`ئىلى ۋىلايىتى تارىخى

abbasuf

ئېلى ۋىلايىتى تارىخى

نەزەر غوجا ئابدۇسېمەتۇف  ( ئۇيغۇر بالىسى )

                                                        

     سۆز بېشى

      بىز ئۇيغۇر بالىلىرى ، خۇسۇسەن تارانچى تۈركلىرى ئاتا - بوۋىلىرىمىزنىڭ بۇرۇنقى ۋە كېيىنكى تارىخلىرىنى ، ئەل كېزەر مىللىي ئەرلىرىمىزنىڭ تەرجىمىھاللىرىنى ، قىسقىسى ، مىللىي تارىخىنى ئوبدان بىلمىگەنلىگمىزدىن ئاغىنە - ئۆڭگە ، ئەل - ياغى ، يىراق -يېقىن __ بۇلارنىڭ ھېچ قايسىسىنى ئاڭقىرىپ ئاجرىتالمايمىز .
      مانا شۇ سانالغان ئىشلارنى بىلىپ ئاڭقىرىش لازىم دېسەك ، ھەممىدىن بالدۇر مىللىي تارىخنى بىلىش لازىم بولغۇسىدۇر . زادى مىللىي تارىخنى بىلىشتىن مەقسەت : ئاتا- بۇۋىلارنىڭ  بۇرۇنقى كۈن كۆرۈش رەۋىشلىرىنى ، باشلىرىدىن ئۆتكەن ئىشلارنى ، تۇتقان يۇللىرىنى ، دۇستلىرىنى ، دۈشمەنلىرىنى  _ خۇلاسە : بارلىق ئەھۋاللىرىنى  بىلىپ ، شۇنىڭدىن تەجىربىلەر ھاسىل قىلىپ ، ئالدىمىزدىكى ئۆمۈر ۋە كەلگۈسى ياشاش  _ كۈن كۆرۈش يۇللىرىنى بەلگىلەپ مۇۋاپىق ئۇسۇللارنى قۇللىنىپ ، شۇ تەجىربىلەر ئارقىسىدا پۈتكۈل خەلقنى بەختىيار ھاياتقا سازاۋەر قىلىشتۇر.
      دېمەك ، مىللىي تارىخنى بىلىش مۇتلەق لازىمدۇر . لېكىن بۈگۈنگە قەدەر ئۇيغۇر ئۇدۇمىنىڭ مىللىي تارىخى تەتقىقات ئېتىلگەن ئەمەستۇر . بۇنىڭ ئۈستىگە ئۇيغۇر تارىخىغا دائىر مەلۇماتلار تاپچىراقتۇر . شۇنداق بولسىمۇ قاراپ يېتىشقا بولمايدۇ . تارىخ بىلەن ئىجىل ۋە ئۇنىڭغا قىزىقىدىغان پۈتۈكچىلىرىمىز  دالجىماي  شامدىغايلىنىپ ئىشقا كىرىشسە ، ئەرزىرلىك بىر تارىخنى ۋۇجۇتقا چىقىرىش چوقۇمدۇر. باشقا خەلىقلەر بىزنىڭ تارىخي ئەھۋاللىرىمىزنى بىلىش يولىدا ئالتە شەھەر چۆللىرىنى كېزىپ ، تۇرپان ۋە قومۇل خارابىلىرىنى كولاپ ، يەر تېگىدىن چىققان تاش ، كېسەك ۋە باشقا يوچۇن بۇيۇملارنى تېپىش ئارقىلىق تارىخىي مەلۇماتلار يىغىپ ، پۈتكۈل ئالەمگە نەشىر قىلىپ تۇرغاندا ، بىزنىڭكىلەرنىڭ ئۆتكەنلەر تەرىپىدىن نەشىر ئېتىلىپ ، مەيدانغا چىققان مەلۇماتلارنى يىغىپ بىرىش قاتارلىق ھىممەت ۋە غەيرەتلىرى بولمىسا ، بۇنى ئۆزىمىزنىڭ ھورۇنلىقىمىزدىن كۆرىمىز.
       ئەمدى پۈتكۈل ئۇيغۇرلار ئۈچۈن ئومۇمىي مىللىي تارىخ يېزىشنى تارىخچىغا قويۇپ تۇرۇپ ، بىز چاغ يېتىشىگە قاراپ ، يالغۇز تارانچى تۈركلىرىنىڭ تارىخىغا دائىر بولغان مەلۇماتلارنى يىغىپ ، مۇشۇ << تارانچى تارىخى >> ناملىق رىسالىنى تەركىپ قىلىشقا كىرىشتۇق . بۇ يۇلدىكى مەلۇماتلىرىمىزنىڭ كەمچىل ، چولتىلىقىنى بىلسەكمۇ ، بۇ توغرىلىق تەشەببۇس ئەتكۈچى كۆرۈنمىگەنلىكتىن ، << يېتىپ قالغىچە ، ئېيتىپ قال >> دەپ يېزىپ قالماقچى بولدۇق .
ئۇشبۇ  << تارانچى تارىخى >> ناملىق رىسالىنى تەركىپ ئېتىشتىكى مەخسىتىمىز  __ تارانچى بالىلىرىنى ئۆز تارىخىي ئەھۋاللىرى بىلەن تونۇشتۇرماق بولسىمۇ ، تارانچى خەلقىنىڭ بۇرۇنقى ھەم كېيىنكى قارارگاھى بولغان ئىلى توغرىسىدا ئاز - تۇلا مەلۇمات بېرىپ ئۆتۈشنىمۇ لازىم كۆردۇق.
