ئۇنىڭغا يانداش  غوجا مۇھەممەت شىرىپ مازىرى شۇنداقلا ئىمىن غوجا ، يۇنۇس ۋاڭ قاتارلىقلارنىڭ مەقبەرىسى .
























رەسىم ۋە تىمىغا مۇناسىۋەتلىك تولۇقلىما مەزمۇنلارنى تىما تەستىقتىن ئۆتكەندىن كىيىن ئومومىيۈزلۈك تولۇقلايمەن .

ilhami

رەھمەت

iminov ھەقىي سالاھىيەتلىك ئەزا

تولىمۇ ئەنئەنىۋى ۋە تارىخىي ئەھمىيەتكە ئىگە ماتېرىيالكەن.سىزگە كۆپ رەھمەت

bulak007

رەخمەت دۇستۇم ناھايىتى ياخشى قىپسىز

armidun126 ھەقىي سالاھىيەتلىك ئەزا

مەسچىتلىرىمىز بەكلا كونىراپ كېتىپتۇ...   بولسا ئەسلى قىياپىتىنى ساقلاپ قالغان ئاساسستا رىمىنۇت قىلىپ قويسا بوپتىكەن....   
مازارلارىمىزغا قارىساق شۇنداق ھەيۋەت تۇرۇپتۇ... مانا بۇ بىزنىڭ شۇ تارىخى دەۋىردىكى خاتا ئىتىقادىمىزنىڭ بىر تەرپى.....

royharry

ھەي ،بەزى يەرلەرنى ئاسراش تولىمۇ مۇھىم ئىدى!بىراق ھازىر قەدرىگە يەتمەي تاشلىنىپ قاپتۇ!يەكەندىكى جامەلەرمۇ بەك تاشلىنىپ قاپتۇ مۇۋاپىق رىمونت قىلىشقا مۇھتاجكەن!