ئىملا ۋە تەلەپپۇز قائىدىسى ئۆزگەرتكەن يالغۇز ئۇيغۇرلارلا ئەمەس، باشقا كۆپلىگەن تۈركىي تىللار ۋە خەلقلەردىمۇ فونىتىكىلىق قائىدىلەر ئاساسىدا تۈزۈلگەن ئىملا ۋە تەلەپپۇز قائىدىسى ھازىرغىچە ئىشلىتىلىپ كەلمەكتە. بولۇپمۇ ئۆزبېك تىلى تۈركىي تىللار  ئىچىدە بۇزۇلغان تىل بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. تارىم بوستانلىقىدا ياشىغان قەدىمكى ئاھالىلەرنىڭ بىزنىڭ ئەجدادىمىز ئىكەنلىكى شۈبھىسىز بولسىمۇ، بىراق ئۇلارنىڭ قەدىمكى ئۇيغۇر، تۈركلەر بىلەن بولغان باغلىنىشى ھەققىدە ئېنىق تارىخىي پاكىت تېخى تېپىلغىنى يوق. قەدىمقى تۈركلەرنىڭ ئىرقىي تەۋەلىك مەسىلىسىدە بىز باشقا مىللەتلەر بىلەن ئارىلىشىش كۆپ بولغان تۈركىيە تۈركلىرى، ئەزەربەيجان تۈركلىرى، تاتارلار، باشقىرتلار، تۈركمەنلەر، ئۆزبېكلەرنى ئەمەس، بەلكى قەدىمقى تۈركلەرنىڭ ئالاھىدىلىكىنى ئەڭ كۆپ ساقلاپ قالغان، باشقىلار بىلەن بېرىش-كېلىشى ئەڭ ئاز بولغان سىبىرىيەدە ياشىغۇچى ياقۇت، خاكاس، توۋا، شور قاتارلىق مىللەتلەرنى نەزەردە تۇتۇش توغرا كېلىدۇ. چۈنكى تۈركىيە تۈركلىرى بولسۇن ياكى تۈركمەنلەر، ئەزەربەيجان، تاتارلار بولسۇن، ئۆزلىرى كۆچۈپ بارغان يەرلەردىكى يەرلىك مىللەتلەرنى زور كۆلەمدە ئاسسمىللاتسىيە قىلىش نەتىجىسىدە شەكىللەنگەن. تۈركىيە تۈركلىرى غەرب مەدەنىيىتىنىڭ ئەڭ مۇھىم مەركەزلىرىدىن بولغان ئاناتولىيە ۋە كونستانتپۇلنى تۈركلەشتۈرۈش جەريانىدا شۇ جايدىكى يەرلىك خەلقلەرنىڭ ھەممىسىنى ئۆلتۈرۋەتكەن ۋە قوغلىۋەتكەن ئەمەس، بەلكى ئۇلارنى ئۆز تەركىبىگە سىڭدۈرگەن. ئۆزبېك، تۈركمەن قاتارلىق باشقا مىللەتلەر بىلەن كۆپ ئالاقىدە بولغان تۈركىي خەلقلەردىمۇ ئوخشاش ھادىسە يۈز بەرگەن. ئەكسىچە قازاق، قىرغىز ۋە ياقۇت، خاكاس، توۋا قاتارلىق چەت يايلاقلاردا ياشاپ باشقىلار بىلەن كۆپ ئارىلاشمىغان مىللەتلەرنىڭ تىلى، ئۆرپ ئادىتى ۋە باشقا نۇرغۇن جەھەتلەردە قەدىمكى تۈركلەرنىڭ ئالاھىدىلىكلىرىنى ساقلاپ قالغان. قومۇل، تۇرپان، لوپنور ئۇيغۇرلىرىمۇ خۇددى شۇنىڭدەك قەدىمكى تۈركلەرنىڭ ئالاھىدىلىكىنى ساقلاپ قالغان. شۇ جۈملىدىن چىراي شەكلى جەھەتتە.