      << ئىلى >> ئەسلىدە تېكەس ، ئاقسۇ ، ئاغىياس ، كۆكسۇ ، كۈنەس ، قاش دەريالىرىدىن تەركىپ تاپقان ۋە ئالىتاغدىن چىقىپ بالقاش كۆلىگە قۇيۇلىدىغان دەريانىڭ ئىسمىدۇر . ئىلىنىڭ سۈي ئەلۋەك ، يېرى كەڭرى ، توپىسى .ئۈنۈملۈك ، ھوسۇلى مول ، تاغ - تۈزى تۈرلۈك مەدەنلەرگە باي ، تاش كۆمۈرى تولا ، ھاۋاسى تازا ، جۇغراپىيە جەھەتتىن كونا ۋە يېڭى مەركەزلىرىنى ، يەنى ئالمالىق ، غۇلجا ، قاينۇقلارنى ئېتىۋارغا ئالغان چاغدا ، 44-43 دەرىجە ئەرز شىمالى  ( شىمالي كەڭلىك ) ، 97-98 دەرىجە شەرقىي ئۇزاقلىققا جايلاشقان
ئىلى يېرىنىڭ شۇنداق ئالاھىدىلىكىدىن بولسا كېرەك ، بۇرۇنقى زاماندىن تارتىپلا تۈرك بالىلىرىنىڭ جەۋلانگاھى بولۇپ كەلمىشدۇر . ئىلىدا ياشىغان تۈركلەر ئۇيغۇرلار بولۇپ ، زامانىسىدا لاۋازىم ، مەدەنىيەت ھېسابلانغان ئىشلارنىڭ ھەر بىرىگە ئىشتىراك قىلغانلىقلىرى مىللىي مۇ.ەررىخلەر ( تارىخچىلار ) تەرىپىدىن تەشرىھ ( بايان ) ئېتىلگەندۇر .( ش. ق. ت )
     بۇرۇنقى زامانلاردا ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغان كۆچمەن تۈركلەر تولا بۆۋەك بولغان ، ئۇلار دېڭىز دولقۇنىدەك ، كەڭ دىياردا بىر ئۇ ياققا - بىر بۇياققا يۆتكىلىپ ، بىر- بىرىنى ئەگىشىپ قوغلاپ ، ھايداپ ، سۈرۈپ يۈرۈشكەن . شۇنىڭ ئۈچۈن تارىخ << ئىلىنىڭ قەدىمىي ، كونا ئەھۋالىنى ئوپ - ئوچۇق كۆرسىتەلمەيدۇ. ئىلىنىڭ مىلادىيەدىن 2 ئەسىر بالدۇرقى ئەھۋلى روشەن بولمىسىمۇ ، دەل شۇ چاغلاردا تەڭرىتاغنىڭ شىمالىدا ھازىرقى تارغاباتاي بىلەن ئىلى تەۋەسىدە ( سى ) ناملىق خەلىقلەرنىڭ تۇرغانلىقى مەلۇمدۇر.
   مىلادىيەدىن 171 يىل بۇرۇن ھۇنلار تەرىپىدىن قۇغلانغان گىتىلەر سىلەر ئۈستىگە باستۇرۇپ كەلگەن ئىدى . كېيىن ئالتىشەھەر ۋىلايىتىنىڭ خوتەن چۆرىسىدە يۈرگەن ئۇيسينلار گىتىلارنى قوغلاپ ، ھازىرقى يەتتىسۇدا ھۆكۈم پەرمانلىق قىلدى ، بۇلارنىڭ باش بارگاھى ئىسسىق كۆلنىڭ شەرقىي جەنۇبىدا ئىدى . مىلادىيەدىن بىر ئەسىر بۇرۇن مەشھۇر  سەيياھ جاڭ چەن دېگەن كىشى خەن سۇلالىسى  تەرىپىدىن ئۇيسۇنلارغا ئەلچى بولۇپ كەلدى . مۇزارت ، خانتەڭرى ، ئىسسىق كۆل توغرىسىدا دەسلەپ تارىخىي مەلۇمات بەرگەن ئۇشبۇ زاتتۇر ، بۇنىڭدىن كېيىن ئۇيسۇنلار بىلەن خەن سۇلالىسى ئارىسىدا ئىناقلىق باشلاندى . ئەمما 2- ئەسىرنىڭ يېرىمىدىن 5 - ئەسىرگە قەدەر چىنلىقلار بۇ تەرەپلەر بىلەن قاتنىشالمىدى . بۇ چاغدا ئۈيسۈنلارنىڭ جايلىرىنى توتانلار  ( تۇڭغۇسلار ) ئېلىپ ، ئۈيسۈنلارنى تەڭرىتاغ تەرەپكە قوغلاۋىتىدۇ. 6-ئەسىردە ئالتاي تەرەپتىن كەلگەن تۈركلەر ئوتتۇرا ئاسىيادا ئىككى ھۆكۈمەت قۇرىدۇ . غەربىي ھۆكۈمەتنىڭ مەركىزى يەتتىسۇدا ئىدى . 5- ئەسىردە پەرغانىدە باشلانغان قالايمىقانچىلىق غەربىي ئاسىيانىڭ يولىنى شىمالغا بۇرىۋىتىدۇ. بۇ چاغدا يەتتىسۇدا بۇددا دىنى تارقالغان ئىدى .بۇ ھال چىنلىقلارنىڭ  بۇ ياقلار بىلەن قاتنىشىشىغا يېڭى يول ئاچتى . بۇددا سەيياھلىرىدىن شۇەن زاڭ مۇزارت بىلەن ئىلىغا چۈشۈپ ، يەتتىسۇدا ساياھەت قىلدى . ئىلى ھەمدە يەتتىسۇدا ياشىغان تۈركلەرنىڭ مەئىشەت ۋە مەدەنىيەتلىرىگە دائىر مۇپەسسەل مەلۇمات قالدۇرغان مۇشۇ زاتتۇر.
7 - ئەسىرنىڭ ئايىغىدىراق ئوتتۇرا ئاسىيا  ھۆكۈمەتلىرى ئۆزئارا تالاش- تارتىشلىرىنىڭ نەتىجىسىدە تاڭ خانلىقىغا بېقىنىپ قالدى .
8- ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا بولسا ، يەتتىسۇ قارلۇقلارغا ئۆتتى . بۇلارنىڭ باشبۇغلىرى يابغۇ دەپ ئاتىلاتتى .
10 - ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا مەجۇسىي تۈركلىرىدىن بىر تائىپە قارلۇقلارنىڭ ھۆكۈم - پەرمانلىرىنى يوقىتىپ يەتتىسۇغا جايلاشتى . بۇلارنىڭ باش بۇغلىرى بۇغراخان دەپ ئاتالدى . باش بۇغلىرىنىڭ لەقەملىرىگە قارىغاندا ، بۇ تۈركلەر شۇ ئەسىرنىڭ ئەڭ قۇۋۋەتلىك ، ئەڭ قۇدرەتلىك ئۇرۇقلىرىدىن  توققۇز ئوغۇز ئۇيغۇرلىرىنىڭ بىر تائىپىسى دەپ ئۇيلىنىشقا بولىدۇ .
      12 - ئەسىرنىڭ بېشىدىن باشلاپ ئىلى ھەمدە يەتتىسۇ قارا قىتانلارغا ئۆتتى . بۇلارنىڭ خانى گۆرخان دەپ ئاتىلاتتى . 13- ئەسىرنىڭ بېشىدا گۆرخان ھۆكۈمىتى كۈچلۈك نايمان دېگەنگە ئۆتتى . بۇ چاغدا ئىلى غۇلجىدا يېڭى بىر خان پەيدا بۇلدى . بۇ بالدۇرقى قاراقچىلار باشلىقى بولغان بوزەر ئاتلىق بىر مۇسۇلمان شۇ قەدەر كۈچ بىلەن ھەركەت قىلدىكى ، ئالمالىق شەھرىنى ئېلىپ ، ئۆزىنى تۇغرۇلخان دەپ ئاتىدى .بۇنىڭ ئۈستىگە ، چىڭگىز جەڭچىلىرىدىن قۇبلايخان چېرىك باشلاپ كېلىپ ، ئۆزىگە ۋاسال ( تابى ) قىلدى . ئەمما كۈچلۈك نايمان پۇرسەت تېپىپ ، بوزەرنى ئۆلتۈرۈپ ، ئالمالىقنى ياندۇرۇپ ئالدى . 1228- يىلى چىنگىز جەڭچىلىرىدىن جەبە نۇيان نۇرغۇن چېرىك بىلەن كېلىپ ، نايماننى قوغلاپ ، بوزەرنىڭ ئوغلى سوقناق تېگىننى ئالمالىققا خان قىلىپ ئولتارغۇزدى. شۇ چاغدا ئىلىدا ساياھەت قىلغان يوللىغ چۇسەي ئىلىدا ئاشلىق ۋە يەل- يىمىش مەھسۇلاتىنىڭ ئاۋۇن ، ئۆلكىنىڭ مەمۇرلىقىنى يازغان ئىدى.
مەشھۇر چىنگىزخاننىڭ ئۇلۇغ مەملىكىتى ئۇنىڭ ئوغلانلىرىغا بۆلۈنگەندە ، ئىلى چاغاتاينىڭ ئۈلۈشىگە تەگكەن ئىدى . شۇنىڭ ئۈچۈن چاغاتاي ۋە ئۇنىڭ بالىلىرى تولاراق ئىلى ياقىسىدا تۇردى . بۇلارنىڭ باش بارگاھى  (  توپ ھورداك ) ئۇلۇغ ئايىپ دېگەن يەر بولۇپ ، ئاققۇرغان ئاتالدى . ئىككىنچى ئېتىمالغا كۆرە ھازىرقى قاينۇقدۇر . چاغاتاي خاننىڭ ئەمرى بىلەن ئۆلتۈرۈلگەن مۇسۇلمان ئالىمى يۈسۈپ سەككاكىينىڭ خۇنخايدا بولۇشى بۇ ئېھتىمالنى قۇۋۋەتلەيدۇ . ئىلى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپى كېيىنرەك چاغاتايلارنىڭ ئۆزئارا ئۇرۇش مەيدانى بولدى . 