ئىملا ۋە تەلەپۇز قائىدىسىنى باشقا تۈركى مىللەتلەرمۇ ئۈزگەرتكەن، ئەمما ئۇيغۇرلاردەك بىر  ئەسىردە بىر قانچە قىتىم ئۈزگەرتمىگەن،. ئۈزبىك تىلى بۇزۇلۇش جەھەتتە ئۇيغۇر تىلىدىكىدەك ئېغىر ئەمەس، ئۈزبىكلەر بىزگەقارغاندا سۈزلەرنى تەلەپۇزۋە ئىملادا تۇغرا ئىشلىتىۋاتىدۇ، ئۇلار قىلىپلاشقان ئىملا ۋەتەلەپۇز قائىدىسىنى بىزدەك بىر قانچە قىتىم ئۈزگەرتمىگەن، شۇڭا ئەينى ۋاقىتتا ئۇرتاق چاغاتاي تىلى دەپ ئاتىلدىغان ئۇيغۇر ۋە ئۈزبىك تىلىىرىنىنىڭ يەنىلا چاغاتاي تىلىغا ئۇخشاشلىغى جەھەتتەئۈزبىك تىلى ئۇيغۇر تىلىغا قارغاندا چاغاتاي تىلىنىڭ ئالاھىدلىكىنى ئەينەن ساقلىغان. مىنىڭ بۇيەردە دىمەكچى بۇلغىنىم تۇرپان - قۇمۇل، لۇپنۇر ئۇيغۇرلىرى باشقا يۇرت ئۇيغۇرلىرىدىن زۇر پەرىقلەنمەيدۇ، مۇڭغۇلچە ئالاھىدلىكلەرنى ئۈزىدە گەۋدىلەندۈرگەن ئۇيغۇرلارنى شىنجاڭدىكى بارچە ئۇيغۇر يۇرتلىرىدا ئازدۇر- كۈپتۈر ئۇچىرىتىمىز ،ھەممە ئۇيغۇر يۇرتلىرىدا بار، پەقەت تۇرپان ، قۇمۇل ، لۇپنۇردىلار بار دىسەك بۇلمايدۇ دىمەكچى. ئەمدى ئۇيغۇرلارنىڭ ئېرقى ئالاھىدلىكىگە كەلسەك قەدمكى ئۇيغۇرلار تىپىك ياۋرۇپا ئېرقىدا بۇنى مەملىكىتىمىز ۋە چەتئەل ئېرىقشۇناسلىرى ئىسپاتلاپ چىققان. تۇرپاندا 3- ئەسىردىن بۇرۇنلا ئۇيغۇرلارنىڭ ئاتا- بۇۋىسى ياشىغان، ئەلبەتتە تارىم ئۇيمانلىغىدىىمۇ شۇنداق. شۇنداق  بۇلغاچقا ئۇرخۇن ئۇيغۇرلىرى غەرىپكە كۈچكەندە ئۈزنىڭ قېرىنداشلىرى بار بۇلغان ، ئۈزلىرىگە تۇنۇشلۇق بۇلغان تۇرپانغا ۋە تارىم ئۇيمانلىغىغا كۈچكەن، تۇرپان ۋە تارىم ئۇيمانلىغىدىن چىققان ئۇيغۇرلارنىڭ بىۋاستە ئەجدادى بۇلغان جەسەتلەردىنمۇ   ياۋرۇپا ئېرقى ئۈستۈنلىكىنى ئىگلەيدىغان كىشلەر ئىكەنلىگى ئىسپاتلىنىپ تۇرماقتا.ئۇيغۇرلار تۈركى مىلەتلىرى ئىچىدە تۇرمۇش، ئۈرۈپ- ئادەت، تىل، سەنئەت جەھەتتە قازاق- قىرغىز قاتارلىق كۈچمەن چارۋىچى مىلەتلەر بىلەن ئەمەس بەلكى تۈرك ، تۈركمەن، ئازەر، تاتار، ئۈزبىك قاتارلىق تۈركلەر بىلەن يېقىن تۇرىمىز،  يەرلىرىمىز قازاق- قىرغىزلار بىلەن چىگىرلىندۇ ،ئەمما تۈركمەن، ئازەرلەر بىلەن چىگىرلانمايمىز ،تىلىمىزنىڭ يېقىنلىغى جەھەتتە قازاق- قىرغىز تىللىرىغا قارغاندا ئۇيغۇر تىلىغا تۈركمەن، ئازەربەيجان تىلى تېخىمۇ يېقىن، خەلىق ئېغىز ئەدەبىياتىمىزمۇ بۇلار بىلەن قازاق ، قىرغىزلارغا قارغاندا ئۇرتاقلىق تەرەپلىرىمىز كۈپ . سىبىريەدە ياشايدىغان