1262 - يىللاردا ئارىق بۇقا بىلەن ئالغۇيلەر بۇ يەردە قانلىق ئۇرۇشلارنى قىلدى . مۇنداق ئۆزئارا ئۇرۇشلارنىڭ نەتىجىسىدە خانلار پات - پات يۆتكىلىپ تۇردى . ئاز زاماننىڭ ئىچىدىلا چاغاتايچىلاردىن يىگىرمىگە يىقىن ئادەم خان بولدى . ئۇشبۇ ماجرالارنىڭ ئەھۋاللىرى توغرۇلىق قەشقەر ، ئالىتاغ ، ئۇيغۇر ئېلىدە چاغاتاي ئۇدۇمىدىن نوپۇزلۇق ئادەم قالمىدى . شۇ سەۋەپتىن مۇڭغۇل تۆتىلىرى بۇخارادىن ئېلىغۇجا لەقەملىك ئىسەن بۇغا دىۋان  ( چېچەن ) ئوغلىنى ئالدۇرۇپ ، ئۇيغۇر ئېلىدە خان كۆتەردى . ئىسان بۇغىنىڭ توقىلى ( كىچىك خۇتۇنى ) مىڭلى خوتۇندىن ( 730-ھجرىدە ) تۇغلۇق تۆمۈر ئىسىملىك بىر ئوغۇل دۇنياغا كەلدى ( 1329-يىلى ) . بۇ بالا ئانىسى بىلەن موڭغۇلىستانغا ئۇزىتىلدى . سەۋەبى ئىسان بۇغىنىڭ چوڭ خوتۇنى ساتىلمىش ئۇنىڭغا كۈنچىلىك قىلاتتى .
ئسەن بۇغا ئۆلتۈرۈلىشى بىلەن ئۇيغۇر ئىلى يەنە خانسىز قالدى  . ئىسەن بۇغىنىڭ يېقىن تۆرىلىرىدىن ئەمىر بولاجى ( 1348-يىلى ) موڭغۇلىستانغا بېرىپ ، بايىقى تۇغلۇق تۆمۈرنى خان كۆتۈردى.
      تۇغلۇق تۆمۈر ئۆز ئوردىسىدا رەشىد ئەرشىدىن باغدادىي دېگەن كىشىنىڭ تەكلىۋى بىلەن مۇسۇلمان بولدى ( 1354-يىلى ) . ئۇنىڭ مۇسۇلمان بولۇشىغا جۇراس ئوخشاش تۆرىلەردىن بىر نەچچىسى قارشى بولغان بولسىمۇ ، ئاخىر ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىمۇ مۇسۇلمان بولۇشتى. ئىلىنىڭ نامىنىڭ ئاتىلىشىدا مۇسۇلمان مۇئەررىخلىرى مۇنۇ ۋاقىئەنى مىسال كەلتۈرىدۇ . تۇغلۇق تۆمۈر بىلەن بىللە 160 مىڭ كىشى ئىسلامىيەتنى قۇبۇل قىلدى . يېڭى مۇسۇلمانلار ئۆزلىرىنىڭ ئىخلاسلىرىنى كۆرسەتمەك ئۈچۈن باشلىرىدىكى كۇپپارلارغا خاس ھسابلانغان تەلپەكلىرىنى سۇغا تاشلىدى .شۇ چاغدا سۇ توسۇلۇپ ، بوغۇلۇپ ئىلى ياقىسىدا بۇلغان كۈرەنى خاراپ ئەتمەك بولغاندا  تەلپەكلىرىنى سۇدىن ئېلىپ ، تاشلا دېگەن مەھەلدە << ئىلھا >> ، << ئىلھا >> ( ئېلىڭلار ) دەپ ۋارقىرغان  ئىدى . شۇنىڭ بىلەن << ئىلا >> دېگەن سۆز بۇ سۇغا نام ۋە ئەلەم بولوپ قالدى ، بولمىسا بۇ سۇنىڭ بۇرۇنقى ئىسمى جىم ئىمىش.
بۇ خەۋەرلەرنىڭ تۇغلۇق تۆمۈر مۇسۇلمان بولغان قىسمى شايەت تۇغرىدۇر . ئامما << ئىلى >> دېگەن نام تۇغرىسىدىكى گەپلەر غەلەتدۇر. ئىلى سۈيى ئۇنداق تەلپەكلەر بىلەن توسۇلۇپ قالغىدەك ئاز سۇ ئەمەس . شۇنىڭدەك يەنە ئىلىنى بىر كىشىمۇ << ئىلا >> دېمەيدۇ . << ئىلى >> دېگەن نامنىڭ لۇغەت مەنىسىنى تەكشۈرسەك ، مەنىسى يەنە باشقىدۇر . << ئىلى >> ، << ئىللىق >> سۆزلىرى ئۇيغۇرلاردا - ئالتىشەھەردە - تارانچىلاردا كۆزگە يىقىملىق ، خۇش كۆرۈنۈشلۈك مەنىلەردە ئىشلىتىلىدۇ. دىمەك ، ئىلىنىڭ قالماقچە ئىسمى جىم بولسىمۇ ، ئۇيغيرچىسى ئىلىدۇر . لېكىن قالماقلارنىڭ ئىلىنى ئالتۇن دېيىشى يەنە مەلۇمدۇر . بۇلارنىڭ ئالتۇن دىيىشىنىڭ سەۋەبى بۇدۇر . بۇرۇنقى زامانلاردا تۈركلەر ھەم موڭغۇللار چوڭ ئادەملەرنىڭ قەبىرلىرىنى ئۇلۇغلاپ ئالتۇنلۇق دېگەنلەر . بۇ كۈنلەردە تارانچىلارنىڭ يۈسۈپ سەككەكىي قەبرىنى ئالتۇنلۇق دېيىشى شۇنىڭدىن بولسا كېرەك . بۇرۇن ھازىرقى قارادۆڭدە ( غۇلجىدىكى ) قالماقلارنىڭ قەبرىلىرى بولغان . شۇنىڭ ئۈچۈن قالماقلار ئىلىنى ئالتۇن دەپمۇ ئاتىغان . چىڭ پۇخرالىرى چىڭدىڭسى دەيدۇ، بۇ ئالتۇنلۇق دېمەكتۇر . ئۇيغۇر بالىلىرىنىڭ ئىلى دىيىشىگە كەلسەك ، ئالتىشەھەرنىڭ قۇملۇق توپىلاڭ چۆلىدە ئۆسكەن ئۇيغۇر بالىسى ئىلىنىڭ كۆك مايسىسىنى كۆرۈشى بىلەن ئىختىيارسىز ئىلى دەپ ئۆتكەندۇر . بىز شۇنداق ئويلاندۇق ، شايەت توغرىدۇر .
تۇغلۇغ تۆمۈرخان ئۆز مەملىكىتىنى كەڭەيتىش يولىدا دېگىلىك ئادەم ئىدى . ئۇ تۈرك ئەمىرلىرى بىلەن قىلغان ئۇرۇشلىرىدا ھەممە ۋاقىت مۇۋەپپەقىيەت قازىنىپ كەلدى . ئەمىر تۆمۈر كەبىلەرنى ئۆزىگە قاراتتى ( 1360 -يىلى ) ، ئالتىشەھەرنىمۇ قولىغا ئالدى . ئۆز قولىغا كىرگەن يەرلەرنىڭ ئاباد ، مەمۇر بولۇشىغا تىرىشتى . ئوغلى ئىلياسغوجىنى  سەمەرتقەندكە قويۇپ ئۆزى ئىلىدا تۇرغان چېغىدا ۋاپات بولدى ، قەبرىسى قورغاستىدۇر . تۇغلۇق تۆمۈر ئۆلگەندىن كېيىن ئىلياسغۇجا بىلەن ئەمىر تۆمۈر ئارىسىدا جېدەل چىقىپ ، ئىلياسغۇجا يېڭىلىپ ، ئىلىغا كەلگەن ئىدى . كەينىدىن ئەمىر تۆمۈر قوغلاپ كېلىپ ، ئىلياسغۇجىنى ئۆلتۈردى ھەم تۇغلۇق تۆمۈر  خاننىڭ بىر قىزىنى نىكاھىغا ئېلىپ ، تەختى بولغان كۆكتاشنىمۇ ئېلىپ ، كوراگان ( خاننىڭ كۈ يۇغلى ) ئاتالدى . ئەمىر تۈمۈر بۇ سەپىرىدە ئۇلۇغ يۇلتۇزغىچە بارغان ئىدى . كېيىن ئالدىراشلىق بىلەن ئۆز يىرىگە ياندى . ئىلياسغۇجىدىن كېيىن تۇغلۇق تۆمۈرخاننىڭ خېزىرغۇجا دېگەن ئوغلى خان بولدى . خىزىرغۇجا تۇرپان ۋە قۇمۇل ئاھالىسىنى ئىسلام دىنىغا كىرگۈزدى . بۇددىستلار بىلەن ئۇرۇشۇپ ، بىر خېلى شەھەرلەرنى پەتىھ ( ئىشغال) قىلىپ ، شېھىد بولدى. جەسىدى تۇرپاندا دەپنە قىلىنغان (1401) . ئورنىغا ئوغلى شاھىجاھان خان بولدى ( 1408) . ئاندىن خىزىرغوجىنىڭ ئوغلى مۇھەممەدخان خان بولدى . يېقىن زاماندا ئاچانوخو ئەتراپىدا بۇ خاننىڭ نامىغا سوقۇلغان تەڭگىلەر تېپىلدى . بۇنىڭدىن كېيىن شاھىجاھان ئوغلى نەقىشجاھان ، ئاندىن خىزىرغوجىنىڭ شىرئەلى ئىسىملىك ئوغلىدىن تۇغۇلغان ئۇۋەيىسخان خان بولدى . ئۇۋەيىسخان زامانىدا قالماقلار موغۇلىستانغا نەچچە قىتىم ھۇجۇم قىلىپ ، ئىلى بۇيىدا تولا قاتتىق ئۇرۇشلار بولدى . ئۇۋەيىسخاننىڭ يۇنۇس ، ئىسەن بۇقا ناملىق ئوغۇللىرى بار ئىدى . ئۇۋەيىسخاننىڭ قەبرىسى غۇلجىدىن 70 چاقىرىم شەرقتە ئاۋرال تېغى ئېتىگىدەدۇر . ئامما بۇ تەرەپنىڭ خەلقى مەزكۇر قەبرىنى ئۇۋەيىسخاندىن باشقا ھىجاز ۋىلايىتىدىن ( ئەرەبىستاندىن) كەلگەن ۋەيسەلقەرنى ناملىق كىشىنىڭ قەبرى دەپ ئاتىشىدۇ ، لېكىن بۇ قەبىر بىزنىڭ ئويىمىزچە ئانداق مەجھۇل ( نامەلۇم ) ۋەيسەلقەرنىنىڭ ئەمەس ، بەلكى ئېنىق ئۇۋەيىسخاننىڭكىدۇر . بىزنىڭ ئىلى ۋىلايىتىدە ئۇنداق مەجھۇل مازار شېرىپلەر جىق . بۇلارنىڭ تۇلاراغى تۈرك بەگلىرى ، جۇڭغار تۆرىلىرى بولۇشى ئېھتىمال . ئۇۋەيىسخاننىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن ئىككى ئوغلى خانلىق تالىشىدۇ . ئىسانبۇغا موڭغۇل بەگلىرىنىڭ يۆلىكى بىلەن خانلىققا ئولتۇرىدۇ . 1434- يىلى يۇنۇسنى قوغلايدۇ . ئۆزى 1462- يىلى ئۆلىدۇ . ئورنىغا دوسمۇھەممەت ، ئۇنىڭدىن كېيىن ئوغلى كىپەك سۇلتان خان بولىدۇ ، كېيىن يۇنۇس كېپەكنى ئۆلتۈرۈپ ، ھاكىمىيەتنى  قولىغا كىرگۈزىدۇ (.1472)