ياقۇت، تۇۋا، خاكاس، شۇر قاتارلىق تۈركلەر بۇلساكۈپلىگەن مۇڭغۇللارنىڭ قۇشۇلىشىدسن شەكىللەنگەن. شۇڭا ھازىرقى ياقۇتلار گەرچە تۈركى خەلىق بۇلسىمۇ ھازىر يەنىلا ئۈزلىرىنى مۇڭغۇللارغا باغلاپ ئۈزلىرىنى چىنگىزخاننىڭ ئەۋلاتلىرى دەپ قارايدۇ،  قەدىمكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەۋلاتلىرى بۇلغان بۈگنكى تۇۋالارمۇ يېقىنقى زامانغىچە ئۈزلىرىنى مۇڭغۇللارنىڭ بىر قىسمى دەپ قارىغان. دىمەك سىبىريەدە ياشىغان تۈركى خەلىقلەركۈپلىگەن مۇڭغۇلارنىڭ قۇشۇلىشىدىن شەكلىللەنگەن، قازاق- قىرغىزلارنىڭ يېقىنقى زامان مىلىتى بۇلۇپ شەكىلىنىشىدىمۇ ئۇلارنىڭ كۈپلىگەن مۇڭغۇل قەبىلىرىنى ئۈزلىرىگە قۇشۋىلىشىدىن شەكىلەنگەن.ئۇيغۇر تىلىنىڭ، تۇغرىسى تۈركى تىللىرىنىڭ تۇغرا ئالاھىدىلىكىنى ئەڭ ياخشى، ساپ ھەلەتتە ساقلارپ قالغىنى تۇرپان ، قۇمۇل ، لۇپنۇر شىۋىلىرىدۇر. ئەينى ۋاقىتتا ئۇيغۇر تىلىنىڭ تەلەپۇز ۋە ئىملا قائىدىسىنى بىكىتىشتە يەتتەسۇ شىۋىسىنى ئاساس قىلىپ تۇرپان ،قۇمۇل، لۇپنۇر شىۋىلىرنى نەزەردىن ساقىت قىلغان بۇلغاچقا بىدە ھازىرقىدەك ئىملا بىلەن تەلەپۇز ئۇتۇرسىدا زۇر پەرىق بار، تۈركى تىلىرىنىڭ ئالاھىدلىكلىرىدىن يىراقلاشقان بۇزۇلغان تىلىنى ئىشلىتىۋاتىمىز. ئازاتلىقتىن بۇرۇن بارچە ئۇيغۇر يۇرتلىرىدا<<ئا،ئە>> تاۋۇشلىرىنى <<ئې،ئى>>غا ئاجىشلاشتۇرماي تەلەپپۇز قىلاتى ۋە يازاتتى، ئەمما بىز بۇخاتالىققا يۇل قۇيدۇق. بىر ئۇبدان تاۋۇشلارنى تۇلۇق تەلەپۇز قىلدىغان ئادەتتىن تاۋۇشلارنى چۈشۈرۈپ قۇيدىغان ، يېرىم تەلەپۇز قىلدىغان ئادەتتكە يۇل قۇيۋىدۇق، بۈگىنكى كۈنلىكتە<< دۇتتارنى، دۇتتا، ئانارنى- ئانا، تۇرداخۇننى- تۇداخۇن، ئۈردەكنى- ئۈدەك، قارلىغاچنى- قالىغاچ، دارۋازنى- داۋاز، يۇپۇرغانى- يۇپۇغا، بىرنى- بىي،بىژ، يىلنى- ژىل دەپ خاتا تەلەپۇز قىلدىغان ئەھۋاللار كۈندىن - كۈنگەئېغىرلاشماقتا. بۇ ھەمىمىز ئۇيلىنىشقا تىگىشلىك مۇھىم مەسىلە. تىلشۇناسلىرىمىز قانداقتۇر ئۈزلىرىنىڭ يۇرتلىرىغا بۇيسۇندۇردىغان خاتلىقنى تۈگەتمىسە بىز بۇ خاتالىقلاردىن  قۇتۇلالمايمىز.

ئاتقلىق تۈركىلۇگ گابائىن خانىمۇ تۇرپانشۇناسلىقىنى كۈپ تەتقىق قىلغان بۇلۇپ، ۋاپات بۇلۇش ئالدىدا تۇرپانغا كەلگەندە ئاق يۈزلۈك، سارغۇچ چاچلىق ، يۇغان ئۇرا كۈزلىك بىر ئۇيغۇر قىزىنى كۈرسىتىپ تۇرۇپ قەدىمكى ئۇيغۇرلارمۇ مانا مۇشۇ قىزدەك ياۋرۇپا ئېرقىدا ئىدى دەپ ئەيتقان.