ئىلىدا جۇڭغارلار تەشكىلى

         16- ئەسىردە يەتتىسۇدا قالماق ، قازاق ، قىرغىز ئۇرۇشلىرى بولۇپ تۇردى . 17 - ئەسىرنىڭ بېشىدا قازاقلار قالماقلار تەرىپىدىن قوغلاندى . 1634 - مىلادىيە تارىخىدا ئىلىدا جۇڭغار خانلىقى تەشكىل قىلىندى . باشلىقلىرى موڭغۇل باتۇرلىرىنىڭ ئۇدۇمىدىن ، غالدان ئاتىلاتتى . غالدان موڭغۇل قەبىلىلىرى بىلەن ئۆزئارا ئۇرۇشلاردا ئۈستۈن چىقىپ ، غالىپ بولدى . بۇ ئىلى ۋە ئۇنىڭ ئەتراپىنى قۇلغا كىرەۈزۈپ بولغاندىن كېيىن ، ئالتىشەھەرنى زەبىت قىلىشنىڭ پېيىغا كىرمىشلەر ئىدى . بۇ چاغدا ئالتىشەھەرنى چاغاتاي ئۇدۇمىدىن ئىسمايىل خان سوراپ تۇراتتى . ئىسمايىل خان بىلەن ھاكىمىيەت تالىشىپ يۈرگەن مەخدۇم ئەزەم ئەۋلادىدىن ئاپپاق غۇجا لەقەملىق ھىدايىتۇللا ئىسىملىك كىشى بار ئىدى . ئاپپاق غۇجا ئىسمائىلخانغا ئۆزىنىڭ تەڭ كىلەلمەسلىگىنى بىلەتتى . شۇنىڭ ئۈچۈن ئىلىغا چۈشۈپ غالدانغا يولۇقتى . ئۆزىنىڭ مەرام ۋە مەخسەتلىرىنى تامام ئۇختۇردى . ئۆزىنىڭ ئالتىشەھەردە ئەگەشكۈچىلىرىنىڭ نۇرغۇنلىغىنى ، غالدان ياردەم قىلسا ئالتىشەھەرنى زەبىت قىلىش سەھىل ( ئاسان ) ئىكەنلىكىنى ئېيتىپ ، غالداننى قانائەتلەندۈردى . غالدان بىر يىلغىچە ئۇرۇشقا تەييارلىنىپ ، ئىسمايىلنىڭ ئۈستىگە يۈرۈپ ، ئاپپاق غوجىنىڭ ياردىمى بىلەن ئالتىشەھەرنى ئوڭايلا ئىشغال قىلدى . ئىسمايىلخاننى ئەسىر ئالدى . ئىسمايىلخان ئىلىغا كەلگەندىن كېيىن يوق قىلىندى . ئالتىشەھەرنى باشقۇرۇش ئاپپاق غوجىغا تاپشۇرۇلدى . دېمەك ، شۇ چاغدىن ئېتىۋارەن ئالتىشەھەرنىڭ ماددىي ۋە مەنىۋى كۈچى تۈگەپ ، مۇستەقىل ئالتىشەھەر قالماقلارغا تابى بولۇپ قالدى( 1687 ).
         جۇڭغار دۆلىتىنىڭ بىيلىگى غالدان ۋاپات بولغاندىن كېيىن ئورنىغا نۆۋەتتىكى بىرسى __ قۇنتاجى بولدى . قۇنتاجى ئۆز زامانىسىدا ئاپاق غۇجا بىلەن ئىناق تۇرغان بولسىمۇ ، ئالتىشەھرنىڭ ھەممە چوڭ شەھەرلىرىدە قالماقتىن بىرەر نازىر قويۇپ ، غوجىلارنىڭ ئەھۋالى بىلەن ئىش- ھەركەتلىرىنى بايقاپ تۇرۇشنى ئۇنتىمىغان ئىدى . ئاپپاق غۇجىنىڭ قۇنتاجىغا ئىخلاسى تۇلا ئىدى . قۇنتاجىدىن قالغان ئىزنالار تېخىچە بار بولۇپ ، چاغاتاي بالىلىرىنىڭ ئوردىلىرىمۇ مۇشۇ يەرلەردە ئىكەنلىكىگە گۇمان قىلىنىدۇ . قاينۇق __ خانلىق ياكى خانبالىق دېگەن سۆزلەردىن ئۆزگەرگەن بولسا كېرەك . ئاپپاق غۇجا ۋاپات بولۇشى بىلەن قۇنتاجىمۇ ۋاپات بولغان ئىدى . بۇ ئىككى مەملىكەت بىر يولى دېگىدەك ۋارىسلار قولىغا قالدى . شۇ چاغدا ئاپپاق غۇجىغا رەقىب كاسانى غۇجىلىرى دەپ ، يەنە بىر غوجىلار تائىپىسى بار ئىدى . بۇلار ئاپپاق غۇجا ئۆلۈشى بىلەنلا جانلاندى . << ئاپپاق غۇغىنىڭ بالىلىرى چولىنى قاچۇرماستىن ( ۋاقىتنى ئۆتكۈزمەي ) ، قالماقلارغا قارشى قوزغىلىشقا تەييارلىنىۋاتىدۇ>> ، _ دەپ قەشقەر نازىرى ئاباغاژان تۆرىگە چاقۇ قىلدى . نازىر بۇ خەۋەرنى قۇنتاجىنىڭ دادىسى باستۇقۇغا بىلدۈردى . قالماقلار غۇجىلاردىن شۈبھىلىنىپ رەھىن ( گۆرۈ) سورىدى ۋە ئاپپاق غۇجىنىڭ ئەخمەت تېگىن دېگەن تۇققىنىنى  ( نەۋرىسىنى ) رەھنە  ( گۆرۈ ) قىلىپ ئىلىغا ئەكەتتى . قۇنتاغىنىڭ ئوغۇللىرى بولسا ئۆزئارا تۆرىلىك  ( مەنسەپ ) تالىشىشقا كىرىشكەن ئىدى . داباچى دېگەن كىشى ئۆزىنى جۇڭغارىيانىڭ تۆرىسى دەپ ئېلان قىلغاندا ، ئىككىنچى ئوغلى خالدان شېرىن قارشىلىق بىلدۈردى . دېمەك ، جۇڭغار خەلقى پىرقىگە بۆلۈندى .  جۇڭغارلار زامانىسىدا ھازىرقى قاينۇققا يېقىن بىر مەھەللىدە تاغلىق ئاتالغان خالخىن تۈركلىرىنىڭ بىر شەھىرى بار ئىدى . باشلىقلىرى مۇھەممەت ئەمىن دېگەن كىشى ئىدى . بۇلار قالماقلارنىڭ ئۆزئارا تالاش ۋە جېدەللىرىدىن پايدىلىنىپ ، ئوردىدا يۈرگەن غوقىلار بىلەن بىرىكىپ ، ئىختىلال  ( قوزغىلاڭ ) چىقاردى . بۇلار موخاس ، جوي تالاس ، ماڭلاي سوبۇخ ، ماڭلاي جولاردا يەتتە كۈن ، خونخاي تۈزىدە توققۇز كۈن  ، ئاندىن يېنىپ جوي تالاستا يەنە يەتتە كۈن ، تېكەستە بەش كۈن جەڭ قىلىپ ، قالماقلار بىلەن تەڭ كىلەلمەي ، كۆكىنەك داۋانى ئارقىلىق كۇچار تەرەپكە كەتتى . كۇچار ھاكىمى ئابدۇلكەرىم بەگ بۇ قاچقۇنلارنىڭ ئالدىغا بىر مىڭ ئاتلىق چېرىك بىلەن بىرمىڭ ئېگەر- توقۇملۇق ئات ئەۋەتتى . قالماق چېرىكلىرى ئامۇرسانا دېگەن باشلىقىنىڭ قول ئاستىدا قوغلاپ كەلگەن بولسىمۇ ، ئۇلارنىڭ ئارىسىدا بىر تۈرلۈك ئكتكەك ئاغرىقى پەيدا بولۇپ ، يېنىپ كىتىشكە مەجبۇر بولدى .  تاغلىقلارنىڭ بۇ ئىختىلاللىرىدىن كېيىن ، ئالتىشەھەر غوجىلىرى ئىستىقالىيەت ئېلان قىلدى ، بۇنى باھانە قىلغان قالماقلار ئالتىشەھەر تابىسىدىكى تۇرپاننى بۇلىدى . تۇرپا ھاكىمى ئەمىنبەگ بۇ ئەھۋالنى مەلۇم قىلىپ ، ئاپپاق غۇجا ئەۋلاتلىرىدىن ياردەم سورىدى . لېكىن ئاپپاق ئوغۇللىرى بۇ چاغدا ئاق تاغ، قارا تاغ ( ئاق تۇغ ، قارا تۇغ ) نامىدا ئىككى پىرقىگە ئاجراپ ، قان تۆكۈشكە باشلىغان ئىدى. شۇنىڭ ئۈچۈن ئەمىبەگنىڭ مۇراجىئەت ۋە تىلەكلىرى ئىلتىپاتقا ئىلىنمىدى . قالماقلارنىڭ ئۆزئارا تۆرىلىك تالىشىشى ناھايىت كۈچلىنىپ ، نەتىجىدە بىر پىرقە كىشى يېڭىلىپ قالدى .
       بۇ تۆرىلىك تالاشتا مەغلۇپ بولغان پىرقە چىڭ ھۆكۈمىتىگە مۇراجىئەت قىلىپ ، ئۇلاردىن تكرىلىكنى ئېلىشقا ياردەم سورىدى . قالماقلارنىڭ بۇلاڭ - تالاڭلىرىدىن زەربە يېگەن دەرتمەن تۇرپان تۈركلىرى نامىدىن تۇرپان ھاكىمى ئەمىن بەگ مانجۇلاردىن ياردەم سوراشقا مەجبۇر بولدى . مانجۇ خانى تۇرپان ئەلچىلىرىگە تولا ھۆرمەتلەر كۆرسەتتى ۋە ئۆزلىرىنىڭ ئىلىگە ماڭغان چىرىكلىرىگە ياردەمدە بولىشىنى جېكىپ ، ئەلچىلىرىنى ياندۇردى . ئەمىنبەگ چىڭ چېرىكلىرىگە مۇئاۋىن چېرىك ( ياردەمچى چېرىك ) قوشۇپ ، جۇڭغارىيەنىڭ ئىشغالىيىتىدىكى ئىلى ۋىلايىتىنى زەبىت قىلدى ھەم تاغقا قاچقان جۇڭغار خانىنى تۇتۇپ ، چىڭ ئەمەلدارى جاڭجۇڭغا تاپشۇردى ( 1756) .    ئەمىن بەگنىڭ ئۇشبۇ تەرىقە خىزمەت كۆرسەتكىنى ئۈچۈن چىڭ ئەمەلدارى جاڭجۇڭ ئۇنىڭغا ( ۋاڭ ) دېگەن دەرىجە بەردى ۋە بۇ يەردىكى پۇقرا ھۆكۈمىتىنى ئەمىنبەگنىڭ ئىختىيارىغا تاپشۇردى . بۇ ۋاڭلىق مەنسەپ بالىدىن بالىغا قېلىش شەرتى بىلەن ئەمىن بەگ چېرىكلەرنى ئەگەشتۈرۈپ ، تا قەشقەرگە قەدەر ھەممە شەھەرلەرنى زەبىت قىلدۇردى ( 1794) . ئۇنىڭ نەسلى مۇشۇ ۋاسىتىلىق خىزمىتى بارابىرىگە تا شۇ كەمگىچە ۋاڭلىق ، ھاكىملىق دەرىجىسىدە بولۇپ كەلدى . بالدۇرقى زامانلاردا بىر يەرگە ھاكىم قويماق لازىم بولسا ، مۇتلەق ئەمىنبەگ نەسلىدىن قويۇش مانجۇلارغا قانۇن ئىكەن . كېيىن جاھانگىر غۇجىنى تۇتۇپ بەرگىنىگە مۇكاپات تېرىقىسىدە بۇ مەنسەب ئالتىشەھەرلىك  ئىسخاق دېگەن ئادەمگە سۇيۇرغا قىلىنمىشتۇر.   
  ئاخىرى داۋاملىق يوللىنىدۇ.
   مەنبە :  ئېلى دەرياسى
  ئەسكەرتىش : بۇ ئەسەر ئىككى تېما قىلىپ يوللانغان بولۇپ تورداشلارنىڭ پىكرى چېچىلىپ كەتمەسلىكى ئۈچۈن باشقۇرغۇچىلار ئىككى تېمىنى بىرلەشتۈرۈپ قويدۇق ، توغرا چۈشىنىشىڭلارنى ئۈمىد قىلىمىز .

generall

قېنى داۋامى؟ مۇشۇنداق تومتاق نەرسىنىمۇ تەستىقلىدىڭلارمۇ؟

نارات

قانداق يازسا بولىۋېرىدۇ لىكىن شۇنى ئۇنتىماسلىق كېرەككى تارانچى دىگەن بىر ئىلىدىلا بولماستىن پۆتۆن جەنۇبى شىنجاڭنىڭ ھەممە يېرىدە ياشايدىغان دىققانلارنىمۇ شۇنداق ئاتىغان ،ئىلى ئۇيغۇرلىرى دەپ يېزىشقا بولىدىكى تارانچىنى ئايرىم قىلىپ يېزىپ ئۇيغۇردۇن بۆلىدىغان بۇنداق ئايرىمىچىلىق تەرۇزدە يېزىشقا قەتتى بولمايدۇ

alkanat

كىرىش سۆزكەندە بۇ؟

abbasuf

ئاخىرى داۋاملىق يوللىنىدۇ

matimatika

شىڭسېسەينىڭ بىر ياخشى قىلغان ئىشى ،مىنگو دەۋرىدە  ئەسلىدىنلا ئۇيغۇر بولمىش تارانچىلارنى ئايرىم مىللەت دەپ ئايرىماي، ئۇيغۇر -دەپ تەركىپ بولگىنىدۇر. بولمىسا ئۇيغۇر تارىخىدىكى نۇرغۇن ئىشلار تىخىمۇ قالايمىقانلىشىپ كىتەتتى.

abbasuf

داۋامىنى يۇللىسام ئۈچۈرۋىتىپسىلەر، نىمە ئۆچۈن؟

batur72

abbasuf يوللىغان ۋاقتى  2014-3-4 11:47
داۋامىنى يۇللىسام ئۈچۈرۋىتىپسىلەر، نىمە ئۆچۈن؟

بىر پۈتۈن تېمىنى نەچچە  كىچىك تېمىغا بۆلۈپ يوللىسىڭىز تورداشلارنىڭ پىكرى چېچىلىپ كىتىدۇ ، شۇڭا  يوللىغان تېمىڭىزنى بۇ تېمىنىڭ ئاستىغا ئەكىلىپ كۆچۈر پ قويدۇق ، ئاخىرىنى يوللىسڭىز  ئىنكاس ئارقىلىق يوللىسىڭىز  ئوقۇرمەنلەرگە ئۈنۈمى ياخشى بولىدۇ .