سىز تۇرپان مىڭئۆيىدىكى قەدىمكى ئۇيغۇر بەگ-مەلىكىلىرىنىڭ رەسىملىرى بىلەن قەدىمكى تۈركلەرنىڭ بالباللىرىغا قاراپ باققايسىز.

بەلكىم سىز دىگەندىكىدەكتۇ  قىرىندىشىم،لىكىن بۇ  مىنىڭ چۈشەنچەم خالاس. مەن تۇرپان بېزەكلىك مىڭ ئۈيىدىكى رەسىملەرنى ئۇرنى  بىزنىڭ يېزىد ا  بۇلغاچقا كىچىك ۋاقتىمدا كۈپ  كۈرگەن، كىيىن بىزنىڭ يېزىدىكى كىشلەردىنمۇ بىلەت ئىلىپ كىردىغان قىلىپ قۇيۋىدى ۋە باشقا سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن كۈرۈش پۇرسىتىگە ئىگە بۇلالمىدىم، لىكىن مىڭ ئۈيدىكى رەسىملەرنى، بەگ، پادىشاھلارنىڭ رەسمىنى مۇناسىۋەتلىك ژۇرناللاردىن ، تۇرپانشۇناسلىق ژۇرنىلىدىن كۈردىم، ئۇلارنىڭ كىيىم -كىچەك، قىياپەتلىرى بۇدسىتلارغا، خەنزۇلارغا ئۇخشىسىمۇ، ئەمما بۇرۇنلىرى قاڭشارلىق، كۈزلىرى يۇغان، يەنىلا مۇڭغۇلىئىدلاردىن پەرىقلىنىدىغانلىغىنى ھىس قىلدىم. ئەلبەتتە سىز كۈرگگەندەك ئۇلارنىڭ قىياپىتى، كىيىم - كىچەكلىرىگە قارسىڭىز مۇڭغۇلىئىدەك كۈررىنىدۇ، ئەمما يەنىمۇ ئىنچىكلەپ بەش ئەزايىغا قارايدىغان بۇلسىڭىز مۇڭغۇلىئىدلاردىن پەرىقلىندىغانلىغىنى بايقايسىز.

سىز ئۇلارنىڭ كۆزلىرىگە ياخشىلاپ قارىمىغان ئوخشايسىز، مىڭئۆيلەردىكى قەدىمكى ئۇيغۇر بەگلىرى، مەلىكىلىرىنىڭ كۆزلىرىلا ئەمەس، تۈركىيە ئىستانبۇلدا ساقلىنىۋاتقان ئەلىشىر نەۋايىنىڭ ئۆز زامانىدا سىزىلغان رەسىمىدىمۇ تىپىك موڭغۇللوئىدلىق ئالامەتلەر بار. بالباللار تېخىمۇ شۇنداق. جەنۇبىي شىنجاڭدىكى موڭغۇللوئىدلىق ئالاھىدىلىككە ئىگە كىشىلەرنىڭ بولۇشى سىز دېگەندەك موڭغۇللار ياكى مانجۇلار دەۋرىدىن كېيىن مانجۇ، خەنزۇ، تۇڭگانلار بىلەن بولغان ئارىلىشىشلار نەتىجىسىدە شەكىللەنگەن. لېكىن قومۇل، تۇرپان، لوپنوردىكى موڭغۇللوئىدلىق ئالاھىدىلىككە ئىگە كىشىلەر باشقىلارنىڭ تەسىرىدە شەكىللەنگەن دېگەن سۆزىڭىزگە قوشۇلالمايمىز. سىزنىڭ ئۇيغۇر تىلىنى تۈركمەن، تۈرك، ئەزەربەيجان تىللىرىغا يېقىن دەپ ھېس قىلىشىڭىز پەقەت بىر ھېسسىي قاراش بولۇپ، ئىلمىيلىكتىن يىراقتۇر. تىلشۇناسلىق ئىلمى ئۇنداق قارىمايدۇ، قېرىندىشىم. ئۆزبېك تىلىنىڭ تاۋۇشلارنىڭ ماسلىقىنى ئەڭ زور دەرىجىدە بۇزغانلىقى تۈپەيلى ئەڭ بۇزۇلغان تۈركىي تىل ھسابلىنىدىغانلىقىمۇ تۈركولوگلار تەرىپىدىن ئېتىراپ قىلىنغان قاراش. قازاق قىرغىز ۋە باشقا سىبىرىيە مىللەتلىرىنىڭ ئۇيغۇر، ئۆزبېك، تۈرك، تۈركمەن قاتارلىق مىللەتلەرگە قارىغاندا باشقىلار بىلەن ئاز ئالاقىدە بولغانلىقى سەۋەبلىك قەدىمكى تۈركلەرنىڭ قىياپەت، ئۆرپ ئادەت، تىل ئېلىمىنتلىرىنى كۆپرەك ساقلاپ قالغانلىقىمۇ ھەقىقەت. ئۇلارنىڭ موڭغۇللار بىلەن ئالاقىدە بولغانلىقى بەزى جەھەتلەردە ئىپادىلەنسىمۇ، بىراق تارىختا چىڭگىزخاندىن بۇرۇن تۈزۈك نامى تىلغا ئېلىنمايدىغان كىچىك موڭغۇل قەبىلىلىرىنىڭ تۈركىي مىللەتلەرگە ئۇ قەدەر زور تەسىر كۆرسىتەلىشى مۇمكىن ئەمەستۇر. ئەكسىچە 13-ئەسىر موڭغۇل ئوردىسىدا ئەمەلدارلار، قوشۇنىدا ئەسكەرلەرنىڭ كۆپچىلىكى تۈركىي مىللەتلەردىن بولغان.

مىنىڭ بۇ مەسىلە ئۈستىدە سىز بىلەن تالاشقىم يۇق، مەنمۇ ئۇيغۇرلارغا ئائىت ماتىرياللارنى كۈپ كۈرگەن.  مەيلى قەدىمقى ئۇيغۇرلار  بۇلسۇن ياكى ھازىرقى ئۇيغۇرلار بۇلسۇن مۇڭغۇلىئىد  خەلىقلەردىن رۇشەن پەرىقلىنىدۇ. چەتئەل ۋە  قىسمەن مەملىكىتىمىز ئېرىقشۇناسلىرى ئۇيغۇرلارنىڭ ئېرىق ئالاھىدلىكىنى تەكشۈرگەندىكى نەتىجىسىدە، ئۇيغۇرلارنى ياۋرۇپا ئېرقىدا، ئۇلاردا ئاز مۇڭغۇلچە ئىلىمنىتلار بار دەپ يەكۈنلىگەن، سىز يۇلىغان بۇرەسىملەردىكى قەدىمكى  ئۇيغۇرلارنىڭ بۇرنىغا قاراپ بېقىڭ، مۇڭغۇل ئېرقىدىكىلەرنىڭ بۇرنى پاناق كىلىدۇ، رەسىمدىكىلەرنىڭ بۇرۇنلىرى قاڭشارلىق تۇرمامدۇ، بۇ رەسىمدىكىلەر يەنىلا مۇڭغۇل ئېرقىدىكىلەردىن پەرىقلىق.  ھازىرقى ئۇيغۇرلار  كىلىپ چىقىش جەريانىدا ھۇنلار، قەدىمقى ئۇيغۇرلار، تۈركلەر، قارلۇقلار، ئۇغۇزلار ۋە شەرقى ئىران تىلىلىرى سىستىمىسىدىكى سۇغدى، تۇخار، ساك قاتارلىق قەبىلىلەر ۋە ئىسلاملاشقان چاغاتاي مۇڭغۇللىرى قاتارلىقلاردىن ھازىرقى ئۇيغۇرلار شەكىللەنگەن، سۇغدى، تۇخارلار تارىم ئۇيمانلىغى ۋە تۇرپاندا ياشاپ ئۇيغۇرلارغا قۇشۇلۇپ كەتكەن. مۇمكىن بۇلسا سىز مۇشۇ تۇغۇرسىدا تەتقىقات ئەسەرلىرىنى ۋۇجۇتقا كەلتۈرۈپ ئۇقۇرمەنلەر بىلەن يۈزلەشتۈرۈڭ. قىسىقىسى ئۇيغۇرلار مۇڭغۇلىئىد خەلىقلەردىن ئەزەلدىنلا پەرىقلىق خەلىق.

ئۇلارنىڭ بۇرنى قاڭشالىقمىكەن؟ ئوبدانراق قاراپ بېقىڭ. پاكىتلا ئىلمىي خۇلاسىنىڭ بىردىنبىر مەنبەسى بولالايدۇ.